Εμμανουήλ Ροΐδης: ο συγγραφέας/αναγνώστης

Όποιος διαβάζει γράφει. Ή μάλλον: για να γράψει κανείς πρέπει να διαβάσει με πάθος, πρέπει να γίνει μόνιμος εραστής της ανάγνωσης. Θα ήταν απλή επανάληψη κοινοτοπίας να πούμε ότι ο Ροΐδης υπήρξε συγγραφέας με φανατική προσήλωση στο διάβασμα.[1] Όλοι οι συγγραφείς, με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, εξαρτώνται από τη σχέση τους με αυτή τη συνήθεια. Η ανάγνωση είναι προϋπόθεση της γραφής. Όποιος διαβάζει γράφει. Ή μάλλον: για να γράψει κανείς πρέπει να διαβάσει με πάθος, πρέπει να γίνει μόνιμος εραστής της ανάγνωσης. Ο αναγνώστης είναι δυνάμει συγγραφέας. Δεν διαβάζει υποχρεωτικά μόνο κείμενα. Παρατηρεί την ανθρώπινη κατάσταση, παρακολουθεί την πραγματικότητα, ατενίζει τη φύση, καταγράφει τα κινήματα της ψυχής, ωσάν να διαβάζει ένα απέραντο κείμενο στο βιβλίο του κόσμου. Αξιοποιεί κάθε πλευρά της ανθρώπινης εμπειρίας, κάθε εκδοχή της φαντασίας και της γνώσης, ωσάν να είναι κείμενα που περιμένουν τη ματιά του. Πρόκειται αναμφίβολα για διαπίστωση αυτονόητη, η οποία αφήνει όμως απέξω τις ιδιαίτερες περιπτώσεις, εκείνους δηλαδή τους συγγραφείς που δεν ασκούν την ανάγνωση ως κάτι αναπόφευκτο αλλά την καθιστούν περιεχόμενο της γραφής τους, την στήνουν απέναντι και την παρατηρούν ή την μετατρέπουν σε οθόνη πάνω στην οποία καταγράφουν την παρουσία τους με πολλούς τρόπους, σχολιάζοντας, παρωδώντας, μεταπλάθοντας, αναμιγνύοντας, πλαστογραφώντας, παραπλανώντας, τελικά: παίζοντας με τη γραφή, μπερδεύοντας τα ίχνη, αλλάζοντας προσωπεία, αγνοώντας τη διάκριση ανάμεσα στη δημιουργία και στην απαλλοτρίωση κειμένων, στην αλήθεια και την επινόηση, στο κεκτημένο και στο δανεικό. Το πραγματικό συγχέεται με το κειμενικό, ακριβέστερα: το κείμενο κατακτά την πραγματικότητα. Οι συγγραφείς αυτοί μεταχειρίζονται την ανάγνωση ως αρχική ώθηση και ως αποθεματικό αρχείο, υποτάσσοντάς την στον δικό τους σχεδιασμό. Μια τέτοια στάση χρειάζεται την αποστασιοποίηση, τη χρήση έμμεσων τρόπων για την κατάκτηση της γραφής, την προσφυγή σε τεχνάσματα που εμπλέκουν τον αναγνώστη σε έναν λαβύρινθο συμβόλων, αλληγοριών, κρυπτογραφήσεων, συνεκδοχών και υπαινιγμών. Η ρητορική της γραφής αναδύεται από το πεδίο της ανάγνωσης. Συγγραφείς σαν τον Ροΐδη δεν προσελκύουν αναγνώστες που αναζητούν συναισθηματική ένταση, ψυχική ανάταση, καταβύθιση σε μια αφήγηση που παρηγορεί, ενθουσιάζει, κολακεύει και παρασύρει. Μοιάζουν απόμακροι, ουδέτεροι και κρυψίνοες. Συνήθως απαιτούν από τον αναγνώστη να κινηθεί στο πεδίο της εμμεσότητας, να κατανοήσει το παιχνίδι με τη