Υπόκοσμος με κουλτούρα

Το ότι το λεγόμενο «φιλμ νουάρ» ή το «νουάρ μυθιστόρημα» συνιστούν ευκαιρίες κοινωνικής και πολιτικής κριτικής είναι πλέον κοινός τόπος. Santiago Gamboa, Νυχτερινές ικεσίες, μετάφραση Βασιλική Κνήτου, Πόλις, Αθήνα 2017, σελ. 400 «Η αλήθεια ελάχιστα βοηθά οποιονδήποτε – είναι σύμβολο για μαθηματικούς και φιλοσόφους. Στις ανθρώπινες σχέσεις, η καλοσύνη και τα ψέματα αξίζουν όσο χίλιες αλήθειες». Γκράχαμ Γκριν Το ότι το λεγόμενο «φιλμ νουάρ» ή το «νουάρ μυθιστόρημα» συνιστούν ευκαιρίες κοινωνικής και πολιτικής κριτικής είναι πλέον κοινός τόπος. Μεγαλουπόλεις στη νύχτα, διαφθορά, απληστία, βρώμικα παιχνίδια και σκοτεινά μυστικά, αργυρώνητοι αστυνομικοί, μωροφιλόδοξοι δικαστές, ζηλόφθονοι σύζυγοι, μοιραίες γυναίκες και σκληροτράχηλοι άνδρες αποτελούν τα βασικά συστατικά κάθε σχετικής αφήγησης από τη δεκαετία του 1940. Στο περιθώριο όλων αυτών, κάποια αισθήματα ανθρωπιάς, τρυφερότητας και συμπόνιας αναθρώσκουν με πολλή δυσκολία. Πριν να επινοηθεί ο όρος «νουάρ» γινόταν λόγος για «μελοδράματα με αστυνομική πλοκή». Με αυτή την έννοια, το βιβλίο του Γκαμπόα είναι ένα τυπικό νουάρ. «Δεν είναι αστυνομικό μυθιστόρημα, αλλά μια ιστορία αγάπης», προσδιορίζει κάπου στην αρχή της ιστορίας ένας από τους τρεις πρωτοπρόσωπους αφηγητές. Κι έχει δίκιο. Το «αστυνομικό» στοιχείο, με την έννοια της εξιχνίασης κάποιου εγκλήματος ή, έστω, μιας ανατροπής στην προσδοκώμενη κατάληξη, απουσιάζει τελείως. Υπάρχει μόνο η αναζήτηση μιας εξαφανισμένης αδελφής από τον κατά τέσσερα χρόνια νεότερό της αδελφό, το μπλέξιμό του σε εμπορία ναρκωτικών, για χάρη αυτής της αναζήτησης, και η μεγάθυμη βοήθεια που του προσφέρει ο πρόξενος της χώρας του, όταν ο νεαρός αδελφός συλλαμβάνεται και φυλακίζεται στην Ταϊλάνδη. Δεδομένου, μάλιστα, ότι η εξαφανισμένη αδελφή εντοπίζεται κι ανευρίσκεται χάρη στις άοκνες προσπάθειες του προξένου, αλλά ούτε η ανεύρεσή της ούτε η φυλάκιση του αδελφού οδηγούνται σε κάποιο αίσιο τέλος, ο χαρακτηρισμός «μελόδραμα με αστυνομική πλοκή» ταιριάζει εξαιρετικά. Το «νουάρ» αναδεικνύεται περισσότερο σε περιγραφές μεγαλουπόλεων, όπως η Μπογκοτά, η Μπανγκόκ, το Νέο Δελχί, το Τόκιο και λίγο η Τεχεράνη, ή σε σχόλια για τα πολιτικά καθεστώτα τους. Ιδίως τα ένοπλα αντάρτικα και τις παραστρατιωτικές ταξιαρχίες στην Κολομβία, με τους διχασμένους πολίτες της να ζητούν μιαν επίφαση κανονικότητας και τον πρόεδρο Ουρίμπα να τους την προσφέρει, τη διαφθορά και τη ραθυμία στο Δημόσιο της Ταϊλάνδης ή την οργανωμένη παρανομία και τα σεξουαλικά βίτσια στην Ιαπωνία, μαζί με τη