Όνειρα: οι πιο δικοί μας άγνωστοι

Τα όνειρα προκαλούσαν πάντοτε τη λογική και διέγειραν τη φαντασία των ανθρώπων. Στέφαν Κλάιν, Τα όνειρα. Ένα ταξίδι στην εσωτερική μας πραγματικότητα, μτφρ. Παναγιώτης Δρεπανιώτης, επιμ. Νίκος Κουμπιάς, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2016, σελ. 344 Τα όνειρα προκαλούσαν πάντοτε τη λογική και διέγειραν τη φαντασία των ανθρώπων. Ίσως γιατί αποτελούν καθημερινό θρίαμβο της ανεξέλεγκτης φαντασίας επί της λογικής / χαλιναγωγημένης σκέψης. Ανάγκη ή παραπροϊόν του νευρωνικού κόσμου που κυβερνά και στοιχειώνει ανθρώπους αλλά και ζώα, τα όνειρα είναι τόσο ζωντανά όσο και τα υπόλοιπα δημιουργήματα του εγκεφάλου μας. Θυμίζω ότι σύμφωνα με τον Βίκτωρα Ουγκώ, «η σκέψη είναι η δουλειά του νου και τα όνειρα η ευχαρίστησή του». Εξάλλου, ο Ύπνος, πανάρχαιος γιος της Νύχτας και του Ερέβους, και αδελφός του Θανάτου, διεκδικεί το ένα τρίτο της ζωής μας και αποτελεί αδιαπραγμάτευτη καθημερινή ψυχοσωματική ανάγκη που εξυπηρετείται από έναν φαινομενικά αδρανή, πλην όμως υπερδραστήριο, εγκέφαλο ο οποίος διατρέχει κάθε βράδυ αρκετούς πολυφασικούς κύκλους ρυθμικής δραστηριότητας. Για κάποιους, σήμερα, τα όνειρα αποτελούν μία μορφή σκέψης σε μία διαφορετική κατάσταση συνείδησης, σε ένα διαφορετικό βιοχημικό εγκεφαλικό πλαίσιο. Το πολύ ενδιαφέρον βιβλίο του Στέφαν Κλάιν Τα όνειρα αποτελεί μία ακόμη προσπάθεια της σύγχρονης βιβλιογραφίας να αποδείξει ότι τα όνειρα είναι κάτι πολύ περισσότερο από μία απλή έκφραση απόκρυφων καταπιεσμένων παθών, όπως ατεκμηρίωτα υπέθεσε ο Φρόυντ στο τέλος του 19ου αιώνα. Στις σελίδες του περιλαμβάνονται όχι μόνο αρκετά από τα ανεκδοτολογικά στοιχεία που συνοδεύουν την ιστορία/μυθολογία των ονείρων, αλλά και ευρήματα από τη σύγχρονη νευροεπιστημονική προσέγγιση και μελέτη του κοιμώμενου εγκεφάλου, με δηλωμένο στόχο να απαντηθούν τρία βασικά ερωτήματα: γιατί ονειρευόμαστε, τι λένε για μας τα όνειρά μας, και πώς αλλάζουν τα όνειρα τη ζωή μας. Μυθολογία και επιστήμη Για την αρχαία σκέψη, και την εμμένουσα σημερινή εκδοχή της, οι νύχτες δίνουν την ευκαιρία στο ανθρώπινο πνεύμα να επικοινωνήσει με τους θεούς. Σύμφωνα βέβαια με τον πλέον έγκριτο γιατρό ονείρων την αρχαιότητας, τον Αρτεμίδωρο από τη Δάλδη της Μικράς Ασίας, όλα τα όνειρα δεν έχουν την ίδια αξία. Όσα όνειρα μπορούν να εξηγηθούν με βάση τα βιώματα του κοιμώμενου στερούνται ιδιαίτερης σημασίας. Μόνο όσα δεν μπορούν να ερμηνευτούν με βάση αυτά, αποτελούν θεϊκά δώρα-μηνύματα. Στην ίδια γραμμή σκέψης, χίλια επτακόσια χρόνια αργότερα, το Φροϋδικό ευαγγέλιο Η ερμηνεία των ονείρων υποστήριζε ότι τα όνειρα αποτελούν πράγματι μηνύματα, όχι θεϊκά, αλλά κρυπτογραφημένα μηνύματα του υποσυνείδητου. Οι δύο παραπάνω σχολές μπορεί να συγκινούν διαχρονικά πολλούς, αλλά δεν απαντούν στο ερώτημα «τι κάνει ο εγκέφαλος όταν εισέρχεται στον κόσμο των ονείρων;». Οι πρώτες επιστημονικές προσπάθειες απάντησης στο ερώτημα