Μπερλής αυτοβιογραφούμενος

Πριν από χρόνια είχα χαρακτηρίσει τον Άρη Μπερλή σεσημασμένο μεταφραστή. Δεν είναι δυνατόν να χρησιμοποιήσω τον ίδιο χαρακτηρισμό και για την ενασχόλησή του με το δοκίμιο. Άρης Μπερλής, Κριτικά δοκίμια ΙΙ, Ύψιλον, Αθήνα 2017, σελ. 270 ----- Κριτικά δοκίμια, Ύψιλον, Αθήνα 2001, σελ. 158 Πριν από χρόνια είχα χαρακτηρίσει τον Άρη Μπερλή σεσημασμένο μεταφραστή. Δεν είναι δυνατόν να χρησιμοποιήσω τον ίδιο χαρακτηρισμό και για την ενασχόλησή του με το δοκίμιο. Δεκαέξι ολόκληρα χρόνια έχουν κυλήσει (χρησιμοποιώ το ρήμα μετά λόγου γνώσεως, ανεπιστρεπτί, εν ολίγοις) από τα Δοκίμια Ι, αλλά, όπως είναι γνωστό, τον Μπερλή αφενός τον διακατέχει ακατάβλητο μεταφραστικό μεράκι, αφετέρου είναι γενικά ολιγογράφος, καθότι βασανιστικά και εκνευριστικά λεπτολόγος. Άλλωστε ανέκαθεν μεγάλο μέρος του χρόνου του το αφιέρωνε στο διάβασμα, ένα διάβασμα που ξεκινάει από την κλασική και τη σύγχρονη πεζογραφία και την ποίηση, κοντοστέκεται στο αστυνομικό μυθιστόρημα, χασομεράει για τα καλά στη βιογραφία και την αυτοβιογραφία και αφιερώνει μακρά διαλείμματα στα επιστημονικά και στα ταξιδιωτικά κείμενα. Versatile reader and writer, λοιπόν, συγκεντρώνει σ’ αυτόν τον δεύτερο τόμο 31 δοκίμια ποικίλης ύλης, αποφεύγοντας τεχνηέντως να διακυβεύσει έναν γνωστό και καταξιωμένο ήδη τίτλο. Με ένα απλό ξεφύλλισμα αντιλαμβάνεται κανείς αμέσως πόσο σημαντική θέση κατέχει η Ποίηση. Εννέα δοκίμια ασχολούνται αποκλειστικά με την Ποίηση. Και με τους Ποιητές: με τον Έλιοτ, με τον Σικελιανό και τον Καβάφη, με τον Ελύτη, με τον Καρυωτάκη. Υποστηρίζω εμφατικά ότι οι Ποιητές είναι η αφορμή. Το αίτιο είναι η Ποίηση. Διότι μέσα σ’ όλα αυτά τα δοκίμια, μέσα στις πολλές εύστοχες παρατηρήσεις που περιγράφουν, συγκρίνουν και ενδεχομένως απορρίπτουν, με μάτι καθαρό και κρίση αδέκαστη, είναι διάχυτη η αγάπη για την Ποίηση και –κυρίως‒ η αγωνία για το πού πορεύεται στην εποχή μας. Αρχής γενομένης από τον Έλιοτ σημειώνει, «Αυτό το βάρος της ρομαντικής παράδοσης ο Έλιοτ και οι ομότεχνοί του θέλησαν να το αποτινάξουν – και το πέτυχαν. Οι νεοτερισμοί που εισήγαγαν ήταν κοσμογονικοί στην ιστορία της λογοτεχνίας, οι επιπτώσεις ήταν ανάλογες με αυτές του ρομαντισμού όταν, στις αρχές του 19ου αιώνα, αποτίναξε το βάρος του κλασικισμού. Θα περίμενε λοιπόν κανείς ότι με το γύρισμα του 21ου αιώνα θα ξεσπούσε ένα νέο κίνημα, ανάλογο του ρομαντισμού και του μοντερνισμού. Τίποτα τέτοιο δεν συνέβη και δεν φαίνεται πιθανό να συμβεί στο ορατό μέλλον. Μπορεί διότι ο μοντερνισμός μάς εκφράζει ακόμη, μας κάνει. Ή πιθανόν διότι οι καλλιτεχνικές μορφές όπως τις γνωρίζουμε κάποτε εξαντλούνται, τελειώνουν. Η ποίηση είναι μια αρχαία τέχνη. Μπορεί να έφτασε στα όριά της, στο μη περαιτέρω, υποχρεωμένη πια να επαναλαμβάνει μορφές του παρελθόντος, να μιμείται τον εαυτό