Ένας μακάβριος χορός φαντασμάτων

Το στρατόπεδο συγκέντρωσης της Τερέζιενσταντ, σαράντα μίλια βόρεια της Πράγας, είχε ιδιαίτερη σημασία για τη ναζιστική εκστρατεία εξόντωσης. ARB – THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS G. Adler, Theresienstadt 1941-1945: The Face of a Coerced Community [Τερέζιενσταντ 1941-1945: Η φυσιογνωμία μιας καταναγκαστικής κοινότητας], μετάφραση από τα γερμανικά γλώσσα: Belinda Cooper, επίμετρο: Jeremy Adler, Cambridge University Press, σελ. 857 Το στρατόπεδο συγκέντρωσης της Τερέζιενσταντ, σαράντα μίλια βόρεια της Πράγας, είχε ιδιαίτερη σημασία για τη ναζιστική εκστρατεία εξόντωσης. Παρόλο που λειτούργησε πρωτίστως ως χώρος συγκέντρωσης Εβραίων από την Τσεχοσλοβακία, την Αυστρία και τη Γερμανία, οι οποίοι στη συνέχεια εκτοπίζονταν στα στρατόπεδα θανάτου της Πολωνίας, παρουσιάστηκε στον έξω κόσμο ως αυτοδιοικούμενη εβραϊκή κοινότητα, προκειμένου να στηρίξει τον μύθο της ανθρώπινης μεταχείρισης των Εβραίων κατά την απομάκρυνσή τους από τη γερμανική κοινωνία. Το στρατόπεδο διέθετε τη δική του, εσωτερική, εβραϊκή διοίκηση, υπό τον απόλυτο έλεγχο των Ες Ες βέβαια, η οποία έπαιξε σημαντικό ρόλο και στα δύο αυτά ζητήματα. Όπως λέει ο τσέχος συγγραφέας και ιστορικός Χ. Γ. Άντλερ, αυτό μετέτρεψε την Τερέζιενσταντ «στον πιο μακάβριο χορό φαντασμάτων στην ιστορία του διωγμού των Εβραίων από τον Χίτλερ». Ξεκινώντας με τους αριθμούς: από τον Νοέμβριο του 1941 έως τον Απρίλιο του 1945, περίπου 141.000 άνθρωποι στάλθηκαν στην Τερέζιενσταντ. Κατά τη διάρκεια της περιόδου αυτής πέθαναν εκεί περίπου 33.500, κυρίως από ασθένειες και υποσιτισμό. Ογδόντα οκτώ χιλιάδες εκτοπίστηκαν από την Τερέζιενσταντ προς τα ανατολικά, από τους οποίους επέζησαν 3.500· οι υπόλοιποι εξοντώθηκαν στο Άουσβιτς ή σε άλλα στρατόπεδα. Άλλοι 2.400 αφέθηκαν ελεύθεροι σε ουδέτερες χώρες ή απέδρασαν· υπήρξαν και 17.500 επιζώντες στο στρατόπεδο όταν τα Ες Ες αναγκάστηκαν να παραδώσουν τον έλεγχό του στον Ερυθρό Σταυρό, λίγο πριν από την συνθηκολόγηση της Γερμανίας. Στις τελευταίες εβδομάδες του πολέμου, χιλιάδες κρατούμενοι μεταφέρθηκαν στην Τερέζιενσταντ από άλλα στρατόπεδα συγκέντρωσης, όμως από τον συνολικό αριθμό που είχε σταλεί εκεί αρχικά μόλις λιγότεροι από ένας στους έξι επέζησαν του πολέμου. Ένας από τους επιζώντες αυτούς ήταν ο Άντλερ (1910-1988), συγγραφέας και διανοούμενος από την Πράγα, ο οποίος μετά τον πόλεμο είχε μια γόνιμη καριέρα ως ποιητής και μυθιστοριογράφος. Παρόλο που έζησε στην Αγγλία, τα έργα του γράφτηκαν στη γερμανική γλώσσα, η οποία ήταν η κύρια γλώσσα του, όπως και πολλών άλλων Εβραίων της Τσεχίας. Ο Άντλερ εκτοπίστηκε στην Τερέζιενσταντ μαζί με την οικογένειά του, τον Φεβρουάριο του 1942. Η σύζυγός του, Γκέρτρουντ, γιατρός και χημικός, εργάστηκε στο στρατόπεδο ως γιατρός και υπεύθυνη του ιατρικού εργαστηρίου, όμως ο ίδιος πέρασε απλώς από θέσεις ανειδίκευτου εργάτη ή χαμηλόβαθμου διοικητικού υπαλλήλου. Τον Οκτώβριο του 1944, η οικογένεια οδηγήθηκε στο Άουσβιτς, στα πλαίσια μιας από τις τελευταίες εκτοπίσεις από την Τερέζιενσταντ. Η Γκέρτρουντ θα μπορούσε να έχει επιζήσει, όμως αρνήθηκε να εγκαταλείψει τη μητέρα της και πέθανε μαζί της στον θάλαμο αερίων.