αυτό άρχισαν το πρώτο τέταρτο του εικοστού αιώνα με την ανακάλυψη της εγκεφαλογραφίας από τον Χανς Μπέργκερ (Hans Berger)[1] και τη διαπίστωση ότι κατά τη διάρκεια του ύπνου ο εγκέφαλος παρουσιάζει εναλλασσόμενες φάσεις ηρεμίας και διέγερσης. Το 1953, ο Ναθάνιελ Κλάιτμαν (Nathaniel Kleitman) και ο Γιουτζήν Ασερίνσκι (Eugene Aserinsky) διαπίστωσαν, καταγράφοντας τις οφθαλμικές κινήσεις κοιμώμενων παιδιών, ότι κατά τη διάρκεια του νυχτερινού ύπνου τα παιδιά (όπως και οι ενήλικες) εμφανίζουν τέσσερις έως έξι περιόδους έντονων οφθαλμικών κινήσεων, διάρκειας 10 έως 50 λεπτών η κάθε μία. Οι φάσεις αυτές του ύπνου, οι οποίες ονομάστηκαν περίοδοι REM (rapid eye movement / ταχέων οφθαλμικών κινήσεων) ή, αλλιώς, παράδοξος ύπνος, διαπιστώθηκε ότι επαναλαμβάνονται ανά μιάμιση περίπου ώρα και συμπίπτουν με μυική παράλυση και έντονη εγκεφαλογραφική και ονειρική δραστηριότητα. Η ανακάλυψη αυτή οδήγησε στο λάθος συμπέρασμα ότι οι περίοδοι REM, οι οποίες εν τω μεταξύ παρατηρήθηκαν σε όλα τα θηλαστικά, είναι οι μόνες φάσεις του ύπνου κατά τις οποίες ο εγκέφαλος (ανθρώπου και ζώων) ονειρεύεται. Επόμενα εκτεταμένα πειράματα σε ζώα, κυρίως γάτες, οδήγησαν αρχικά στην πεποίθηση ότι η εγκεφαλική είσοδος και έξοδος στην κατάσταση REM υπαγορεύεται από αντίστοιχα νευρικά κύτταρα ενός οπίσθιου / κατώτερου τμήματος του εγκεφάλου, της γέφυρας, και εν συνεχεία στη διατύπωση της θεωρίας ότι οι ονειρικές εικόνες προκαλούνται από τυχαίες χημικές «συνομιλίες» των ειδικών κυττάρων της γέφυρας με φλοιικά και συγκινησιακά κέντρα του πρόσθιου / ανώτερου εγκεφάλου. Δηλαδή, ότι τα όνειρα δεν αποτελούν τίποτα παραπάνω από τη δημιουργική σύνθεση των τυχαίων εικόνων οι οποίες παράγονται στο εσωτερικό του πρόσθιου εγκεφάλου, που είναι ως γνωστόν μαθημένος να προσπαθεί να βγάζει νόημα, να στήνει σενάρια, από το όποιο απόθεμα εμπειριών, αναμνήσεων και συγκινήσεων διαθέτει. Το μοντέλο αυτό, γνωστό ως μοντέλο Ενεργοποίησης-Σύνθεσης, διατυπωμένο από τους Άλαν Χόμπσον (Allan Hobson) και Ρόμπερτ Μακάρλι (Robert McCarley) ξεσήκωσε θύελλα αντιδράσεων από τους Φροϋδιστές, δεδομένου ότι συνέδεε τα όνειρα με ρυθμικές αλλαγές του χημικού περιβάλλοντος συγκεκριμένων νευρικών κυττάρων του κατώτερου εγκεφάλου και αμφισβητούσε την υπαγόρευση του περιεχομένου τους από τα απωθημένα αλλά ασυνειδήτως φυλασσόμενα πάθη μας στο ανώτερο τμήμα του εγκεφάλου. Εν τω μεταξύ, η μεγάλη ανάπτυξη εργαστηρίων ύπνου και η αναδρομική εξέταση περιπτώσεων ασθενών με ανωμαλίες ύπνου, οδήγησε στη διαπίστωση ότι οι περίοδοι REM δεν είναι οι μόνες περίοδοι του ύπνου κατά τις οποίες ο εγκέφαλος ονειρεύεται, και στην πεποίθηση ότι η γέφυρα μπορεί να είναι κρίσιμη για την είσοδο στη φάση REM, αλλά όχι για το όνειρο. Η εκκίνηση και ο έλεγχος των ονείρων ξανατοποθετήθηκαν σε ανώτερες φλοιικές περιοχές, και…οι Φροϋδιστές επανήλθαν δριμύτεροι. «Ονειροπόλος μηχανικός» Παρά το γεγονός ότι η σχετική