βιβλιοθήκη της Βαβέλ, να μην ταυτίσει τις λέξεις με τα πράγματα. Η απόλαυση της ανάγνωσης ωστόσο δεν καταργείται, μετατίθεται σε άλλο επίπεδο εμπειρίας, εκεί όπου ο αναγνώστης δεν ταυτίζεται μαζί της αλλά την καθιστά και αυτός αντικείμενο ενός διαλεκτικού παίζειν, σε μια διαδικασία αυτογνωσίας που δεν διαχωρίζει την απόλαυση από τη γνώση, το φανερό από το κρυφό, το φυσικό από το τεχνητό. Η επιδίωξη είναι, για να θυμηθούμε τον Μπαρτ, «το παιχνίδι να μην κλείσει, να υπάρχει ανοιχτό παιχνίδι».[2] Οι συγγραφείς που καθιστούν την ανάγνωση υλικό της γραφής, που μιλούν μέσα από άλλα κείμενα, που αντιλαμβάνονται το έργο τους ως πλανητική περιπέτεια στον απέραντο ωκεανό του λόγου, δεν προσφέρονται για εύκολες αναλύσεις ούτε υπηρετούν την ανάγνωση ως passatempo. Απαιτούν ενήμερους και στοχαστικούς αναγνώστες, χωρίς να αποκλείουν υποχρεωτικά τους περαστικούς, τους αφοσιωμένους της πλοκής, που μπορεί να σταθούν λίγο για να δουν το περίεργο θέαμα. Ενίοτε. Ένας τέτοιος συγγραφέας είναι ο Ροΐδης. Δεν πρέπει επομένως να δεχτούμε άκριτα την εικόνα του ψυχρού, απόμακρου, συναισθηματικά ανάπηρου και χωρίς φαντασία, λόγιου που έγραψε, κατά σύμπτωση, ένα ευπώλητο μυθιστόρημα και μετά βυθίστηκε στη χολή του, μετατρέποντάς την στη συνέχεια σε επιθετικό σαρκασμό. Ακόμη και αν σε ένα βαθμό υπάρχουν όλα αυτά, και πολλά άλλα, ως αδυναμίες ή ελλείψεις ή διαστροφές, δεν παραμένουν αδιάθετα αλλά μεταβάλλονται σε υλικό της ροΐδειας γραφής, η οποία συχνά έχει αδικηθεί με την πρόχειρη μετάταξή της στο «χαριτωμένο» και «ευφυές» ροΐδειο ύφος. Αυτό συμβαίνει γιατί η γραφή του εκλαμβάνεται κατά γράμμα και όχι ως πεδίο στο οποίο ένας διχασμένος και φιλόδοξος άνθρωπος συγκροτεί το μικρό δικό του σύμπαν, όπου ανάγνωση και γραφή συμβιώνουν κατά τρόπο αμφίσημο, αντίπαλο και συνεργατικό ταυτόχρονα. Από μια τέτοια μειωτική και μυωπική αντιμετώπιση του Ροΐδη λείπει η αίσθηση του βάθους, εκεί όπου ο διακειμενικός ορίζοντας φωτίζει με άλλο φως τον λόγο του. Από ορισμένους αυτή η ασυνήθιστη συνθήκη κρίθηκε ως αδυναμία ολοκλήρωσης στη λογοτεχνία, από άλλους ως έλλειψη μυθοπλαστικής επίνοιας, από κάποιους ως ενδοτικότητα (αν όχι υποταγή) στην παράφραση, στον ανομολόγητο δανεισμό, στην αντιγραφή, στην πλαστογραφία και, τελικά, στην κατάφωρη κλοπή, που εμφανίζεται, ανερυθρίαστα, ως προσωπικό επίτευγμα στη γραφή, ως μοναδικότητα στο ύφος. Ελάχιστοι αντιμετώπισαν τον Ροΐδη ως εξαίρεση, ως έναν συγγραφέα του 19ου αιώνα ο οποίος, με όλα τα τρωτά του (και ποιος άλλωστε δεν έχει, όσο σημαντικός και αν είναι), άφησε τη δική του