[1] Ο Άντλερ επιλέχθηκε για καταναγκαστική εργασία, και κατάφερε να επιβιώσει στο Άουσβιτς και σε αρκετά άλλα στρατόπεδα. Μετά το τέλος του πολέμου επέστρεψε στην Πράγα. Είχε χάσει δεκαοκτώ στενούς συγγενείς στο Ολοκαύτωμα. Όταν ο Άντλερ μπήκε στην Τερέζιενσταντ δεν περίμενε να βγει ζωντανός, αποφάσισε όμως πως, αν συνέβαινε αυτό, θα έγραφε τις εμπειρίες του με κάθε λεπτομέρεια. Όταν τον μετέφεραν στο Άουσβιτς άφησε πίσω του τις σημειώσεις και το υπόλοιπο υλικό για να τα ξαναβρεί αργότερα. Συγκέντρωσε κι άλλο υλικό μετά την απελευθέρωσή του και πριν από τη μετανάστευσή του στην Αγγλία, έχοντας προβλέψει την κατάκτηση της εξουσίας στην Τσεχοσλοβακία από το κομμουνιστικό κόμμα το 1947. Η σπουδαιότερη μελέτη που προέκυψε από αυτή την έρευνα, με τίτλο Τερέζιενσταντ 1941-1945, κυκλοφόρησε αρχικά στη γερμανική γλώσσα το 1955, με μια εκτεταμένη δεύτερη έκδοση του 1960. Ανατυπώθηκε το 2005 με επίμετρο του γιου του Τζέρεμι Άντλερ, ο οποίος γεννήθηκε μετά τον πόλεμο. Το έργο ήδη έχει μεταφραστεί και στην αγγλική γλώσσα. Με έκταση άνω των οκτακοσίων προσεκτικά σχολιασμένων σελίδων, που περιλαμβάνουν πολυάριθμα πρωτότυπα έγγραφα και αρχειακό υλικό, πρόκειται για ένα μνημειώδες έργο πληροφόρησης, ανάλυσης και ηθικού στοχασμού, επώδυνο κατά την ανάγνωσή του αλλά ιστορικά απαραίτητο.[2] Το βιβλίο χωρίζεται σε τρεις ενότητες -Ιστορία, Κοινωνιολογία και Ψυχολογία-, η δεύτερη από τις οποίες είναι μακράν η μεγαλύτερη, με δώδεκα κεφάλαια που αφορούν κάθε τομέα της ζωής στο στρατόπεδο, από τη διατροφή μέχρι τα πολιτιστικά δρώμενα. Το μισό βιβλίο απαρτίζεται από πρωτογενείς πηγές -επίσημα έγγραφα, διοικητικές ανακοινώσεις, πίνακες στατιστικών δεδομένων, οργανωτικά και νομικά πρωτόκολλα, και παραθέματα από μαρτυρίες άλλων κρατουμένων στο στρατόπεδο- παρά από κείμενο του Άντλερ. Αυτός ο καταιγισμός στοιχείων τοποθετεί τον αναγνώστη βαθιά μέσα στην πραγματικότητα μιας παθογενούς κατάστασης και εξυπηρετεί την πρόθεση του Άντλερ να αντιμετωπίσει το ζήτημα σαν πολιτισμικός ανθρωπολόγος που παρατηρεί μια ξένη κοινότητα από το εσωτερικό της. Σε ό,τι αφορά όμως τα δικά του σχόλια και παρατηρήσεις, δεν μπορούμε να τα δούμε στο πλαίσιο μιας «αξιολογικά ουδέτερης» κοινωνικής επιστήμης. Τα κείμενα του Άντλερ είναι γεμάτα ηθικές κρίσεις, και στο έργο του κυριαρχεί η προσπάθεια εξαγωγής ηθικών διδαγμάτων από την ανθρώπινη αντίδραση σε αυτές τις αδιανόητες καταστάσεις. Το φθινόπωρο του 1941 οι εκτοπίσεις στην Πολωνία ξεκίνησαν από τη Γερμανία, την Αυστρία και τα κατεχόμενα «προτεκτοράτα» της Βοημίας και της Μοραβίας (που αντιστοιχούσαν στη σημερινή Δημοκρατία της Τσεχίας, χωρίς τη Σουδητία, η οποία είχε προσαρτηθεί στη Γερμανία βάσει της συμφωνίας του Μονάχου το 1938). Παρότι τα στρατόπεδα εξόντωσης χτίστηκαν και ξεκίνησαν τη λειτουργία τους τον Δεκέμβριο του 1941, οι Ναζί κατάφεραν να τα κρατήσουν μυστικά για αρκετό καιρό. Παρόλα αυτά, η άγνωστη κατάληξη των εκτοπιζόμενων στα ανατολικά μέρη έκανε τη λέξη «μεταφορά» την πιο τρομακτική λέξη για κάθε Εβραίο. Για την επίσημη εβραϊκή οργάνωση της Πράγας, την Jüdische Kultusgemeinde (JKG) [κατά λέξη: Εβραϊκή πολιτιστική κοινότητα] η δημιουργία ενός κοντινού στρατοπέδου έδειχνε να είναι η ασφαλέστερη εναλλακτική λύση. Γράφει ο Άντλερ: Οι άνδρες της JKG έλεγαν μεταξύ τους ότι δεν υπήρχε τίποτα χειρότερο από τον εκτοπισμό στην Πολωνία και, όπως η «Ένωση των Εβραίων του Ράιχ» [Reichsvereinigung der Juden] στο Βερολίνο [η εβραϊκή οργάνωση εκεί], ήλπιζαν τουλάχιστον να καθυστερήσουν τις εκτοπίσεις. Η πορεία των γεγονότων θα ανέτρεπε αυτές τις προσδοκίες. Από την αρχή υπήρχαν μόνο δύο δυνατότητες: (1) Θα μπορούσαν να είχαν αποφασίσει τον Μάρτιο του 1939 [όταν οι Ναζί διέλυσαν την Τσεχοσλοβακία και εισέβαλαν στην Πράγα], ακόμα και με κόστος την ίδια τους τη ζωή, να θέσουν εκτός λειτουργίας όλες τις εβραϊκές κοινότητες και ιδρύματα και να καταστρέψουν όλα τα αρχεία και έγγραφα. (2) Θα έπρεπε να ακολουθήσουν πολιτικές που θα αποσκοπούσαν στο να καθυστερήσουν τα χειρότερα και θα πρόσφεραν έξυπνους τρόπους διαπραγμάτευσης και διευκόλυνσης της κατάστασης. Ακολούθησαν τη δεύτερη πορεία έως την πικρή κατάληξή της, εμπλεκόμενοι σε όλο και πιο σύνθετες καταστάσεις, και οδηγήθηκαν στην αποτυχία. Η πρώτη