μανία για ολόσωμα τατουάζ. Χωρίς καμιά αμφιβολία, ο Γκαμπόα είναι ένας εξαιρετικά ταλαντούχος συγγραφέας, με θαυμαστή ικανότητα στο να δίνει τη ζωντάνια προφορικού λόγου σε μια γραπτή αφήγηση. Το συγκεκριμένο μυθιστόρημα, που ευτυχεί να έχει μεταφραστεί με ιδιαίτερη δεξιότητα, διαβάζεται με προσήλωση από την αρχή ως το τέλος. Αλλά το τι λογής επίγευση αφήνει αξίζει πράγματι να αναλυθεί. Από το πρώτο κεφάλαιο, με την απαρχή των αναμνήσεων του κολομβιανού προξένου σε μια μεταγενέστερη επίσκεψή του στην Μπανγκόκ, την εξιστόρηση του νεαρού αδελφού στο αμέσως επόμενο, για το πώς παγιδεύτηκε κατά την αναζήτηση της αδελφής του, και τους μονολόγους μιας διαδικτυακής φιγούρας που αρχίζουν να παρεμβάλλονται μετά το τέταρτο κεφάλαιο, στήνεται με συναρπαστικό τρόπο το κλίμα της πολυφωνικής αφήγησης που ξεδιπλώνει την πλοκή. Κολομβία, πρώτη δεκαετία του 2000, προεδρία του Άλβαρο Ουρίμπε και μια αμφίβολη ισορροπία μεταξύ παραστρατιωτικών και ένοπλων επαναστατικών ομάδων, με μακρά παράδοση αλληλοσφαγών, σφραγίζουν την πολιτική ζωή της χώρας. Στους κόλπους κάποιας μικροαστικής οικογένειας, με μητέρα υπάλληλο ανθοπωλείου και πατέρα υπάλληλο τραπέζης, ένα προικισμένο με εικαστικά ταλέντα και φιλοσοφικά ενδιαφέροντα αγόρι δέχεται τις πολύπλευρες φροντίδες της μεγάλης του αδελφής. Μιας αδελφής επίσης ταλαντούχου και φιλομαθούς, η οποία αποφασίζει να εκπορνευτεί ώστε να μαζέψει τα απαραίτητα για τις σπουδές και την επιτυχή εξέλιξη του αδελφού της χρήματα. Νωρίτερα, ενόσω ο αδελφός παρέμενε παρθένος, του είχε προτείνει, εάν τυχόν έρεπε προς την ομοφυλοφιλία, να αποκτούσαν τον ίδιο εραστή, ώστε να ενταθεί η αμοιβαία αγάπη τους. Ως πόρνη, η αδελφή γίνεται μάρτυρας της διαπλοκής μεταξύ κυβερνητικών παραγόντων και μεγαλεμπόρων κοκαΐνης. Έντρομη, αναγκάζεται να εκπατριστεί και να συνεχίσει τη σταδιοδρομία της σε κυκλώματα εμπορίας λευκής σαρκός στην Ιαπωνία, ώστε να γλιτώσει από πιθανή δολοφονία της στην Κολομβία. Έτσι, όμως, παύει να δίνει σημεία ζωής στην οικογένειά της, κινητοποιώντας μετά από λίγο τον νεαρό προικισμένο αδελφό να ριχτεί στην αναζήτησή της. Από έρευνα σε έρευνα, ο αδελφός μαθαίνει για την μετάβαση της αδελφής του στην Ιαπωνία. Για να βρει τα χρήματα που θα του επιτρέψουν να την αναζητήσει εκεί, καταφεύγει στην προσφορά άλλων εμπόρων ναρκωτικών, να φέρει ένα φορτίο παραισθησιογόνων χαπιών από την Μπανγκόκ στην Μπογκοτά. Δοκιμάζει να ξεγελάσει τους χρηματοδότες του και να συνεχίσει το ταξίδι προς Τόκιο δίχως να παραλάβει το λαθραίο εμπόρευμα. Εκείνοι όμως τον εκδικούνται, «φυτεύοντας» τα