σφραγίδα στην ιστορία. Το συγγραφικό του κληροδότημα απαιτεί να το ακολουθήσουμε φορώντας άλλα δίοπτρα και όχι εκείνα που μας κληροδότησε η συνήθεια και η θεσμική αρτηριοσκλήρωση που ονομάζεται «ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας». Τα κείμενα του Ροΐδη δεν ταιριάζουν στον αφελή αναγνώστη, αναζητούν έναν αναγνώστη ενήμερο, ανήσυχο και είρωνα, έναν αναγνώστη που θέλει να ταξιδέψει σε αχαρτογράφητα νερά. Κάθε φορά που επανέρχομαι στη γραφή του Ροΐδη τρία ονόματα αναδύονται εξ αυτομάτου: Καβάφης, Πεσσόα, Μπόρχες. Δεν ισχυρίζομαι ότι υπάρχουν ομοιότητες ή επιρροές, ούτε ότι αποδεικνύεται κάποια πρωθύστερη συγγένεια. Αντίθετα, εντοπίζω ισχυρές διαφορές που επιτείνονται από την απόσταση χρόνου και τόπου. Παρ’ όλα αυτά με ελκύουν οι συσχετισμοί (εκτός χρόνου και τόπου) που μπορούν ωστόσο να ωθήσουν τον αναγνώστη σε απρόβλεπτες συζεύξεις και αντιπαραβολές, σε τολμηρές συλλήψεις και σημάνσεις, σε πρακτικές τελικά με τις οποίες η απόλαυση δεν χαρίζεται αλλά κατακτάται, όπου η γνώση δεν αντιμάχεται το συναίσθημα αλλά του προσφέρει νέες δυνατότητες και απρόσμενες αμφιέσεις, έτσι που αντί να εκτονώνεται, γρήγορα και έντονα, να βρίσκει την ανάπτυξή του στη στοχαστική διάρκεια και στην περιπετειώδη παράλλαξη. Ανανέωση και αναβίωση: αυτά κερδίζει κανείς από την προσχώρηση σε ένα τέτοιο αναγνωστικό παιχνίδι. Διαβάζω τον Ροΐδη σήμερα σημαίνει, επομένως, ότι τον διαβάζω μέσα στον πολιτισμικό χάρτη της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας και λογιοσύνης, εντός του οποίου η δική του ανάγνωση ως γραφή αναδεικνύεται εκ νέου, καθώς αποκτά καινούριους συντρόφους στο ταξίδι μέσα στον χρόνο. Υπ’ αυτή την έννοια η γραφή του Ροΐδη δεν ενσωματώνει απλώς την ανάγνωση ως πρωταρχικό στοιχείο του κειμένου αλλά την καθιστά απαραίτητο συνεργό στην ανάδειξη του νοήματος μέσα στην απρόβλεπτη περιπέτεια που λέγεται «καιρός». Ας επανέλθουμε, εξ ανάγκης λακωνικά, στον συσχετισμό του Ροΐδη (1836-1904) με τους συγγραφείς που αναφέρθηκαν: Καβάφης (1863-1933), Πεσσόα (1888-1935), Μπόρχες (1899-1986). Τρεις εργένηδες, περίεργοι, μοναχικοί, εξαρτημένοι από τη γραφή, εθισμένοι στη διαρκή μετατροπή του πραγματικού σε κείμενο, επιζητώντας το διαφορετικό με έπαρση και ορμή, μακριά από το ρεύμα της εποχής, δεξιοτέχνες μιας παιγνιώδους ρητορικής που ήθελε τον αναγνώστη όχι απλό αποδέκτη αλλά δύσπιστο συνένοχο. Λοξοί και παράξενοι, ο καθένας με την ιδιορρυθμία του, αναζήτησαν στη γραφή έναν τρόπο ύπαρξης με πολλούς αστερίσκους, σε απόσταση από την προσαρμογή στα δεδομένα και από τις