Η λαγνεία των αριθμών ή προς μια post-truth ιστοριογραφία

Οι Έλληνες ιστορικοί ποτέ δεν κατάφεραν να τα πάνε καλά με τους αριθμούς και την αξιοποίησή τους για τους σκοπούς της έρευνας. Ευγενία Μπουρνόβα, Οι κάτοικοι των Αθηνών 1900-1960. Δημογραφία, Επιστημονικός εκδότης Τμήμα Οικονομικών Επιστημών Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, Ηλεκτρονικός εκδότης Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης / Τμήμα Οικονομικών Επιστημών του ΕΚΠΑ, σελ. 253 Οι Έλληνες ιστορικοί ποτέ δεν κατάφεραν να τα πάνε καλά με τους αριθμούς και την αξιοποίησή τους για τους σκοπούς της έρευνας. Σε πολλές περιπτώσεις, στις περισσότερες μάλλον, τους αντιμετώπιζαν με δυσπιστία· ακόμη δε μεγαλύτερη δυσπιστία έδειχναν για τις ποσοτικές μεθόδους επεξεργασίας των στοιχείων, ίσως γιατί δεν ανήκαν στην παιδεία τους. Σε άλλες, πάλι, περιπτώσεις η χρήση των διαθέσιμων ποσοτικών πληροφοριών γινόταν ή εξακολουθεί να γίνεται με τέτοιο τρόπο ώστε θα μπορούσαμε να κάνουμε λόγο για αριθμολαγνεία. Η απουσία κάθε κριτικής στάσης απέναντι στο τι αντιπροσωπεύουν τα διαθέσιμα κάθε φορά στοιχεία έχει οδηγήσει σε απίστευτες παρανοήσεις και πολύ συχνά σε παραχάραξη της πραγματικότητας, όποιας πραγματικότητας, τέλος πάντων, μπορούσε να αποτυπωθεί μέσω της στατιστικής εμπειρίας. Και τούτο γιατί σε όλες αυτές τις περιπτώσεις παραγνωριζόταν η βασική προϋπόθεση κάθε ανάλυσης, ο προσδιορισμός της αξιοπιστίας των στατιστικών πληροφοριών. Σε αυτή την τελευταία περίπτωση ανήκει η εργασία της Ευγενίας Μπουρνόβα για τη «δημογραφία» της πόλεως των Αθηνών από το 1900 έως το 1960. Για την E. Μπουρνόβα «Το βιβλίο αποτελεί μια μελέτη της συγκρότησης του πληθυσμού, των δημογραφικών συμπεριφορών και της κοινωνικο-επαγγελματικής σύνθεσης της Αθήνας την περίοδο 1900-1960». Ωστόσο διαβάζοντας την εργασία της δεν κατάφερα να εντοπίσω ποιο ακριβώς είναι το επιχείρημά της, ποιο το θεωρητικό πλαίσιο γύρω από το οποίο κινείται, τι ακριβώς επιδιώκει πέρα από το να περιγράψει οπτικά, δηλαδή μέσα από ατελείωτους χάρτες, αυτό που διαβάζει στους στατιστικούς πίνακες. Αρκεί η ανάγνωση του τελευταίου κεφαλαίου («Αντί επιλόγου») για να καταλάβει κανείς ότι μοναδικός στόχος της είναι να μας πει τι λένε οι αριθμοί. Πέραν τούτου… Ανεξαρτήτως αυτού, για να πετύχει τους στόχους της –όποιους στόχους‒ η E. Μπουρνόβα επεδίωξε να αξιοποιήσει μια κλασική πηγή της ιστορικής δημογραφίας, τις ληξιαρχικές πράξεις γάμου του Δήμου Αθηναίων. Το μείζον πρόβλημα που έχει να αντιμετωπίσει στη δουλειά της είναι η ποιότητα των στοιχείων που έχει στη διάθεσή της. Όσον αφορά ειδικά τα στοιχεία της φυσικής κίνησης του πληθυσμού, αυτά είχαν πάψει να συγκεντρώνονται