χάπια στις αποσκευές του, κι έτσι βρίσκεται στη φυλακή, να αντιμετωπίζει θανατική καταδίκη. Εκεί εμφανίζεται ο κολομβιανός πρόξενος του Νέου Δελχί, ο οποίος σπεύδει στην Μπανγκόκ για να φροντίσει τη νομική υποστήριξη του συμπατριώτη του, κι εκεί ο νεαρός αδελφός ξεκινά να διεκτραγωδεί το πώς έφτασε σε αυτή την θέση. Ανάλογα προικισμένος και ευσυγκίνητος ο πρόξενος, σαγηνευμένος ίσως κι από το πορτρέτο της αδελφής που του παρουσιάζει ο κρατούμενος, παίρνει πολύ ζεστά την υπόθεση. Με βάση τις πληροφορίες από τις προηγούμενες έρευνες του αδελφού, εντοπίζει τα ίχνη της αδελφής στο Τόκιο. Μα όταν πηγαίνει να τη συναντήσει μαθαίνει πως έχει από καιρό εγκατασταθεί στην Τεχεράνη, παντρεμένη με τον ιρανό σωματοφύλακα γιαπωνέζου γκάνγκστερ. Επίμονος ο πρόξενος, καταφέρνει να την εντοπίσει και στην Τεχεράνη. Επικοινωνεί μαζί της, τη βρίσκει απαυδισμένη από την κακομεταχείριση του συζύγου και πατέρα του παιδιού που εντωμεταξύ απέκτησε, και την παρακινεί να τη φυγαδεύσει από το Ιράν. Εκείνη δέχεται και, χωρίς μεγάλες δυσκολίες, την παίρνει στο Νέο Δελχί μαζί με το παιδί. Με προοπτική να την οδηγήσει από εκεί στην Μπανγκόκ, να ξαναβρεί επιτέλους τον αγαπημένο της αδελφό. Το κρίσιμο είναι να πείσει η αδελφή τον αδελφό να ομολογήσει ενοχή και βαθιά μεταμέλεια για το λαθρεμπόριο ναρκωτικών, ώστε να τιμωρηθεί με φυλάκιση αντί της θανατικής ποινής, στην οποία θα τον καταδικάσει η ταϊλανδέζικη ακηδία εάν επιμείνει στην αθωότητά του. Η προοπτική μιας σχετικά μέτριας ποινής φυλάκισης και το ενδεχόμενο να συνεχίσει να την εκτίει στην Κολομβία, με συχνές πια επαφές με την αδελφή και το ιρανο-κολομβιανό ανιψάκι, υπό τις ανελλιπείς φροντίδες του τρυφερού προξένου, διαγράφονται με σαφήνεια λίγο πριν το τέλος. Αλλά το «χάπι-εντ» ακυρώνεται, εξαιτίας της ανικανότητας ενός ταϊλανδού δικηγόρου, εξαιτίας της ινδικής γραφειοκρατίας κι εξαιτίας μιας μοιραίας ατυχίας η οποία, κατά κανόνα, ακολουθεί τους ήρωες των «νουάρ». Η επιδέξια γραφή του Γκαμπόα και η καλοδουλεμένη μετάφρασή της στα ελληνικά, το επαναλαμβάνω, καθιστούν συναρπαστική την ανάγνωση του μυθιστορήματος. Παρά τη γεμάτη υπερβολές πλοκή. Κάτι η ρομαντική ανιδιοτέλεια του προξένου, με την διακριτική έλξη που του ασκεί η αρχικά άγνωστη αδελφή, κάτι η παράφορη αφοσίωση του αδελφού, με τα πολλά ταλέντα και την ασίγαστη φιλομάθεια, κάτι η ενεργητικότητα της γοητευτικής αδελφής, με τις αδίστακτες όσο και ανακόλουθες επιδόσεις της, και κάτι η ευαίσθητη αστική τοπιογραφία, με φανερές πίσω της τις ταξιδιωτικές εμπειρίες του