της. Ίσως στο μέλλον να προκύψουν άλλα μέσα καλλιτεχνικής δημιουργίας, άγνωστα προς το παρόν.» Αυτό το «δεν φαίνεται πιθανό να συμβεί στο ορατό μέλλον» συνοψίζει όλον τον σκεπτικισμό και την αγωνία του κριτικού. Και είναι κάτι που επαναλαμβάνεται σε όλα τα συναφή δοκίμια, άλλοτε ρητά, άλλοτε λιγότερο ρητά. Γράφοντας για τον Ελύτη παρατηρεί: «Στο έργο του Ελύτη μπορούμε να ανιχνεύσουμε αυτοεπιδράσεις αλλά κυρίως μπορούμε να δούμε την αντίσταση σε αυτήν την ισχυρή τάση των ποιητών να επαναλαμβάνουν και να “μιμούνται” τις ευτυχείς στιγμές της ποίησής τους. Αυτή η αντίσταση είναι διακριτικό γνώρισμα του Ελύτη ως ποιητή, περισσότερο ίσως από κάθε άλλον μείζονα νεότερο ποιητή – μια φυγή προς τα εμπρός, από συλλογή σε συλλογή, μια ακατανίκητη τάση να δοκιμαστούν νέες θεματικές και μορφολογικές δυνατότητες». Η επιτακτική ανάγκη να δοκιμάζονται νέες θεματικές και μορφολογικές δυνατότητες, να μην λιμνάζει η δημιουργία στο τέλμα τού «εκ του ασφαλούς μαζικά αποδεκτού» θα εκφραστεί οξύστομα με την ευκαιρία ενός μικρού κειμένου για τον Κώστα Καρυωτάκη. Όσοι από εμάς έχουμε τύχει ακροατές ή ομοτράπεζοι του Άρη γνωρίζουμε καλά ότι δεν χάνει ποτέ την ευκαιρία ν’ αναφερθεί στον Καρυωτάκη, να καταθέσει τον θαυμασμό του για την ρηξικέλευθη ποίησή του. Γιατί, όπως επισημαίνει στο μικρό και εξαιρετικό αυτό δείγμα κριτικής γραφής, «Η εμπλοκή του Καρυωτάκη με την ποίηση καθαυτή μπορεί να στρέψει την κριτική μας προσοχή προς ζητήματα που αφορούν την ίδια την ουσία της ποίησης και όχι μόνον τον Καρυωτάκη ή τον Καρυωτακισμό». Στην ενότητα «Ποίηση» συμπεριλαμβάνεται αυτοδικαίως και το ιδιόμορφο, εκ πρώτης όψεως, σημείωμα, ένα απ’ αυτά που συχνά μας κάνουν ν’ αναρωτιόμαστε «Μα τι τον έπιασε και το ’γραψε;». Επιγράφεται «Γιατί δεν γράφω ποίηση». Δεν είναι ερώτηση, είναι δήλωση. Αμέσως κάτω από τον τίτλο παρατίθεται το πασίγνωστο ποίημα του Καρυωτάκη. Αλλάζουμε με ήχους και συλλαβές τα αισθήματα στη χάρτινη καρδιά μας δημοσιεύουμε τα ποιήματά μας για να τιτλοφορούμεθα ποιητές. Και αμέσως μετά βλέπουμε να επαναλαμβάνεται η ίδια θέση, που αναφέρθηκε στο δοκίμιο για τον Έλιοτ ως απόκριση στη δήλωση του τίτλου: «Γιατί ο κύκλος της ποίησης, όπως την ξέραμε, έχει κλείσει.» Φαίνεται ότι ο σκεπτικισμός του συγγραφέα για την πορεία της σύγχρονης ελληνικής, και όχι μόνον, ποίησης είναι μη αναστρέψιμος. Και προφητικό εκείνο το ερώτημα που τίθεται στο επίμετρο του Γράμμα σ’ έναν νέο ποιητή της Βιρτζίνια Γουλφ: «Η ποίηση ζει ή πέθανε;» Τότε ο Μπερλής ρωτούσε ακόμη για την ποίηση. Έκτοτε ‒απογοητευμένος, άραγε, ή μπουχτισμένος;‒ αποφάσισε να αγρεύσει συστηματικά το ποιητικό στοιχείο σε άλλα είδη λόγου: στην πεζογραφία, το δοκίμιο, το ταξιδιωτικό κείμενο, τη βιογραφία και την αυτοβιογραφία. Διότι, όπως σημειώνει στο οπισθόφυλλο των Δοκιμίων ΙΙ, «τα τελευταία