επιταγές της επικοινωνιακής συνθήκης. Δεν είναι οι μόνοι[3] που μπορούν να συσχετιστούν με τον Ροΐδη, δίνοντας την ευκαιρία για πιθανώς ενδιαφέρουσες και πειστικές διαπιστώσεις. Φαίνεται όμως ότι παρέχουν καλύτερα ενδόσιμα από άλλες (όχι εντελώς άστοχες αλλά συχνά τραβηγμένες) συγκρίσεις της ροΐδειας γραφής με εκφάνσεις του μεταμοντέρνου ύφους. Ανακαλώντας τον Καβάφη στην παρέα του Ροΐδη βάζουμε δίπλα σε έναν «συγγραφέα της βιβλιοθήκης» έναν «ποιητή της βιβλιοθήκης», υπό την έννοια ότι το «κείμενό» τους συγκροτείται εμπρόθετα και περίτεχνα ως «διακείμενο». Γράφουν επί άλλων κειμένων, διαπρέπουν στη χρήση των παραθεμάτων, αξιοποιούν τη βιβλιοθήκη (τους) ως πηγή της γραφής και καταφεύγουν στην ιστορία για υλικό της «έμπνευσης». Διαλέγουν τον έμμεσο τρόπο έκφρασης και αναπτύσσουν μεθοδικά τη ματιά της απόστασης, γεγονός που παρεμβάλλει, ανάμεσα σε αυτούς και το «πραγματικό», τα φίλτρα της θυμοσοφίας και της πεποίθησης. Η μόνη γνωστή σύνδεση ανάμεσά τους είναι τα αδημοσίευτα σχόλια του Καβάφη για τα Είδωλα (1893) του Ροΐδη, σχόλια που φανερώνουν συγγενικές όψεις της λογιοσύνης τους. Η ανάγνωση και για τους δύο είναι το ελιξίριο της γραφής. Ο εσωτερικός χώρος χρειάζεται τη μεσολάβηση άλλων κειμένων για να βρει τη δική του γλώσσα. Ο μακρινός Πεσσόα, ως ποιητής που καθιστά ακόμη και την υπογραφή του κειμενικό παίγνιο, θα μπορούσε να δώσει άλλη προοπτική στη συντροφιά του Ροΐδη. Τα ετερώνυμά του είναι μάσκες που αναιρούν την έννοια της ταυτότητας σαν κάτι συμπαγές και αμετάβλητο. Καθώς μάλιστα διασπείρονται σε χιλιάδες σελίδες ενός έργου που διακρίνεται για την πολυμορφία και την ειδολογική ρευστότητά του, μας βάζουν στον πειρασμό να θεωρήσουμε ότι το περίφημο «μπαούλο» στο οποίο αποθηκεύτηκε η μερκούρεια γραφή του θα μπορούσε να είναι μια συνεκδοχή για το σύμπαν της γραφής με κέντρο τη «βιβλιοθήκη». Ένα μπαούλο της βιβλιοθήκης. Από αυτή την προοπτική ίσως αξίζει να δούμε τις κειμενικές μεταμφιέσεις του Ροΐδη (ψευδωνυμία, ανωνυμία, ετερωνυμία) ως εκβολές στη γραφή βαθύτερων διεργασιών του συγγραφικού υποκειμένου. Ακολουθώντας την ίδια λογική, θα μπορούσαμε να συνδέσουμε την προτίμηση του Ροΐδη για το παρά προσδοκίαν γράφειν (το οποίο συχνά συνοδεύεται από την ωμότητα των παραδοχών του), με επιγραμματικές δηλώσεις του Πεσσόα, όπως: «Η λογοτεχνία είναι ο πιο αποδεκτός τρόπος να αγνοήσει κανείς τη ζωή» ή «Υποφέρω από τη ζωή και από τους άλλους ανθρώπους. Δεν μπορώ να δω την πραγματικότητα καταπρόσωπο. Ακόμη και ο ήλιος με αποθαρρύνει και με καταθλίβει». Ο ακόμη πιο μακρινός Μπόρχες