οδός υποστηρίχθηκε από ορισμένους Εβραίους αξιωματούχους, όμως επικράτησε η δεύτερη. Παρά το γεγονός ότι η δεύτερη στρατηγική απέτυχε πλήρως να εκπληρώσει την επιθυμία των επικεφαλής της JKG, ο Άντλερ αποφεύγει να τους καταδικάσει για αυτή την επιλογή· αντίθετα, επιρρίπτει ευθύνες αλλού. Η Τερέζιενσταντ ήταν προηγουμένως μια τειχισμένη πόλη-οχυρό, που είχε χτιστεί από την αυτοκρατορία των Αψβούργων. Όταν εκκενώθηκε και μετατράπηκε σε γκέτο, οι στρατώνες της διευκόλυναν την μαζική εκτόπιση εκεί μεγάλου αριθμού κρατουμένων. Τον Σεπτέμβριο του 1942, ο αριθμός των κρατουμένων στο στρατόπεδο έφτασε να ξεπερνά τους 58.000. (Η Τερέζιενσταντ σήμερα είναι μια κανονική κωμόπολη, περίπου τριών χιλιάδων κατοίκων, που ονομάζεται Terezín.) Ο συνωστισμός ήταν απίστευτος και οι υγειονομικές συνθήκες άθλιες. Άνδρες και γυναίκες στεγάζονταν χωριστά, εκτός από τα μέλη του Εβραϊκού Συμβουλίου των Πρεσβυτέρων -η εσωτερική διοίκηση του στρατοπέδου- στα οποία επιτρεπόταν να ζήσουν με τις οικογένειές τους. Τον έλεγχο του στρατοπέδου είχε ένας μικρός αριθμός Ες Ες -περίπου είκοσι- και η φύλαξή του γινόταν από 120 τσέχους χωροφύλακες. Οι περισσότεροι κρατούμενοι δεν είχαν σχεδόν καμία επαφή με τους Ες Ες, και οι Ες Ες σπάνια σκότωναν φυλακισμένους μέσα στο στρατόπεδο. Μόνον στον επικεφαλής του Εβραϊκού Συμβουλίου των Πρεσβυτέρων και στον αναπληρωτή του επιτρεπόταν να μιλήσουν στον διοικητή του στρατοπέδου, κι αυτό για να υποβάλουν τις καθημερινές αναφορές και να παίρνουν εντολές. (Το Συμβούλιο των Πρεσβυτέρων προήλθε αρχικά από το JKG της Πράγας, αλλά όταν έγιναν εκεί μεταφορές από τη Γερμανία και την Αυστρία τον Ιούνιο του 1942, προσχώρησαν σε αυτό Εβραίοι αξιωματούχοι από το Βερολίνο και τη Βιέννη.)[3] Οι προσταγές από τα Ες Ες δίνονταν προφορικά, ποτέ γραπτά, όμως η εβραϊκή διοίκηση τις εκτελούσε με έναν τρομακτικό καταιγισμό από έγγραφες οδηγίες, έντυπα, αρχεία και γραπτές αναφορές, ώστε συχνά υπήρχαν παράπονα για έλλειψη χαρτιού. Μέσα σε αυτόν τον καταναγκαστικό μηχανισμό, η πλούσια κουλτούρα των Εβραίων της Κεντρικής Ευρώπης συνέχιζε να εκφράζεται. Κάποιοι φυλακισμένοι είχαν φέρει μουσικά όργανα και μπορούσαν να δίνουν παραστάσεις· οι συνθέτες συνέχιζαν να συνθέτουν, οι ζωγράφοι να ζωγραφίζουν και οι συγγραφείς να γράφουν. Συχνά γίνονταν διαλέξεις από ειδικούς σε διάφορους τομείς· ο ίδιος ο Άντλερ διοργάνωσε εορτασμό για να τιμήσει τα εξήντα χρόνια από τη γέννηση του Κάφκα. Η περίπλοκη γραφειοκρατία όμως που κυριαρχούσε στις υλικές και πρακτικές συνθήκες της ζωής μέσα στο στρατόπεδο, άνοιγε τον δρόμο για μια τρομακτική διαφθορά, που σε αυτό το περιβάλλον ισοδυναμούσε με φόνο. Το βασικό ζήτημα που απασχολούσε τους κρατούμενους, πέρα από το να μην περιλαμβάνονται στην επόμενη μεταφορά, ήταν η τροφή. Το διαιτολόγιό τους ίσα που επαρκούσε για να τους κρατήσει στη ζωή, ενώ οι υπεύθυνοι για την παρασκευή και διανομή του φαγητού έκλεβαν συστηματικά τις πενιχρές ποσότητες των κοινών τροφίμων, για τους εαυτούς τους και τους φίλους τους – με αποτέλεσμα κάποιοι άλλοι, ιδίως οι ανήμποροι ηλικιωμένοι, να λιμοκτονούν. Κάποια μέλη της διοίκησης προσπάθησαν να αποτρέψουν αυτές τις καταχρήσεις, όμως ελάχιστες φορές το κατάφεραν. Είναι ένα από τα πολλά παραδείγματα που δίνει ο Άντλερ για την απώλεια της ανθρωπιάς και της αξιοπρέπειας σε καταστάσεις απελπισίας: Έστω και αν άντεχαν ακόμη σωματικά, οι άνθρωποι κατέληγαν όλοι, σχεδόν αμετάκλητα, σε έναν αγώνα εναντίον των υπολοίπων, και αυτό μόνο όσοι είχαν βαθιά ριζωμένες ηθικές αξίες μπορούσαν να το εμποδίσουν να καταστρέψει την ψυχή τους. Ένα διαφορετικό είδος ηθικού ελλείμματος εμφανίστηκε στον τρόπο με τον οποίο η διοίκηση ασκούσε την εξουσία της και καθόριζε ποιοι θα