χρόνια ολοένα και περισσότερο η ποίηση, ως έντεχνη διατύπωση σημαίνουσας ιδέας ή αισθήματος, αναζητεί ασφαλές καταφύγιο, εγκαταλείποντας την τυπική, άτερπνη και άσχετη με κάθε πραγματικότητα ποίηση που γράφεται σήμερα.» Αναπόφευκτο ήταν να ασχοληθεί εκτενώς με τους αγαπημένους του Ιρλανδούς, τον Τζόυς και τον Μπέκετ, για τους οποίους σημειώνει: «Με τον πλούτο του ενός και τη φτώχεια του άλλου, με τη μπόρεση και με την ανημποριά, με την “επιτυχία” και την “αποτυχία” εξαντλήθηκαν οι δυνατότητες της έντεχνης γλώσσας». Εύλογα δε περιλαμβάνει στον τόμο το δοκίμιό του για την Αλεξάνδρα Παπαθανασοπούλου και τις ανεπανάληπτες μεταφράσεις της του Μπέκετ. Εκ των ων ουκ άνευ το δοκίμιο για τον Φράνσις Σκοτ Φιτζέραλντ και τον Μεγάλο Γκάτσμπυ. «Για τον έρωτά του για τη Νταίζη που είναι αμήχανα και ιδεαλιστικά εφηβικός και ταυτόχρονα, δυναμικά και ακράδαντα ανδρικός». Εδώ ανοίγω μια παρένθεση: Στο δοκίμιο αυτό που επέχει θέση εισαγωγής στον Μεγάλο Γκάτσμπυ ‒την εξαιρετική αυτή από κάθε άποψη έκδοση‒ υπάρχει το ακόλουθο σχόλιο: «Η γοητεία που ασκεί ο Γκάτσμπυ στους αναγνώστες του βιβλίου είναι ακατανίκητη. Γιατί κατά βάθος είμαστε όλοι Γκάτσμπυ ‒ οι ερωτικές (προσοχή: όχι απλά σεξουαλικές) φαντασιώσεις του και τα όνειρά του, η πεποίθησή του ότι “ο βράχος του κόσμου στηρίζεται με ασφάλεια στα φτερά μιας νεράιδας” είναι στοιχεία οικεία, όσο κι αν είναι ασύμβατα με σύγχρονες νοοτροπίες. Τον ξέρουμε καλά τον Γκάτσμπυ, από τότε που ήμασταν νέοι, όταν αλλόκοτες φαντασιώσεις, νύξεις ερωτικής αθανασίας, μας βασάνιζαν όπως αυτόν στο κρεβάτι τη νύχτα». Κλείνει η παρένθεση. Δύο τα κείμενα για τον Καραγάτση, ένα για τον Κίτρινο φάκελλο, ένα για την Χίμαιρα. Μεγάλο το ενδιαφέρον του Μπερλή για τον Καραγάτση, μεγάλη η εκτίμησή του, πάνω απ’ όλα για το «10», καίριες και διεισδυτικές οι παρατηρήσεις του ‒τομές στην κυριολεξία‒ για το σύνολο του έργου του, και μάλιστα σε μία εποχή που ο Καραγάτσης δεν βρισκόταν στην πρώτη γραμμή της φιλολογικής κριτικής. Σήμερα ο Καραγάτσης πήρε τη θέση που του αξίζει στη φιλολογική κριτική, όπως και στην εκπαίδευση, ξεκινώντας από την έμφαση που δόθηκε στη διδασκαλία του στο International Baccalaureate, τέλος και στη θεατρική σκηνή. Ας μη λησμονηθεί η συμβολή του Άρη Μπερλή σ’ αυτήν την προσπάθεια. Δεν θα παραθέσω αποσπάσματα από τα συγκεκριμένα δοκίμια. Τι να πρωτοδιαλέξω; Δεν γίνεται να ξεδοντιάσω μια ακλόνητη επιχειρηματολογία, προκειμένου να παρουσιάσω κάποια επιμέρους στοιχεία, τα οποία, θέλοντας και μη, θα καταδικαστούν στην ορφάνια, χωρίς το προηγούμενο και το επόμενό τους. Τα δύο αυτά κείμενα δεν προκύπτουν απλώς και μόνον από το ακάματο ενδιαφέρον του Μπερλή για τα δύο μυθιστορήματα του Καραγάτση ή για το συνολικό έργο του, αλλά από την αγάπη του για την Πεζογραφία κι ακόμη πιο πέρα, για τη