έρχεται να συναντήσει τον Ροΐδη στο σταυροδρόμι του διφορούμενου λόγου, της παραποίησης κειμένων, της ανάμιξης μυθοπλασίας και στοχασμού, των εξεζητημένων εγκυκλοπαιδικών γνώσεων ως εργαλείων ή πυρομαχικών της κριτικής σκέψης. Φαντάζομαι ότι, υπό άλλους όρους και σε άλλη εποχή, ο Μπόρχες θα μπορούσε να είχε γράψει την Πάπισσα Ιωάννα ή μία εκδοχή της, σε μορφή εκτενούς διηγήματος. Και οι δύο είναι βυθισμένοι στην κυριολεξία και στη μεταφορά της βιβλιοθήκης. Ακόμη και σε επίπεδο βιογραφικό είναι γνωστό ότι αμφότεροι χρημάτισαν διευθυντές της Εθνικής Βιβλιοθήκης των χωρών τους.[4] Επίσης, αν προχωρήσει κανείς σε ριψοκίνδυνες εικασίες, θα μπορούσε να φανταστεί τον Ροΐδη στην εποχή του σαν έναν Έλληνα Μπόρχες. Όπως και αν έχει το πράγμα, παρόμοιοι συσχετισμοί απέχουν έτη φωτός από τον εξυπνάκια Ροΐδη που περιμένει το χειροκρότημα μιας γαλαρίας την οποία περιφρονούσε, κατά την άκρως επιπόλαιη στρακαστρούκα φιλολογικού σαμάνου, ή από τον «πολιτισμικό κριτικό» με τα «ασθενικά επιχειρήματα» και τις «άστοχες εκτιμήσεις» κατά τη διατύπωση έτερου Καππαδόκη. Πηγαίνοντας πίσω στην ιστορία και αλλάζοντας την οθόνη των συσχετισμών, θα έφερνα στη συντροφιά του Ροΐδη τον Λόρενς Στερν (1713-1768) και τον Τζόναθαν Σουίφτ (1667-1745). Με τον ίδιο τρόπο που τον έσπρωξα πιο μπροστά στον 20ό αιώνα, θα τον γύριζα πίσω στον 18ο για να τον συνδέσω με την αφηγηματική πανουργία του Στερν και το φαρμακερό χιούμορ του Σουίφτ. Ο Ροΐδης είναι ιστορικός συγγραφέας σε ό,τι και αν γράφει. Η στάση του προκαλεί το παρόν και πολιορκεί το μέλλον, πάντα όμως με τη ματιά στραμμένη πίσω. Και σε αυτό μοιάζει ορισμένως του Καβάφη. Είναι ένας λογοτέχνης σε αναστολή, όχι σε καταστολή. Η λογοτεχνική ροπή φαίνεται στον τρόπο που ασκεί την κριτική και χειρίζεται το ύφος. Είναι σαν να λέει: «Θα μπορούσα να γράψω καλύτερα από όλους εσάς, αλλά μου είναι τόσο εύκολο που το περιφρονώ. Και επειδή δεν μπόρεσα να γίνω συγγραφέας πρώτης τάξεως με τα ευρωπαϊκά κριτήρια, περιορίζομαι σε αυτό που μπορώ να κάνω καλύτερα: την αδέσποτη γραφή, τη γραφή που είτε υπερβαίνει τα όρια, είτε κινείται στο μεταίχμιο. Είμαι ένας μάλλον αποτυχημένος λογοτέχνης που επιμένει να γίνει σημαντικός συγγραφέας». Στο σημείο αυτό πρέπει να σημειωθεί ότι, αν ο Ροΐδης είναι εκλεκτικός αναγνώστης, εμφανίζεται σαν κάτι αντίστοιχο και ως συγγραφέας. Γι’ αυτό αναμιγνύει διαφορετικές κατηγορίες κειμένων, παραλλάσσει ιδιώματα και μετακινείται αδιάκοπα και ελεύθερα στις εμπεδωμένες διακρίσεις των ειδών και στις καθιερωμένες κατατάξεις του ύφους.