συγγραφέα, δίνουν συνεχή εναύσματα στον αναγνώστη, εμποδίζοντάς τον να εγκαταλείψει την ανάγνωση μέχρι το τέλος των 390 σελίδων του βιβλίου (μαζί με τις 10 σελίδες από άκρως κατατοπιστικές υποσημειώσεις της μεταφράστριας). Το πρόβλημα, ωστόσο, βρίσκεται στην επίγευση. Διότι καλά να «αγοράσεις» τα όσα απίθανα συντελούνται στην πλοκή. Στο κάτω κάτω, αυτή είναι η δουλειά της μυθοπλασίας: να εμφανίζει ως απολύτως πειστικές και αληθώς συντελούμενες τις πιο απίστευτες δράσεις. Ακόμη, καλά να «αγοράσεις» έναν κολομβιανό έφηβο που ξεσκολίζει με ενήλικη διαύγεια όλη τη δυτική λογοτεχνία, από τον Πιερ Λουίς ως τον Ντέιβιντ Φόστερ Γουάλας (θρηνώντας μάλιστα, σ’ ένα κολομβιανό νεκροταφείο, την είδηση αυτοκτονίας του τελευταίου, τον Σεπτέμβριο του 2008, και την απώλεια νέων δειγμάτων της χαοτικής γραφής του). Καλά να «αγοράσεις» και μιαν όχι πολύ μεγαλύτερη αδελφή που, ενώ γίνεται πόρνη, δεν παύει να ενδιαφέρεται για τον Γκυ Ντεμπόρ ή τον Πιερ Μπουρντιέ και την ανθρωπολογία του Λεβί-Στρως, αφού σπούδαζε κοινωνιολογία πριν το ρίξει στις βίζιτες για ευγενή σκοπό. Τέλος, καλά να «αγοράσεις» κι έναν ευρυμαθή πρόξενο που, ως εκ της καταγωγής και της θέσεώς του, εκτιμά τον Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες και τον Οκτάβιο Πας, ελέγχει το πάνθεο της παγκόσμιας τέχνης ή φιλοσοφίας και, ευλόγως, είναι έτοιμος να συμπαθήσει με ιδιαίτερη ζέση όποιους συμπατριώτες του διατηρούν παρόμοια ενδιαφέροντα. Αλλά μέχρι εκεί. Όταν λαθρέμποροι ναρκωτικών, δικηγόροι που τους υπερασπίζουν, πολιτικοί που εξαγοράζονται και άλλα συναφή καθάρματα δίνουν επίσης δείγματα τέτοιων ενδιαφερόντων, όταν όλοι αυτοί παρουσιάζονται ως εμβριθείς αναγνώστες του ίδιου καλλιτεχνικού και φιλοσοφικού σύμπαντος, από τον Ντίκενς ως τον Σελίν και τον Προυστ, τότε ο αναγνώστης αρχίζει να αναρωτιέται για τα όρια μεταξύ ακαδημαϊκής κοινότητας και υποκόσμου στην Λατινική Αμερική. Ο Αρθούρος Ρεμπώ υπήρξε λαμπρός ποιητής, που επηρέασε βαθιά τη σύγχρονη ποίηση, και στα είκοσι χρόνια του παράτησε την τέχνη για να ριχτεί στο λαθρεμπόριο όπλων στην Αφρική. Άντε να προσθέσει κανείς και κάποιους κλέφτες ή άλλους περιθωριακούς που, από κακοποιοί, αναδείχτηκαν σε καλλιτέχνες, συχνά χάρη στα εγκώμια του ταλέντου τους από ήδη έγκριτους διανοούμενους, όπως με την ανάδειξη του Ζαν Ζενέ χάρη στον Ζαν-Πωλ Σαρτρ. Αλλά διακινητές κοκαΐνης, έμποροι λευκής σαρκός, διεφθαρμένοι πολιτικοί και πωρωμένοι δικηγόροι που δεν παύουν να προβληματίζονται για τις μεταφράσεις του Λεβί-Στρως στα ισπανικά, τη λογοτεχνία του Ζαν Εσνόζ, τις ταινίες