εκτοπιστούν ανατολικά όταν τα Ες Ες παράγγελναν να γίνουν μεταφορές: Μια μεταφορά ή σειρά μεταφορών σε σύντομο χρονικό διάστημα ακολουθούσε το εξής πρότυπο. Ο Άιχμαν έδινε εντολές στο «γραφείο» των Ες Ες στην Τερέζιενσταντ, στις οποίες αναφερόταν ο αριθμός των μεταφορών και των ατόμων, καθώς και η ημερομηνία, μαζί με γενικές και «ειδικές» οδηγίες. Ο επικεφαλής του στρατοπέδου, μερικές φορές μαζί με άλλους αξιωματικούς των Ες Ες, έδινε πιο συγκεκριμένες εντολές στον εβραίο Πρεσβύτερο, και του υποδείκνυε ποιες ηλικιακές ομάδες, χώρες καταγωγής και άλλες κατηγορίες ατόμων πρέπει να επιλέξει ή να προστατεύσει... Οι Ες Ες δεν προχωρούσαν σε περαιτέρω επιλογή των θυμάτων, αλλά αυτή την άφηναν εξ ολοκλήρου, ή σε μεγάλο βαθμό, στους Εβραίους. Η επιλογή γινόταν από ένα «Τμήμα Μεταφοράς» [= Εκτοπίσεων] που ανήκε στην κεντρική διοίκηση. Μέχρι τις τελευταίες μεταφορές που έγιναν το φθινόπωρο του 1944, όταν τα δύο τρίτα των κρατουμένων μεταφέρθηκαν στο Άουσβιτς μέσα σε ένα μήνα, τα μέλη του Συμβουλίου των Πρεσβυτέρων και των οικογενειών τους εξαιρούνταν από τους εκτοπισμούς, ενώ κάποιοι άλλοι προσπαθούσαν απεγνωσμένα να ενταχθούν στο εργατικό δυναμικό ή τον διοικητικό μηχανισμό του στρατοπέδου έτσι ώστε να καταστούν απαραίτητοι. Αν και δεν γνώριζαν για τους θαλάμους αερίων, όλοι ένιωθαν φόβο γι’ αυτό που τους περίμενε ανατολικά. Στις αρχές του 1943, οι επικεφαλής της εσωτερικής διοίκησης έμαθαν τι συνέβαινε μέσω κάποιων κρατουμένων που δραπέτευσαν από το Άουσβιτς, όμως το κράτησαν μυστικό - το ίδιο έκανε ακόμα και ο ραβίνος Λέο Μπεκ, επίτιμος πρόεδρος του Συμβουλίου των Πρεσβυτέρων, για τον οποίο ο Άντλερ θεωρεί ότι διέθετε εξαιρετική εντιμότητα και ανθρωπιά. Την απόφαση να κρύψουν την αλήθεια την βρίσκω κατανοητή και συγχρόνως αποτρόπαια - παρόλο που κανείς από εμάς δεν μπορεί να γνωρίζει τι θα έκανε στις συγκεκριμένες συνθήκες. Ο Άντλερ, ο οποίος πρέπει να έμαθε γι’ αυτό μετά τον πόλεμο, δείχνει να μην είναι σε θέση να εκφέρει κρίση ως προς την απόφαση των Πρεσβυτέρων· καταδικάζει μόνο τα άτομα εκείνα που, ενώ γνώριζαν την αλήθεια, προσπάθησαν όχι μόνο να γλιτώσουν τους φίλους τους αλλά και να χρησιμοποιήσουν τις μεταφορές για να απαλλαγούν από ανθρώπους που τους προκαλούσαν προβλήματα. Για παράδειγμα, αφού ο Βλάντιμιρ Βάις, μέλος του «Τμήματος Αστυνομικών Ερευνών», έστειλε στον εβραίο Πρεσβύτερο Πάουλ Έπσταϊν μια λεπτομερή καταγγελία για σκανδαλώδη διαφθορά στην κατανομή των τροφίμων, εξαφανίστηκε μαζί με την οικογένειά του στην επόμενη μεταφορά. Ο Άντλερ επισημαίνει επίσης ότι ακόμη και οι άνθρωποι που απέφευγαν σκόπιμα, όπως αυτός, κάθε θέση εξουσίας, ανήκαν στην «συλλογική ενοχή» που είχε δημιουργήσει το στρατόπεδο. Το συναίσθημα αυτό είναι προφανώς ειλικρινές και μοιάζει να αφορά κάθε μορφή συμμετοχής σε μια δομή που έχει ως απώτερο στόχο τη δολοφονία. Δύσκολα μπορούμε να μαντέψουμε τι θα έλεγαν οι Ναζί για την εξαφάνιση των Εβραίων από την Ευρώπη αν είχαν κερδίσει τον πόλεμο. Η πολιτική της εξόντωσης αποκρύφθηκε από τη στιγμή του σχεδιασμού της, στη Διάσκεψη της Βάνζεε τον Ιανουάριο του 1942, και ο Άντολφ Άιχμαν περιέγραφε τότε την Τερέζιενσταντ ως στοιχείο μιας διαδικασίας που θα τους επέτρεπε να «σώσουν την υπόληψή τους στον έξω κόσμο». Μέρος της εξαπάτησης αυτής ήταν το γεγονός ότι εξανάγκαζαν κάποιους κρατούμενους μόλις έφταναν στο Άουσβιτς να γράψουν καθησυχαστικές κάρτες στους συγγενείς τους που είχαν μείνει πίσω, τις οποίες έστελναν ανά διαστήματα, μετά τον θάνατο των συγγραφέων τους στους θαλάμους αερίων. Η μυστικότητα γύρω από το τι συνέβαινε ήταν οπωσδήποτε χρήσιμη για την ομαλή διεξαγωγή των εκτοπίσεων· φαίνεται όμως ότι υπήρχε και μια αίσθηση ότι το σχέδιο αυτό, αντίθετα με τις