από το 1886 και μόνο το 1921 θα ξεκινήσει εκ νέου μια προσπάθεια συλλογής τους, που συνοδευόταν από την υποχρέωση των ληξιάρχων να στέλνουν τα στοιχεία στη Στατιστική Υπηρεσία. Τέσσερα χρόνια αργότερα, ο τρόπος συγκέντρωσης των σχετικών πληροφοριών αλλάζει ξανά, αλλά μόνο από το 1928 το νέο σύστημα γενικεύεται στο σύνολο της χώρας και δίνει αξιόπιστα και πλήρη στοιχεία. Η ροή των πληροφοριών θα διακοπεί και πάλι με την έναρξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, δηλαδή από το 1940. Οι μεγάλοι έλληνες δημογράφοι, Β. Βαλαώρας και Γ. Σιάμπος, αλλά και από τους σημερινούς ο Β. Κοτζαμάνης, έχουν επισημάνει επανειλημμένως τη χαμηλή ποιότητα των δημογραφικών δεδομένων και έχουν φροντίσει να προχωρήσουν στις απαραίτητες εκτιμήσεις των σφαλμάτων, αλλά και στις διορθώσεις όπου κάτι τέτοιο ήταν δυνατόν. Η Ε. Μπουρνόβα γνωρίζει και το παραδέχεται ότι οι ληξιαρχικές πράξεις γάμου που καταγράφονταν πριν από το 1925 αποτελούν ένα πολύ μικρό ποσοστό των γάμων που πραγματικά τελέστηκαν. Επομένως για την περίοδο που καλύπτει το βιβλίο της μόνο ένα μικρό τμήμα της μπορεί να θεωρηθεί ότι διαθέτει αξιόπιστα και ικανά να τύχουν επεξεργασίας στοιχεία. Όλα αυτά δεν βάζουν σε υποψίες την Μπουρνόβα. Φαίνεται να πιστεύει ότι και μόνο το γεγονός ότι κάποιοι αριθμοί υπάρχουν είναι αρκετό για να μας δώσει πληροφορίες για έναν πληθυσμό. Σε άλλες πάλι περιπτώσεις αναφέρεται στα στοιχεία που χρησιμοποιούν άλλοι συγγραφείς (όπως ο Τρ. Ανδριανάκος), τα αναλύει και τα σχολιάζει χωρίς να εξετάζει αν και οι αριθμοί αυτοί έχουν νόημα. Η E. Μπουρνόβα πιστεύει ότι οι ληξιαρχικές πράξεις γάμου της περιόδου 1910-1924 «αποτελούν μία πολύτιμη πηγή για την κοινωνική ιστορία της Αθήνας, εφόσον η περίοδος αυτή ανήκει στην πρώιμη εμφάνιση της Στατιστικής Υπηρεσίας της Ελλάδος και κατά συνέπεια η ένδεια των στοιχείων είναι πολύ μεγάλη». Του τι ακριβώς αντιπροσωπεύουν τα στοιχεία αυτά ουδόλως την απασχολεί. Οι χάρτες που έχουν κατασκευαστεί είναι πολύ κομψοί και οι πολυπληθείς πίνακες εντυπωσιακοί, αλλά δεν είναι αυτό που θα εξασφαλίσει ότι έχουν να μας πουν κάτι και ότι αυτό το κάτι έχει νόημα. Για παράδειγμα, η E. Μπουρνόβα εντυπωσιάζεται που κατά την περίοδο 1910-1924 (οπότε, θυμίζω, τα στοιχεία είναι εξαιρετικά ισχνά) «υπήρξαν 312 χήρες που παντρεύτηκαν εκ νέου με συζύγους σε πρώτο γάμο, περισσότερες δηλαδή από τους χήρους που παντρεύτηκαν γυναίκες σε πρώτο γάμο». Πώς όμως γνωρίζει ότι ισχύει κάτι τέτοιο εφόσον οι πληροφορίες της είναι εντελώς ελλειμματικές… Είναι τόσο σίγουρη ότι στους γάμους που λείπουν η κατανομή είναι ακριβώς η ίδια; Σε άλλες πάλι περιπτώσεις, ορισμένα συστηματικά σφάλματα που παρουσιάζονται