του Ρίντλεϊ Σκοτ, τη ζωγραφική του Έντβαρντ Μουνκ, τα φιλοσοφικά κηρύγματα του Νίτσε ή την ψυχαναλυτική προσέγγιση του καπιταλισμού από τους Ντελέζ και Γκουαταρί, κάνουν το πράγμα να πέφτει κάπως δύσπεπτο. Τέτοιος υπόκοσμος, με τόση κουλτούρα, εγείρει πολλές απορίες. Μήπως ο συγγραφέας παίζει έμμεσα με την ειρωνεία που οι ήρωές του θαυμάζουν στα γραπτά του Ντέιβιντ Φόστερ Γουάλας; Μήπως χρησιμοποιεί την πλοκή ως πρόσχημα για λογοτεχνικά και φιλοσοφικά σχόλια; Μήπως θέλει να δείξει πόσος πολιτιστικός πλούτος θα μπορούσε να απορροφηθεί από ανθρώπους που, δυστυχώς, καταστρέφουν τις ζωές τους με το να γεννιούνται και να μεγαλώνουν σε βαθιά διαβρωμένα κι ανελεύθερα καθεστώτα; Ή μήπως θέλει να αποκαλύψει ότι ο διασημότερος έμπορος ναρκωτικών στον κόσμο, ο επίσης κολομβιανός Πάμπλο Εσκομπάρ, βυθιζόταν στις αναλύσεις του Ντελέζ για τη φιλοσοφία του Καντ κάθε πρωί, διάβαζε Γκράχαμ Γκριν, πριν κοιμηθεί, και το 1984 θρήνησε τον θάνατο του Μισέλ Φουκώ, εννέα χρόνια πριν τον δικό του; Από τότε που ο Φλωμπέρ δήλωσε: «η Μαντάμ Μποβαρύ είμαι εγώ», αναγνωρίστηκε ρητά ότι όλοι οι συγγραφείς, σπουδαίοι ή μέτριοι, έχουν την τάση να μοιράζουν τα χαρακτηριστικά, τις προτιμήσεις και τα βίτσια τους σε όλους τους ήρωές τους. Ο Σαντιάγκο Γκαμπόα γεννήθηκε στη Μπογκοτά, σπούδασε ισπανόφωνη λογοτεχνία στο εκεί καθολικό πανεπιστήμιο και συνέχισε τις σπουδές του στη Σορβόννη, στο Παρίσι, όπου έκανε και το συγγραφικό του ντεμπούτο μέσα στη δεκαετία του 1990. Οι κλασικοί όσο και οι πρωτοποριακοί συγγραφείς είναι φυσικό να βρίσκονται μέσα στα σπουδαστικά, πέρα από τα προσωπικά, ενδιαφέροντά του. Θα μπορούσε όμως, αν ήθελε να διαπλάσει μυθιστορηματικούς χαρακτήρες με ανάλογα ενδιαφέροντα και προβληματισμούς, να γράψει ένα «campus-novel», σαν το Αλλάζοντας θέσεις του Ντέιβιντ Λοτζ λόγου χάρη. Όπου οι στοχασμοί περί λογοτεχνίας θα ταίριαζαν ευλόγως στους ήρωες. Εξάλλου ο Μισέλ Ουελμπέκ, ένας από τους γάλλους συγγραφείς που πολύ εκτιμά ο Γκαμπόα, έχει διαπρέψει με ήρωες ακαδημαϊκούς, οι οποίοι επιδίδονται σε καταχρήσεις, ερωτισμό κι επαφές με τον καθωσπρέπει ισλαμικό υπόκοσμο, όπως κατεξοχήν στο Υποταγή. Μια χαρά, εκεί, σεξ και κακουργήματα μπορούν να συνυπάρχουν με φιλοσοφικές ή με περί κοινωνίας και τέχνης διαλόγους. (Πολύ νωρίτερα, το είχε κάνει και ο μαρκήσιος Ντε Σαντ αυτό.) Αλλά τέτοια αφθονία κουλτούρας σε τόσο διάσπαρτο υπόκοσμο στις Νυχτερινές ικεσίες, συνιστά αντίφαση. Αντίφαση που μπορεί κανείς να τη δει, εξίσου, ως χαρίεσσα ή ως καταστροφική για την τελική αποτίμηση του βιβλίου.

Σύνδεση