έρευνα και η αντιπαράθεση για τους εγκεφαλικούς μηχανισμούς έναρξης και τροφοδότησης των ονείρων του κοιμώμενου εγκεφάλου συνεχίζεται αμείωτη, οι νέες τεχνικές μελέτης του λειτουργούντος εγκεφάλου έχουν ήδη προσφέρει σημαντικές, και προοιωνίζονται σημαντικότερες, πληροφορίες. Τα όνειρα δεν αποτελούν πλέον αποκλειστικά ιδιωτική υπόθεση. Η καταγραφή της εγκεφαλικής δραστηριότητας ανθρώπου ή ζώων, με τη βοήθεια υψηλής πυκνότητας ηλεκτροεγκεφαλογραφίας και σύγχρονων τομογράφων, επιτρέπει ήδη τους ερευνητές όχι μόνο να εκτιμούν εάν κάποιος ονειρεύεται, αλλά και τι είδους ονειρικές εικόνες βλέπει![2] Η χρήση τομογραφίας εκπομπής ποζιτρονίων επέτρεψε κατ’ αρχάς τη διαπίστωση ότι κατά τη διάρκεια των ονείρων διεγείρονται έντονα φλοιικές περιοχές που έχουν σχέση με τις οπτικές αναπαραστάσεις, την κίνηση και τη δημιουργία αναμνήσεων, καθώς και εν τω βάθει εγκεφαλικές δομές που κωδικοποιούν και χαρακτηρίζουν το συναίσθημα. Καθόλου παράξενο εάν αναλογιστούμε ότι τα τέσσερα παγκόσμια και πιο συχνά ονειρικά θέματα είναι οι καταδιώξεις, το σεξ, οι πτώσεις και οι μάταιες προσπάθειες επίτευξης ενός επείγοντος έργου, που πίσω τους κρύβονται τα πανίσχυρα συναισθήματα του φόβου, της ηδονής, της ντροπής και της οργής. Αντίθετα, στη διάρκεια του ονείρου σιγούν οι περιοχές του προμετωπιαίου φλοιού οι οποίες σχετίζονται με την εκούσια δράση και την αξιολόγηση του λογικού και κοινωνικά αποδεκτού. Οι διαπιστώσεις αυτές εξηγούν ίσως γιατί αυτός που ονειρεύεται αδυνατεί να φιλτράρει και να διακρίνει τα λογικά από τα παράλογα ονειρικά σενάρια τα οποία παρακολουθεί, ταιριάζουν με την Φροϋδική πεποίθηση για παράδοση του κοιμώμενου Εγώ (Ego) στις ενορμήσεις του Εκείνου (Id), αλλά και προσφέρουν ένα τρόπο ερμηνείας κάποιων παράλογων / αντισυμβατικών, πλην όμως επαναστατικά δημιουργικών ιδεών που γεννήθηκαν, σύμφωνα με τον μύθο, στη διάρκεια του ύπνου. Η μυθολογία του ονείρου περιέχει άφθονες περιπτώσεις οι οποίες «αποδεικνύουν» ότι η επιστήμη, η λογοτεχνία, η θρησκεία και η κοινωνία χρωστάνε πολλά στην παράλογα αντισυμβατική φύση των ονείρων. Για παράδειγμα, ο Αύγουστος Κεκουλέ (August Kekulé) απέδιδε την ανακάλυψη από τον ίδιο της ασυνήθιστης δακτυλιοειδούς μορφής του μορίου του βενζολίου όχι στη μελέτη αλλά σε ένα όνειρο (γι’ αυτό παρότρυνε τον κόσμο να μάθει να ονειρεύεται προκειμένου να βρει την αλήθεια), ο Ντμίτρι Μεντελέγιεφ ισχυριζόταν ότι εμπνεύστηκε στον ύπνο του την ταξινόμηση των χημικών στοιχείων της φύσης σε έναν περιοδικό πίνακα, ο Κάφκα παραδεχόταν ότι τα όνειρα ήταν η πηγή που γονιμοποιούσε τη λογοτεχνική του φλέβα, η Μαίρη Σέλλεϋ (Mary Shelley) και ο Ρόμπερτ Λούις Στήβενσον (Robert Louis Stevenson) ανέφεραν ότι ονειρεύτηκαν εντυπωσιακές σκηνές των έργων τους Φρανκεστάιν και Δόκτωρ Τζέκυλ και κύριος Χάυντ αντίστοιχα, ο Πωλ Μακάρτνεϋ ισχυρίζεται ότι άκουσε τη μελωδία του τραγουδιού “Yesterday” να την παίζει μία ορχήστρα