επεκτατικές στρατιωτικές επιχειρήσεις ή τα πρώτα μέτρα ρατσιστικού αποκλεισμού που εφαρμόστηκαν, στηριζόταν σε αξίες που ακόμη και οι ίδιοι οι Ναζί δεν ήθελαν να διακηρύξουν δημοσίως. Μόνο στα παιδιά επιτρεπόταν να πάνε μια σύντομη βόλτα στην Τερέζιενσταντ. Κάρελ Φλάισμαν, 1942, μελάνι σε χαρτί, Εβραϊκό Μουσείο Πράγας. Η Τερέζιενσταντ χρησίμευε ως μέσο συγκάλυψης με διάφορους τρόπους. Την περιέγραφαν ως έναν οικισμό όπου αποσύρονταν όσοι εκτοπιζόμενοι από τη γερμανική επικράτεια ήταν πολύ ηλικιωμένοι για να σταλούν για εργασία ανατολικά. Ένας αριθμός «σημαντικών» ατόμων κατέληξε εκεί – εξέχοντα μέλη της εβραϊκής κοινότητας, γνωστοί στον έξω κόσμο, η τύχη των οποίων μπορούσε να κινήσει το ενδιαφέρον και άλλων πέρα από τους φίλους και τους συγγενείς τους. Σε δύο περιπτώσεις, το 1944 και πριν την απελευθέρωσή του το 1945, στο στρατόπεδο (που χαρακτηριζόταν ως «Περιοχή Εγκατάστασης Εβραίων») εφαρμόστηκε ένα πρόγραμμα «εξωραϊσμού» καθώς επρόκειτο να παρουσιαστεί σε κάποιους ξένους, μεταξύ των οποίων και εκπρόσωποι του Ερυθρού Σταυρού. Αποτέλεσε μάλιστα θέμα μιας προπαγανδιστικής ταινίας. Ο πρώτος εξωραϊσμός της Τερέζιενσταντ, στη διάρκεια του οποίου 7.500 κρατούμενοί του στάλθηκαν στο Άουσβιτς για να αραιώσει ο πληθυσμός, δεν περιλάμβανε μόνο τον καθαρισμό των δρόμων και της εξωτερικής επιφάνειας των κτιρίων, τη φύτευση 1.200 φυτών τριανταφυλλιάς, την κατασκευή ενός «παιδικού περιπτέρου» με σκάμμα άμμου, παιδική πισίνα και καρουζέλ, και τον διπλασιασμό της μερίδας τροφίμων. Περιλάμβανε επίσης συναυλίες, παραστάσεις καμπαρέ, θεατρικές παραστάσεις, έναν αγώνα ποδοσφαίρου, μέχρι και δίκη ενώπιον εβραϊκού δικαστηρίου για κλοπή. Όλα όσα προβάλλονταν ήταν προσεκτικά προγραμματισμένα και είχαν περάσει από πρόβες. Οι πρώτοι διεθνείς επισκέπτες, τον Ιούνιο του 1944, ήταν δύο εκπρόσωποι της κυβέρνησης της Δανίας και ένας ελβετός εκπρόσωπος του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού. (Υπήρχαν τετρακόσιοι δανοί Εβραίοι στο στρατόπεδο, που δεν κατάφεραν να ξεφύγουν από τους Ναζί όταν οι Δανοί, προειδοποιημένοι για επικείμενες συλλήψεις, έφεραν εις πέρας το σπουδαίο κατόρθωμα να απομακρύνουν πάνω από επτά χιλιάδες Εβραίους από τη Δανία στέλνοντάς τους στην ουδέτερη Σουηδία.) Ο εβραίος Πρεσβύτερος Έπσταϊν, παρουσιάστηκε ως δήμαρχος της πόλης, ντυμένος με πρωινό παλτό και σκληρό καπέλο, αν και είχε μαυρισμένο μάτι από χτύπημα που είχε δεχθεί από τον επικεφαλής του στρατοπέδου λίγες μέρες νωρίτερα. Η προσεκτικά γραμμένη ομιλία που απηύθυνε στους επισκέπτες, υπό το βλέμμα των Ες Ες, και η ξενάγησή τους στο στρατόπεδο, δεν τους άφησε περιθώριο να συγκεντρώσουν τα δικά τους στοιχεία. Θα περίμενε κανείς ότι αυτά θα προκαλούσαν τον σκεπτικισμό των επισκεπτών. Και όντως, οι Δανοί εξέφρασαν επιφυλάξεις στις αναφορές τους. Όμως σχεδόν κανείς δεν έδωσε προσοχή. Η έκθεση του αντιπροσώπου του Ερυθρού Σταυρού, από την άλλη πλευρά, έδειχνε ότι δέχθηκε αβασάνιστα όλα όσα είδε και άκουσε, όμως οι ανώτεροί του στη Γενεύη την αποσιώπησαν, προφανώς ως πολύ ευνοϊκή. Κατά κάποιον τρόπο, λοιπόν, η κωμωδία που στήθηκε είχε αποτέλεσμα, αλλά δεν λειτούργησε προπαγανδιστικά. Τον Σεπτέμβριο εκείνο, γυρίστηκε μια ταινία που απεικόνιζε τη ζωή στο στρατόπεδο από την ίδια ειδυλλιακή πλευρά. (Την παραγωγή έκαναν τρεις φυλακισμένοι προερχόμενοι από τον χώρο του κινηματογράφου, μεταξύ των οποίων ο γνωστός ηθοποιός και σκηνοθέτης Κουρτ Γκέρον, ο οποίος εκτοπίστηκε στο Άουσβιτς και θανατώθηκε σε θάλαμο αερίων μετά την ολοκλήρωση της ταινίας). Καθώς προοριζόταν για το ξένο κοινό, η ταινία δεν διανεμήθηκε ποτέ, παρόλο που αποσπάσματά της συμπεριλήφθηκαν σε γερμανική ταινία επικαίρων, αντιπαραβάλλοντας την εύκολη ζωή αυτών των Εβραίων (οι περισσότεροι από τους οποίους ήταν ήδη νεκροί) με τις κακουχίες που περνούσαν οι γερμανοί στρατιώτες. Είναι αμφίβολο το κατά πόσο η Τερέζιενσταντ αποκαθιστούσε την εικόνα της Γερμανίας στον έξω κόσμο. Την εποχή της δεύτερης επίσκεψης του Ερυθρού Σταυρού, τον Απρίλιο του 1945, ο Έπσταϊν είχε ήδη πέσει νεκρός από τα πυρά των Ες Ες, ο πόλεμος είχε σχεδόν τελειώσει και οι επισκέπτες δεν μπορούσαν να ξεγελαστούν, παρά τη νέα προσπάθεια εξωραϊσμού. Καθώς ήταν πλέον φανερό ότι η ήττα της Γερμανίας ερχόταν αναπόφευκτα, η ναζιστική ηγεσία διχάστηκε ως προς τη στάση που θα τηρούσε απέναντι στους επιζώντες Εβραίους στην Τερέζιενσταντ και σε άλλα στρατόπεδα. Ο Χάινριχ Χίμλερ, όσο κι αν αυτό ερχόταν σε αντίθεση με την προσωπικότητά του, πρόβαλλε τον εαυτό του ως ένα άτομο μετριοπαθές και έτρεφε την ελπίδα να χρησιμοποιήσει κάποιους Εβραίους ως μοχλό άσκησης πίεσης στις διαπραγματεύσεις. Τον Φεβρουάριο του 1945, ο Χίμλερ ενέκρινε τη μεταφορά 1.200 Εβραίων από την Τερέζιενσταντ στην Ελβετία. Άλλοι πάλι, ακολουθώντας τον Χίτλερ, συνέχισαν μέχρι τέλους την εξολόθρευση. Ο Άιχμαν ανήκε σε αυτούς: ήθελε να εκτελεστούν όλοι οι Εβραίοι που είχαν απομείνει στην Τερέζιενσταντ πριν φτάσουν οι Ρώσοι, όμως τα σχέδιά του δεν πραγματοποιήθηκαν. Το βιβλίο του Άντλερ δεν είναι αυτοβιογραφικό, αλλά βαθιά προσωπικό. Αυτό που τον απασχολεί ιδιαίτερα είναι η ηθική και ψυχολογική ερμηνεία της ανθρώπινης συμπεριφοράς σε ακραίες συνθήκες. Πιστεύει ότι σε όσα παρατήρησε υπάρχουν διδάγματα με καθολική αξία. Σε μια επιστολή προς έναν φίλο του, η οποία γράφτηκε ακριβώς μετά την επιστροφή του στην Πράγα το 1945 και αποσπάσματά της παρατίθενται στο επίμετρο, προβαίνει στην ακόλουθη ασυνήθιστη δήλωση: «Έχω ζήσει τρομερά πράγματα, αλλά από τότε που τα έζησα, δεν λυπάμαι γι’ αυτά και δεν θα μπορούσα να ζήσω χωρίς αυτά». Σ’ αυτό ακριβώς το ζήτημα αναφέρεται ο Νίτσε όταν μιλάει υπέρμετρα για την «αγάπη στο πεπρωμένο» [amor fati]. Δεδομένων όσων υπέμεινε ο Άντλερ, δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι η άποψή του για τους ανθρώπους και τους ανθρώπινους θεσμούς είναι βαθιά απαισιόδοξη - παρόλο που ίσως είναι προκατειλημμένος ως προς αυτά. Γράφει στο συμπέρασμά του: Το στρατόπεδο της Τερέζιενσταντ αποτελεί σπάνιο παράδειγμα, καθώς τα γεγονότα, οι εμπειρίες και τα εγκλήματα που συνέβησαν εκεί περικλείουν μέσα τους όλη τη δυστυχία και τα δεινά που μπορούν να συμβούν, και συμβαίνουν, σε άλλες κοινότητες, αν και πιο σπάνια και με λιγότερο εμφανή τρόπο. Η μοναδικότητα του στρατοπέδου συνίσταται στο ότι κάθε τι στρεβλό, επικίνδυνο, ανόητο και μοχθηρό που αναπτύσσεται στους ανθρώπους και τους ανθρώπινους θεσμούς, συχνά μέσα σε μυστικότητα και ωραιοποιημένο με αισθητικές συμβάσεις, εμφανίστηκε στην Τερέζιενσταντ με τόσο τρομακτική μορφή και απροκάλυπτα γυμνό ώστε κανείς ... δεν μπορούσε να μη δει την κατάσταση που επικρατούσε. Το μοναδικό θετικό συμπέρασμα που βγάζει από τις σκοτεινές εμπειρίες του είναι ότι ωστόσο υπάρχει μια ηθική βάση, η οποία κατά κανόνα υπάρχει πάντοτε. Ο Άντλερ αποκαλεί αυτή την προσωπική ποιότητα «ανθρωπιά» (Menschlichkeit, λέξη που μεταφράζεται και ως «ανθρωπότητα») - μια από τις εσωτερικές δυνάμεις που διαθέτουμε, που δίνουν τη δυνατότητα σε άτομα με αρκετή δύναμη να ενεργούν ηθικά σε οποιαδήποτε περίσταση, όσο φρικτή και αν είναι αυτή. Με αυτό το πρότυπο κρίνει τους αξιωματικούς του στρατοπέδου και τις σχέσεις τους με τους Ναζί: Η εβραϊκή ηγεσία είχε εξαιρετικά δύσκολο έργο. Όση ηθική ακεραιότητα και αν διέθετε, οι αποφάσεις της συνολικά, κατά μια απόλυτη έννοια, δεν θα μπορούσαν να μην είναι κακές. Αν είχε προσφέρει ένα είδος αντίστασης που θα απαντούσε στο απόλυτο κακό με το απόλυτο καλό, καμία ελευθερία δεν θα της είχε απομείνει, παρά μόνο η αυτοκαταστροφή. Θα μπορούσε όμως να γίνει τεράστιο καλό μέσα στα υπάρχοντα όρια. Τα σχέδια των Ες Ες για τη διατήρηση αυτού του συγκεκριμένου στρατοπέδου θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν καλύτερα προς όφελος χιλιάδων ανθρώπων. Στο σημείο αυτό, πέρα από την καθαρά τραγική ευθύνη της ηγεσίας, ξεκινά η πολύ πιο τρομερή ενοχή της [...]