[5] Σχεδόν έναν αιώνα προτού οι Γάλλοι εκπρόσωποι της nouvelle critique, και οι υπερασπιστές της γραφής, χωρίς θεσμικούς εναγκαλισμούς και αυστηρές κατηγοριοποιήσεις, θέσουν το ζήτημα της ειδολογικής τυραννίας, ο Ροΐδης, πιθανώς για λόγους επιβίωσης στο γράφειν, πιθανώς επίσης χωρίς συνειδητή εκλογή, αφέθηκε στην απεριόριστη δυνατότητα και όχι στη θεσμική επιταγή. Δεν μπορώ εδώ να αποκλείσω και την σχεδόν αυτόματη αντίδραση στις πιέσεις του καιρού, μπροστά σε μια κοινωνία που παράπαιε και είχε την τάση να ανακηρύσσει ασήμαντα έργα σε σπουδαία επιτεύγματα, ανάλογα με τις περιστασιακές της ανάγκες. Όπως και αν έχει το πράγμα, ο Ροΐδης είναι συγγραφέας/αναγνώστης που δεν μπορεί να συνυπάρξει εύκολα με τη θεία Αχτίτσα του Παπαδιαμάντη ούτε με τον Γιωργή του Βιζυηνού. Δεν σημαίνει κάτι τέτοιο ότι είναι καλύτερος, δηλώνει όμως ότι είναι διαφορετικός. Για τους ικανούς αναγνώστες το ζήτημα συνιστά μια δύσκολη πρόκληση. Ένας άλλος τρόπος να προσεγγίσει κανείς τον συγγραφέα/αναγνώστη Ροΐδη είναι να χρησιμοποιήσει εργαλεία ανάλυσης του κειμένου και όχι συγκεκριμένους συγγραφείς. Στην περίπτωση αυτή έχουμε ήδη εξαιρετικά χρήσιμα δεδομένα που προσφέρουν περαιτέρω προοπτικές κατανόησης της ροΐδειας γραφής. Για παράδειγμα: α) Το κείμενο σαν παλίμψηστο. Μια μεταφορά που καταγράφει τις κειμενικές επικαλύψεις. Κείμενα γραμμένα πάνω σε άλλα κείμενα. Γλωσσικά ίχνη που αν τα ξύσεις θα αναδυθούν διαδοχικά άλλες γραφές. Το ζήτημα αυτό ανέδειξε για πρώτη φορά η Μαρία Κακαβούλια σε μια θεμελιώδη μελέτη για τη ροΐδεια βιβλιογραφία, αλλά και για την ελληνική λογοτεχνία εν γένει, χρησιμοποιώντας ως παράδειγμα την Πάπισσα Ιωάννα.[6] Τα κείμενα του Ροΐδη μπορούν να διαβαστούν σαν παλίμψηστα που δεν αποκαλύπτουν απλώς τι κρύβεται κάτω από την επιφάνεια, αλλά παράλληλα αναπτύσσουν ένα πολύπλοκο δίκτυο με οδοδείκτες που εμπλουτίζουν την ανάγνωση. β) Το κείμενο ως κέντρωνας. Οφείλουμε την ευφυέστατη χρήση του όρου στον Σταύρο Κρητιώτη.[7] Ο κέντρωνας ορίζει ένα κείμενο ως συμπίλημα παραθεμάτων από άλλα κείμενα, ως συρραφή εδαφίων (συχνά από ανόμοιες πηγές), τα οποία όμως, μέσα από την παρατοποθέτησή τους και από τον έμμεσα αφομοιωτικό συνδετικό ιστό, αποκτούν άλλη διάσταση. Η διαφορά γίνεται εμφανέστερη όταν μεταβάλλεται η διάταξη και η μορφή των δανείων, ενώ το στέλεχος παραμένει ακόμη ενθυλακωμένο στο συμπίλημα ή στη συρραφή. Ορισμένα κείμενα του Ροΐδη προσφέρονται περισσότερο, όπως έδειξε ο Κρητιώτης, για να διαβαστούν ως κέντρωνες. Ως αλληγορικός κέντρωνας που αυτοκαταργείται, στην απόλυτη ταύτιση του αντίγραφου με το