σε όλες τις προ-στατιστικές περιόδους επιδέχονται από την Μπουρνόβα μίας ιδιαίτερης ερμηνείας. Αναρωτήθηκε άραγε μήπως η στενή βάση της πυραμίδας ηλικιών του 1907 οφείλεται στην υποκαταγραφή των βρεφικών και παιδικών πληθυσμών και όχι στην θνησιμότητά τους; Η E. Μπουρνόβα, για να στηρίξει το επιχείρημά της αυτό, αναφέρει ότι προπολεμικά η βρεφική θνησιμότητα ήταν πολύ υψηλή (250 τοις χιλίοις). Δεν ξέρω από πού αντλεί αυτή την πληροφορία, πάντως στο σύνολο της χώρας η βρεφική θνησιμότητα έχει μειωθεί στο 103 τοις χιλίοις πριν από τον πόλεμο. Οι δε θάνατοι βρεφών (δηλαδή κάτω του έτους) στην Αθήνα το 1938 ανέρχονταν σε 877 – σύμφωνα πάντα με τις Στατιστικές της Φυσικής Κίνησης Πληθυσμού τις οποίες δεν συμβουλεύτηκε η E. Μπουρνόβα ‒ που σε ένα σύνολο 9.025 θανάτων κάτω του ενός έτους δεν μας κάνει σίγουρα 250 τοις χιλίοις, αλλά κάτω από 100 τοις χιλίοις (σ. 176 της Στατιστικής της Φυσικής Κίνησης του Πληθυσμού της Ελλάδας του 1938). Σε γενικές γραμμές τα μεθοδολογικά προβλήματα, πέραν όσων ανέφερα ήδη, που παρουσιάζει η δουλειά της E. Μπουρνόβα είναι θεμελιώδη και φοβάμαι ότι σε έναν προπτυχιακό φοιτητή θα κόστιζαν το πτυχίο του. Συρράπτει, για παράδειγμα, στατιστικές πληροφορίες από διαφορετικές πηγές χωρίς να αναρωτιέται αν ταιριάζουν ως προς το περιεχόμενό τους. Της αρκεί που έχει τους αριθμούς και μπορεί να φτιάξει χάρτες. Οι πληροφορίες από μία διδακτορική διατριβή (οι οποίες ειρήσθω εν παρόδω είναι παντελώς αναξιόπιστες), από έναν γυναικολόγο - μαιευτήρα (τον Τρ. Ανδριανάκο) και τις αποδελτιώσεις της φτιάχνουν μία σειρά που μόνο ο Θεός ξέρει τι ακριβώς σημαίνουν. Σε ποια άλλη χώρα μια καθηγήτρια Πανεπιστημίου θα μπορούσε να κάνει κάτι τέτοιο; Πρόβλημα ακόμη αποτελεί και ο τρόπος που καταρτίζονται οι πίνακες. Συνηθίζεται, και η E. Μπουρνόβα ως καθηγήτρια σε Τμήμα Οικονομικών Επιστημών θα πρέπει να το ξέρει, να υπάρχουν επεξηγήσεις ως προς τι ακριβώς είναι τα στοιχεία: ποσοστά επί τοις εκατό, επί τοις χιλίοις, απόλυτοι αριθμοί; Σε πάρα πολλούς πίνακες αυτό δεν υφίσταται, όπως για παράδειγμα στους πίνακες 16 και 17, στο διάγραμμα 6 κ.λπ., κ.λπ., αλλά και σε πολλούς άλλους Στην ουσία δεν ξέρεις τι ακριβώς διαβάζεις, μόνο υποθέσεις μπορείς να κάνεις. Νύφες και γαμπροί φωτογραφημένοι σε μπαλκόνι, Θεσσαλονίκη, περ. 1940. Φωτογραφικό Αρχείο ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ. Αυτό που κάνει εντύπωση άμεσα στον αναγνώστη είναι πως από τη βιβλιογραφία της E. Μπουρνόβα απουσιάζουν όλες εκείνες οι εργασίες που διασταυρώνονται θεματικά με την δική της. Το έργο της Βιολέτας Χιονίδου, της ασφαλώς σημαντικότερης ιστορικής δημογράφου της Ελλάδας, απουσιάζει παντελώς, όπως συμβαίνει