. Θα μπορούσε να είχε γίνει μια πολύ πιο αποφασιστική μάχη εναντίον της βρωμιάς, της διαφθοράς, των κλοπών και του χειρότερου είδος προστατευτισμού [...]. Σχεδόν τίποτα που θα μπορούσε να βελτιώσει αυτές τις συνθήκες δεν έγινε. Ο Άντλερ δεν κατηγορεί τα μέλη της ηγεσίας για το ότι λειτούργησαν ως όργανα των Ναζί, κάτι που ήταν αποτέλεσμα της τραγικής επιλογής να συνεργαστούν, με τη μάταιη ελπίδα ότι θα καθυστερούσαν τις εκτοπίσεις, αλλά για την έλλειψη ανθρωπιάς στη στάση που κράτησαν οι περισσότεροι από αυτούς μέσα στη διοίκηση. Τα παραπάνω, πέραν της αυστηρότητας του χαρακτήρα του, ήταν και ο λόγος για τον οποίο ο Άντλερ αντέδρασε έντονα όταν η Χάνα Άρεντ ανέφερε το βιβλίο του για να υποστηρίξει την κατηγορία που απηύθυνε στους εβραίους αξιωματούχους ότι είχαν συνεργαστεί με τους ναζιστές. Όταν κυκλοφόρησε το βιβλίο της Άρεντ Ο Άιχμαν στην Ιερουσαλήμ σε γερμανική μετάφραση, ο Άντλερ δημοσίευσε μια δηκτική απάντηση, σε ένα άρθρο με τίτλο «Τι γνωρίζει η Χάνα Άρεντ για τον Άιχμαν και την “τελική λύση”;»[4]. Καθώς ο Άντλερ υποστήριζε ότι οι εβραίοι αξιωματούχοι θα μπορούσαν να είχαν εμποδίσει την εξολόθρευση ενεργώντας διαφορετικά, κατηγορεί την Άρεντ ότι απέτυχε να αντιληφθεί πόσο παγιδευμένοι ήταν. Αποτυπώνει επίσης την αδυναμία της να κατανοήσει τον Άιχμαν. Στην εμφάνισή του στη δίκη, τα στοιχεία του δαιμονικού χαρακτήρα του δεν φάνηκαν, επειδή εκφράζονταν μόνο μέσα από την τεράστια δύναμη που του πρόσφερε το ναζιστικό καθεστώς: [Είναι] ο Άιχμαν που έδρασε στο Τρίτο Ράιχ [...], όχι ένας παραπλανημένος κατηγορούμενος 15 ή 16 χρόνια αργότερα, που αποζητά την προσοχή των επόμενων γενεών [...]. Μόνοι τους, οι περισσότεροι κακοί έχουν ελάχιστη δύναμη· αυτοί χρειάζονται τον Χίτλερ τους· μετά την πτώση του όμως, και χωρίς να έχει βρεθεί κάποιος εξίσου ισχυρός αντικαταστάτης του, γίνονται ανίσχυροι και χάνουν τον δαιμονικό χαρακτήρα τους, καίγονται, αποσυντίθενται, μένουν σκιές του εαυτού τους και ως επιζώντες καταλήγουν αξιολύπητοι και κοινότοποι. Ο Άντλερ δεν θεωρεί ότι το Ολοκαύτωμα ήταν ένα μοναδικό και ακατανόητο ολέθριο γεγονός στην ιστορία της ανθρωπότητας, όπως το αντιμετωπίζουμε μερικές φορές. Πιστεύει ότι ήταν απόρροια κάποιων γενικών χαρακτηριστικών που υπάρχουν τόσο σε άτομα όσο και σε πολιτικούς θεσμούς, τα οποία εξακολουθούν να υφίστανται: Η Τερέζιενσταντ μπορεί να ξανασυμβεί. Μπορεί να επιβληθεί σε τεράστια κλίμακα και, στο μέλλον, οι Εβραίοι -οι οποίοι σε όλη τη βασανισμένη ιστορία της ανθρωπότητας είχαν συχνά τον ρόλο του προάγγελου και ως εκ τούτου βρίσκονταν ακόμη περισσότερο στο έλεος των άλλων- ίσως να μην είναι τα μοναδικά θύματα. Την Τερέζιενσταντ δεν πρέπει να την βλέπουμε ως ένα πείραμα αλλά ως προμήνυμα, και η γοητεία που μας ασκεί είναι πολύ μεγαλύτερη απ’ όση μας επιτρέπει να παραδεχθούμε η αποστροφή που νιώθουμε μπροστά στη φρίκη. Ο μεγάλος αριθμός από σφαγές και διωγμούς που έγιναν με ιδεολογικά κίνητρα στα χρόνια που ακολούθησαν δεν θα τον εξέπληττε. Η οργανωμένη δύναμη δημιουργεί επανειλημμένα ευκαιρίες για να γίνει κακό σε μεγάλη κλίμακα, στο οποίο η ηρωική ατομική ανθρώπινη υπόσταση είναι πολύ αδύναμη για να αντισταθεί και σπάνια το καταφέρνει. Στο πολύ πληροφοριακό και διαφωτιστικό επίμετρό του, ο Τζέρεμι Άντλερ γράφει ότι η πολιτική τοποθέτηση του πατέρα του