πρωτότυπο, θα μπορούσε να θεωρηθεί το αφήγημα του Μπόρχες «Πιερ Μενάρ, ο συγγραφέας του Δον Κιχώτη». γ) Υπάρχουν και άλλοι όροι που υπολογίζουν περισσότερο την παρέμβαση του «μάγειρα» ή του «κατασκευαστή» στη διαδικασία, όροι όπως μωσαϊκό, παστίς ή παστίτσιο, κολάζ, σουφλέ[8] και τα παρόμοια. Με αυτές τις μεταφορές αποδίδεται καλύτερα η τεχνική του Ροΐδη να ενισχύει τόσο το ύφος όσο και το περιεχόμενο των κειμένων του με συστατικά που θεωρεί χρήσιμα για το τελικό αποτέλεσμα. Περιττεύει βέβαια εδώ να αναφέρουμε την πολύπαθη διακειμενικότητα, έναν όρο που ανήκει στη θεωρία της λογοτεχνίας, αλλά συχνά κατάντησε, στα χέρια εμπειρικών φιλολόγων, μανιώδης αναζήτηση επιρροών ή επιδράσεων· έννοιες που ήρθε στην ουσία να αντικαταστήσει. Με αυτά κατά νου μπορεί κανείς να συναντήσει τον συγγραφέα/αναγνώστη Ροΐδη από άλλο μονοπάτι και όχι από το χιλιοπατημένο βουλεβάρτο της λογοκλοπής, της αντιγραφής και της οικειοποίησης. Θα έπρεπε παρόμοιες ανιχνεύσεις, όταν αδιαφορούν για τη γενική εικόνα και παραμένουν στη φιλολογοδικαστική αυτοψία, να χαρακτηριστούν στάχτη στα μάτια για να μην ξαναδιαβάσουμε, με άλλη εκγύμναση και προετοιμασία, έναν συγγραφέα που επιμένει, ακόμη και το 1900, τέσσερα χρόνια πριν από τον θάνατό του, να θεωρεί ανύπαρκτη τη νεοελληνική λογοτεχνία, όπως φαίνεται στο κείμενο «Διατί δεν έχει η σημερινή Ελλάς φιλολογίαν». Προφανώς υπερβάλλει. Με το τέχνασμα αυτό όμως θέλει να ξυπνήσει μέσα μας τον αληθινό αναγνώστη, εκείνον που διαβάζει πίσω από τις γραμμές και ανακαλύπτει το κειμενικό τοπίο, ενώ ταυτόχρονα ξέρει να ξεχωρίζει τις ρητορικές ακροβασίες από το κεντρικό επιχείρημα. Στη συγκεκριμένη περίπτωση το επιχείρημα θα ήταν ότι, όπως η θέση του μικρού νεότευκτου κράτους είναι επισφαλής και ασταθής στον ευρωπαϊκό χάρτη, έτσι και η λογοτεχνία του έχει πολύ δρόμο μπροστά της για να στεριώσει σημαντική παρουσία στην πολιτισμική πραγματικότητα της Ευρώπης. Ένα άλλο αξιοσημείωτο επιχείρημα είναι η επισήμανση ότι η φαντασία, και η έμπνευση που αντλείται από αυτή, είναι πιθανώς χρήσιμος μύθος, αλλά δεν ανταποκρίνεται στις μαρτυρίες των κειμένων και της ιστορίας, αφού στην πραγματικότητα η γραφή είναι μια τέχνη που μαθαίνεται σαν όλες τις άλλες τέχνες. Όπως ισχυρίζεται ο Ροΐδης, ο ποιητής «ουδέν πράγματι δημιουργεί, αλλά μόνον αισθάνεται, ενθυμείται και συνδυάζει». Η διαπίστωση αυτή συνδέεται με το ιστορικό παράδειγμα ποιητών σε άλλες εποχές: «Οι λογοτέχναι των κλασικών χρόνων ουδέποτε ή τουλάχιστον σπανιώτατα ομιλούσι περί δημιουργίας, επινοήσεως ή φαντασίας. Ταύτας έχουσιν αδιαλείπτως εις το στόμα μόνοι οι γράφοντες κατά τας περιόδους της εξαντλήσεως και της παρακμής». Είναι γνωστό ότι ο Ροΐδης δεν φοβόταν την αντιπαράθεση. Η σύγκρουση ήταν γι’ αυτόν «η ηθική κατάσταση της διαφοράς».