στον ύπνο του, ο ζωγράφος Άλμπρεχτ Ντύρερ (Albrecht Dürer) σημείωσε πάνω σε έναν πίνακά του ότι είδε την εικόνα του στο όνειρό του. Αν όμως τα παραπάνω όνειρα είναι προσφορά μίας άλλης μορφής συνείδησης στον συνειδητό μας εαυτό και κόσμο, κάποια άλλα «διάσημα» όνειρα είναι μάλλον εμπνευσμένες αξιοποιήσεις του κοινού μας δέους προς το ονειρικό ακατανόητο. Ένα τέτοιο όνειρο είναι σίγουρα το όνειρο του «Εν τούτω νίκα» που είδε (;) ο Μέγας Κωνσταντίνος και το οποίο σήμανε τη γέννηση του Χριστιανικού κόσμου της Δύσης, το όνειρο που χρησιμοποίησε ο Μπίσμαρκ για να επιτεθεί στην Αυστρία και να δημιουργήσει τη Γερμανική Αυτοκρατορία, καθώς και το όνειρο που οδήγησε τον Γκάντι να εμπνευσθεί την ειρηνική εξέγερση των Ινδών κατά των Άγγλων αποικιοκρατών. Συνέχεια του χθες και παρακαταθήκη για το αύριο, τα όνειρα διεκδίκησαν και διεκδικούν την έκφραση του εγώ, του εμείς, ακόμη και του συλλογικού πάντοτε. Όμως, ο τρόπος και ο βαθμός παράδοσης στο όνειρο και την προοπτική του είναι προσωπική υπόθεση του καθενός μας. Ο Κάφκα, όπως και ο Αϊνστάιν, αρνούνταν να ερμηνεύσει τα όνειρά του, ίσως για να μην απομακρυνθεί με λόγια από το βίωμα, και γι’ αυτό μιλάει με το έργο του κατευθείαν στον βαθύτερο εαυτό μας. Από την άλλη, ο Νομπελίστας Φρανσουά Ζακόμπ (François Jacob) ήταν πεπεισμένος ότι οι μεγάλες ανακαλύψεις δεν πραγματοποιούνται με τη μελέτη και το πείραμα, αλλά με την «επιστήμη της νύχτας», ενώ ο Φράνσις Κρικ (Francis Crick), ο Νομπελίστας συν-εφευρέτης της ελικοειδούς μορφής του DNA και από τους πρώτους υποστηρικτές της θεωρίας ότι κοιμόμαστε και ονειρευόμαστε για να ξεχάσουμε, διακήρυσσε ότι τα όνειρα μπορεί να είναι διασκεδαστικά αλλά δεν περιέχουν αξιοποιήσιμες πληροφορίες. Σειρά πρόσφατων μελετών ενισχύει την πεποίθηση ότι ο παράδοξος (REM) ύπνος βοηθάει στην επίλυση προβλημάτων και ενισχύει την ικανότητα εξεύρεσης δημιουργικών λύσεων[3]. Ιδιαίτερα, η εικονική άσκηση και εκπαίδευση στο όνειρο, και ακόμη περισσότερο στο ονομαζόμενο συνειδητό ή διαυγές όνειρο, στο οποίο έχουμε επίγνωση ότι ονειρευόμαστε, αποτελεί δύσβατη αλλά και ελπιδοφόρα περιοχή έρευνας. Ο ύπνος είναι κάτι παραπάνω από μία καθημερινή φάση ανάπαυσης του σώματός μας. Είναι μία φάση αναζωογόνησης-ανασυγκρότησης του εγκεφαλικού μας δυναμικού, εκπαίδευσης των μαθημένων δεξιοτήτων, σύνδεσης αναμνήσεων και συναισθημάτων, ενίσχυσης των φυλογενετικά και προσωπικά κρίσιμων αναμνήσεων, συρρίκνωσης των λιγότερο σημαντικών νευρικών συνδέσεων που δημιουργήθηκαν κατά τη διάρκεια της ημέρας, μία φάση που επιτρέπει στον εγκέφαλό μας, χωρίς να αυξάνει σε μέγεθος, να ανταποκρίνεται με επάρκεια (;) στις αμέτρητες πληροφορίες-προκλήσεις που σωρεύει η καθημερινή μας εμπλοκή στον κόσμο[4]. Ο ρόλος των ονείρων σε αυτό το δύσκολο και πολυεπίπεδο εγχείρημα, στην κεφαλαιοποίηση του παρελθόντος και την προετοιμασία του μέλλοντος, είναι πρόδηλα σημαντικός. Τα όνειρα μπορεί να