ήταν αναρχική. Έδειχνε να πιστεύει ότι η ηθική εξαρτάται από τις εσωτερικές δυνάμεις που διαθέτουν οι άνθρωποι, και δεν μπορεί να βρεθούν στους θεσμούς. Όμως καμία εσωτερική πηγή ανθρώπινης αξιοπρέπειας δεν επαρκεί για να λύσει από μόνη της τα προβλήματα αυτά. Ακόμη και αν ο Χ. Γ. Άντλερ έχει δίκιο στο ότι η ατομική ηθική μπορεί να λειτουργήσει κάτω και από τους πιο τερατώδεις θεσμούς καταναγκασμού, αυτό δεν σημαίνει ότι είναι ο μοναδικός ή ο πιο σημαντικός από τις ηθικές πηγές μας. Άλλοι καταναγκαστικοί θεσμοί, όπως οι υποχρεωτικές νομικές διαδικασίες, μπορούν να ενσαρκώνουν την ηθική - με τέτοιον τρόπο ώστε το βάρος να μην πέφτει στην ατομική ηθική, η οποία, όπως διαρκώς επισημαίνει, είναι εύθραυστη. Το γεγονός ότι ο Άντλερ ήρθε σε επαφή με την πιο ακραία έκφραση της ανθρώπινης κακίας και εξαχρείωσης τον οδήγησε σε έναν απόλυτα δικαιολογημένο φόβο για την ανθρώπινη φύση, το δε γεγονός ότι αντιλαμβανόταν τον κίνδυνο της συλλογικής εξουσίας τον έκανε δύσπιστο απέναντι στο κράτος, κάτι που δεν μπόρεσε να το αλλάξει ούτε καν το γεγονός ότι κατοικούσε στη σχετικά ακίνδυνη κοινωνία της μεταπολεμικής Βρετανίας. Ωστόσο, οι φιλελεύθεροι δημοκρατικοί θεσμοί, οι οποίοι εγγυώνται τα ατομικά δικαιώματα, είναι το καλύτερο μέσο που έχει επινοηθεί μέχρι στιγμής για να προστατεύει τους ανθρώπους, τόσο από το να μάχονται μεταξύ τους όσο και από την τεράστια ικανότητα που έχει το κακό να υπερισχύει συλλογικά στην ανθρώπινη φύση. Εάν η ανθρωπιά, που είναι τόσο εύκολο να χαθεί και αποτελεί μέρος της φύσης μας, μπορεί να φέρει τους ανθρώπους πιο κοντά σε τέτοιους θεσμούς, τότε αυτό -και όχι η εξάρτηση από την ατομική ηθική- είναι ό,τι καλύτερο έχουμε να ελπίζουμε. © THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS 2017 — Μετάφραση: Αναστασία Μωράκη [1] Οι Ναζί μας άφησαν μια τεράστια παρακαταθήκη από καταστάσεις που δεν αντέχουμε ούτε να φανταστούμε. Ένα άλλο παράδειγμα που αναφέρει ο Άντλερ: Τον Ιούλιο του 1944, εξακόσιες γυναίκες από την Τερέζιενσταντ «πήγαν οικειοθελώς στον θάλαμο αερίων με τα παιδιά τους, παρόλο που θα μπορούσαν να συμπεριληφθούν σε ομάδες εργασίας χωρίς τα παιδιά». [2] Ο Άντλερ δημοσίευσε επίσης μια τριλογία μυθιστορημάτων που βασίζονταν στις εμπειρίες του, τα οποία όμως είναι έργα που ανήκουν στο κίνημα του μοντερνισμού, γραμμένα με την τεχνική του εσωτερικού μονολόγου, εντελώς διαφορετικά από τον έντονο ρεαλισμό του Τερέζιενσταντ. Πρόσφατα μεταφράστηκαν στην αγγλική γλώσσα από τον Πίτερ Φίλκινς. Είναι τα έργα Panorama, The Journey και The Wall, τα οποία έχουν όλα εκδοθεί από τον εκδοτικό οίκο Random House. [3] Ένας από αυτούς, ο ραβίνος Μπένγιαμιν Μούρμελσταϊν της Βιέννης, ήταν το θέμα του ντοκιμαντέρ του Κλωντ Λανζμάν Ο Τελευταίος των Αδίκων, για το οποίο έγραψε ο Μαρκ Λίλλα στην NYRB, στις 5 Δεκεμβρίου 2013 [Βλ. και ARB, τχ. 49, Μάρτιος 2014]. Ήταν ο τελευταίος Επικεφαλής του Συμβουλίου των Πρεσβυτέρων της Τερέζιενσταντ ο οποίος επέζησε του πολέμου. Η στάση του Άντλερ απέναντί του είναι σύνθετη: περιγράφει τον Μούρμελσταϊν ως «έξυπνο, ξεκάθαρο, υπερόπτη, κυνικό, πονηρό και πολύ ανώτερο από τους συναδέλφους του σε νοημοσύνη και ιδίως σε πονηριά». Όμως ο Άντλερ νιώθει αποστροφή γι’ αυτόν εξαιτίας του ψυχρού, αυταρχικού του χαρακτήρα και της απουσίας κάθε ίχνους συμπόνιας. [4] “Was Weiß Hannah Arendt von Eichmann und der ‘Endlösung’?”, Allgemeine Wochenzeitung der Juden, 20 Νοεμβρίου 1964. Πριν από αυτό οι σχέσεις τους ήταν εγκάρδιες. Είχε κάνει αναφορές σε πολλά συγγράμματά της, μεταξύ των οποίων Οι πηγές του Ολοκληρωτισμού, ενώ εκείνη είχε προσπαθήσει ανεπιτυχώς να προσελκύσει το ενδιαφέρον των αμερικανών εκδοτών για το βιβλίο του.

Ένας μακάβριος χορός φαντασμάτων

Σύνδεση