[9] Τη διαφορά διεκδίκησε σε όλη του τη ζωή, ακόμη και στις αποτυχίες του. Δεν ήθελε κατά κανέναν τρόπο να μοιάζει με το σινάφι του, και ας κυκλοφορούσε ανάμεσά τους και ας συμμετείχε στα τεκταινόμενα της εποχής. Γνώριζε επομένως ότι, διατυπώνοντας τέτοιες ακραίες απόψεις, εξόργιζε τους αναγνώστες του και εξαγρίωνε τους αντιπάλους του. Έθιγε την εθνική φιλοτιμία όσων είχαν ταχθεί να υπηρετούν τις τέχνες και τα γράμματα. Τραβώντας το παραβάν της αυταπάτης και της υποκρισίας από την εθνική σκηνή, άφηνε πολλούς γυμνούς και τρομαγμένους. Πρόκειται προφανώς για σκόπιμη πρόκληση. Γι’ αυτό δεν αρκεί να πούμε, για να τον καταδικάσουμε εύκολα, ότι εκφράζει το παρελθόν ή ότι αδυνατεί να εγκαταλείψει τις προκαταλήψεις του. Θα ήταν πιο αποδοτικό, αν θέλουμε να κατανοήσουμε το βαθύτερο νόημα της χειρονομίας του, να τη συσχετίσουμε με το υπόλοιπο έργο του και τότε ίσως ανακαλύψουμε ότι ο συγγραφέας/αναγνώστης Ροΐδης έχει πολύ περισσότερα να μας πει ‒ ακόμη. [1] Το παρόν κείμενο είναι μια μορφή οικογενειακού παστίτσιου με βάση ένα εγκώμιο για τον Ροΐδη υπό τον τίτλο «Ο Αταίριαστος» (Athens Review of Books, τχ. 72, Απρ. 2016). Επομένως, πρέπει να διαβαστεί αναλόγως. [2] Ρολάν Μπαρτ, Η απόλαυση της ανάγνωσης, Ράππας, Αθήνα 1973, σ. 9. [3] Ας μνημονεύσουμε επιτροχάδην τον Ντιντερό από τους παλαιούς και τον Περέκ από τους νεότερους, κατά την υπόδειξη του Κρητιώτη (βλ. Τα συρτάρια της γνώμης του. Άγνωστες παραθεματικές τεχνικές του Εμμανουήλ Ροΐδη, Τόπος, Αθήνα 2009, σ. 36-38). [4] Σε επόμενο κείμενό μου ευελπιστώ να ασχοληθώ με το θέμα «Ροΐδης και (Εθνική) Βιβλιοθήκη». [5] Βλ. σχετικά το κείμενό μου «Παίζοντας με τα είδη και τις μορφές», στο Εμμανουήλ Ροΐδης. Η τέχνη του ύφους και της πολεμικής, Μεταίχμιο, Αθήνα 2005, σ. 195-215. [6] Μαρία Κακαβούλια, «Πάπισσα Ιωάννα: πολύτοπο / παλίμψηστο», περ. Χάρτης, 15 (Απρ. 1985), σ. 294-312. [7] Βλ. το κείμενό του το οποίο, τύχη αγαθή, δημοσιεύεται σε γειτονικές σελίδες. Επίσης, Τα συρτάρια της γνώμης του, ό.π., και, ετερωνύμως, Σωκράτης Τιτούρης, Το αρχείο της Πάπισσας Ιωάννας του Εμμ. Ροΐδη, Γαβριηλίδης, Αθήνα 2009. [8] Βλ. σχετικά το κείμενό μου «Το σουφλέ του Ροΐδη» στην «Εισαγωγή» στο Εμμανουήλ Ροΐδης, Η Πάπισσα Ιωάννα, Μεταίχμιο, Αθήνα 2005, σ. lvii-lxxx. [9] Ρολάν Μπαρτ, ό.π., σ. 27.

Εμμανουήλ Ροΐδης: ο συγγραφέας/αναγνώστης

Σύνδεση