αποτελέσουν την κερκόπορτα για τη μελέτη της ίδιας της συνείδησης, να μας βοηθήσουν δηλαδή να κατανοήσουμε το «πόθεν» και το «κατά πού» της εσωτερικής μας ζωής[5], μας βοηθούν πάντως σίγουρα να εξερευνήσουμε τα υπαρκτά ή ανύπαρκτα δωμάτια του πολυδαίδαλου πύργου-εαυτού μας και να στήσουμε το δραματικό έργο που υπαγορεύουν η φυλογενετική μας προϊστορία[6], τα υπαρξιακά μας πάθη, τα πολιτισμικά μας όρια αλλά και τα νευροφυσιολογικά χαρακτηριστικά των αλληλοσυνδεόμενων δικτύων του νευρικού μας συστήματος, της μοναδικής συσκευής απελευθέρωσης και υποδούλωσης της ύπαρξής μας. [1] Είναι εντυπωσιακό, όσο και δηλωτικό των πάσης φύσεως δυσκολιών που αντιμετωπίζουν διαχρονικά οι πρωτοπόροι ερευνητές, ότι τόσο ο Χανς Μπέργκερ όσο και Γιουτζήν Ασερίνσκι εφάρμοσαν αρχικά την εγκεφαλογραφία στα παιδιά τους. [2] Βλ. T. Horikawa, M. Tamaki, Y. Miyawaki, Y. Kamitani, “Neural decoding of visual imagery during sleep”, Science, 2013 May 3, 340 (6132), 639-642, και F. Siclari, B. Baird, L. Perogamvros, G. Bernardi, J.J. LaRocque, B. Riedner, M. Boly, B. R. Postle, G. Tononi, “Neural correlates of dreaming”, Nature Neuroscience, 20 (2017), 872-878. [3] Βλ. D. Barrett, “Answers in your dreams”, Scientific American, Nov./Dec. 2011, 27-33. [4] Η ευεργετική επίδραση του ύπνου στη μνήμη και στη μάθηση είναι ευρέως αποδεκτή από τους επιστήμονες. Ωστόσο, σε αντιπαράθεση προς την παραδοσιακή άποψη ότι ο ύπνος συμβάλλει στην εδραίωση και ενίσχυση των πρόσφατων αναμνήσεων επειδή κατά τη διάρκειά του ο εγκέφαλος τις «ξαναπροβάλλει» γρήγορα, ο Τζούλιο Τονόνι (Giulio Tononi) και οι συνεργάτες του συγκέντρωσαν ευρήματα που συνηγορούν υπέρ της άποψης ότι ο ύπνος λειτουργεί ως κουμπί επαναπρογραμματισμού (reset) που χαλαρώνει όλες τις νευρωνικές συνδέσεις του εγκεφάλου, προκειμένου ο τελευταίος να επανέλθει στην πλαστική κατάσταση που επιτρέπει την εκμάθηση και απομνημόνευση νέων πληροφοριών. Βλ. G. Tononi, C. Cirelli, “Perchance to Prune”, Scientific American, August 2013, 34-39. [5] Βέβαια, ο Τζωρτζ Στάινερ προσπαθεί να μας φρονηματίσει, ελπίζω όχι αποτελεσματικά, λέγοντας ότι «Είμαστε ένα γνωσιολογικό ζώο, ρωτάμε το πόθεν και το κατά πού, αλλά δεν γνωρίζουμε κανένα από τα δύο, όντας ανίκανοι να αποδείξουμε ότι δεν ζούμε σε ένα μεγάλο όνειρο» (βλ. George Steiner, Περί λόγου, τέχνης και ζωής / κείμενα στο New Yorker, Πατάκη, Αθήνα 2016). [6] Σύμφωνα με τη θεωρία της «προσομείωσης απειλής», η οποία αποτελεί μία προβεβλημένη υπόθεση για την εξελικτική χρησιμότητα των ονείρων, ονειρευόμαστε για να προετοιμαστούμε πώς θα αντιδράσουμε σε περίπτωση απειλής. Βλ. K. Valli, A. Revonsuo, O. Pälkäs, K. H. Ismail, K. J. Ali, R.-L. Punamäki, “The threat simulation theory of the evolutionary function of dreaming: Evidence from dreams of traumatized children”, Consciousness and Cognition, 2005 Mar; 14(1), 188-218.

Όνειρα: οι πιο δικοί μας άγνωστοι

Σύνδεση