και με την εργασία του Paul Sant Cassia και της Κωνσταντίνας Μπάδα για τον Γάμο στην Αθήνα του 19ου αιώνα, αλλά και όλη η φιλολογία περί οικογένειας που συγκροτήθηκε στη διάρκεια της δεκαετίας του 1980 και του 1990 στην Ελλάδα από ιστορικούς και κυρίως ανθρωπολόγους. Απουσιάζουν επίσης και εργασίες που έχουν γίνει για τα Επτάνησα. Έχω την εντύπωση πως αν η E. Μπουρνόβα είχε λάβει υπόψη της όλες αυτές τις εργασίες θα είχε έναν μπούσουλα για να πορευτεί στις αναζητήσεις της και δεν θα χανόταν τόσο από την άποψη των στόχων, που δύσκολα μπορεί κανείς να τους εντοπίσει, ή μιας ορολογίας που δεν την γνωρίζει. Αντ’ αυτού μπορεί κανείς να συναντήσει στη βιβλιογραφία της Μπουρνόβα το Ξενοδοχείο Lutetia του Πιερ Ασσουλίν ή αναφορά στην υπαίθρια γλυπτική της Αθήνας… Και όμως όλες αυτές οι εργασίες που απουσιάζουν θα της επέτρεπαν να μπει σε διάφορες συζητήσεις για την οικογένεια, για τη δημογραφική εξέλιξη της χώρας και τη μετάβαση κ.ά. Τα θέματα αυτά τα αγνοεί. Επίσης έχει τη σημασία του το γεγονός ότι ενώ η E. Μπουρνόβα ασχολείται με τη φυσική κίνηση του πληθυσμού της Αθήνας, δεν περιλαμβάνει στη βιβλιογραφία της τις εκδόσεις για τη Στατιστική της Φυσικής Κίνησης του Πληθυσμού της Ελλάδας, όπου περιλαμβάνονται αναλυτικά οι πληροφορίες. Φαίνεται ότι της αρκούν οι ληξιαρχικές πράξεις γάμου που αποδελτιώνει από το ληξιαρχείο του πληθυσμού. Ωστόσο, αν έκανε τον κόπο, ως είχε την υποχρέωση να κάνει, να λάβει υπόψη της και την έκδοση αυτή, θα μπορούσε να μας προσφέρει μεγαλύτερη ακρίβεια στα στοιχεία, έστω και για μια περίοδο, συγκρίσεις με άλλες πόλεις της χώρας και κυρίως να ελέγξει την ακρίβεια των εκτιμήσεών της. Η απουσία των δημοσιευμάτων της φυσικής κίνησης της Στατιστικής Υπηρεσίας από τη βιβλιογραφία της επίσης δεν συγχωρείται. Το βιβλίο της E. Μπουρνόβα φέρει τη σφραγίδα του Τμήματος Οικονομικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Αθηνών και την επιστημονική έγκρισή του (ναι, σωστά το καταλάβατε, είναι το Τμήμα του Ξενοφώντα Ζολώτα), αλλά ασφαλώς δεν κολακεύει το Τμήμα αυτό με την ποιότητά της. Στην ουσία όμως εκφράζει την εποχή μας και τη χώρα μας: μπορεί κάποιος να γράφει ό,τι θέλει, να δέχεται ενθουσιώδεις κριτικές και υποστήριξη από άλλους που δεν γνωρίζουν το θέμα ή δεν έχουν κάτσει να διαβάσουν το βιβλίο και στο τέλος να παρουσιάζονται τα όποια συμπεράσματα ως προϊόντα μιας σκληρής επιστημονικής έρευνας, ενώ δεν έχουν να μας πουν απολύτως τίποτα. Ενδεχομένως να βρισκόμαστε στην αφετηρία της post-truth εποχής της ελληνικής ιστοριογραφίας, ασφαλώς πιο μπροστά από όλες τις υπόλοιπες χώρες του πλανήτη.

Η λαγνεία των αριθμών ή προς μια post-truth ιστοριογραφία

Σύνδεση