Λογοτεχνία. Πώς αλλιώς να σχολιάσει κανείς τη σύνδεση της μικρής και της Μεγάλης Χίμαιρας με τη Μαντάμ Μποβαρύ, μια σύνδεση την οποία έχουμε επίσης εμπεδώσει, χρόνια τώρα, οι φίλοι του μέσα από ατέρμονες συζητήσεις; Δύο και τα δοκίμια για ταξιδιωτικά κείμενα στον τόμο, τόσο ανόμοια και συνάμα με τόσα πολλά κοινά μεταξύ τους. Συνοδευτικά και τα δύο σε μεταφράσεις, το ένα στη Βενετία της Τζαν Μόρις, το άλλο στο Οι Άραβες των βάλτων του Γουίλφρεντ Θέσιγκερ. Θεματικά, τα δύο άκρα. Με σπουδαίες ομοιότητες: Και για τα δύο ισχύουν συγκεκριμένες προϋποθέσεις που τα διαφοροποιούν από τα συνηθισμένα ταξιδιωτικά αναγνώσματα. Και τα δυο ρίχνουν μεγαλύτερο βάρος στην υποκειμενική εμπειρία παρά στα πράγματα. Και στα δύο ο συγγραφέας τους έχει άποψη, έχει φιλοσοφία ζωής και το θάρρος να την διατυπώσει. Στη Βενετία η Μόρις καταθέτει απερίφραστα τη γνώμη της για το ενδεχόμενο να βυθιστεί η πόλη, και να χαθεί κάτω από το νερό. Στους Άραβες των Βάλτων ο Θέσιγκερ δηλώνει ότι δεν φιλοδόξησε να γράψει μια μελέτη για τις φυλές των Βάλτων μένοντας κοντά στους ανθρώπους των Βάλτων περίπου επτά χρόνια, παρά έζησε εκεί διότι του άρεσε να είναι εκεί, του άρεσε η ιδέα να βιώσει τις αποτυχίες, τους κινδύνους και την ευφρόσυνη αίσθηση της συντροφικότητας. Βιβλία με άποψη και τα δύο, κι ας είναι θεματικά «Άλλες φωνές, άλλα δωμάτια»[1]. Και με μία ακόμη σπουδαία ομοιότητα, που όσο κι αν ακουστεί περίεργο, προκύπτει από μία εκκωφαντική διαφορά: ο Θέσιγκερ γράφει με πολύ απλά γλωσσικά μέσα, με ύφος ανεπιτήδευτο, η Μόρις γράφει με μια γλώσσα υπερβολικά πλούσια, ενίοτε επιτηδευμένη. Και οι δύο συγγραφείς καταθέτουν μία ανεπανάληπτη ποιητική πρόζα. Παρότι μπαίνω στον πειρασμό να πω από δυο κουβέντες για δοκίμια για τον Κουτσύ, τον Νίκο Φωκά και τον Γιώργο Χειμωνά, για όλα αυτά τα θέματα που στοίχειωσαν συζητήσεις πριν γίνουν δοκίμια, πριν γίνουν βιβλίο, θα περιοριστώ σε μια σύντομη αναφορά σε δύο μικρά δοκίμια, προς το τέλος του τόμου, σ’ εκείνο για τον Αντουάν ντε Σαιντ Εξυπερύ και τον Μικρό Πρίγκιπα και στο ακροτελεύτιο, που φέρει τον τίτλο, «Είμαστε όλοι ομοφυλόφιλοι». Θεματικά Ο μικρός Πρίγκιπας είναι η πιο απροσδόκητη επιλογή για τις προτιμήσεις του Μπερλή, ο οποίος δεν έχει χάσει ποτέ την ευκαιρία να δηλώσει εμφατικά πως ποτέ δεν του άρεσαν τα παραμύθια, ότι από τότε που άρχισε να διαβάζει πήγε κατευθείαν στον Ιούλιο Βερν κι από εκεί στον Ντοστογιέφσκι. Στην υπερβολή του, βέβαια, αυτή υπάρχει πολλή ειλικρίνεια. Δεν απέχει και τόσο από την πραγματικότητα ο εκπεφρασμένος αιφνιδιασμός του για μία από τις πρώτες φράσεις του παραμυθιού: «Οι μεγάλοι δεν καταλαβαίνουν ποτέ τίποτα από μόνοι τους και είναι κουραστικό για τα παιδιά να τους εξηγούν το καθετί ξανά και ξανά». Κάπως τον απαλύνει το σχόλιο ότι δεν πρόκειται για παρατήρηση παιδιού αλλά για παρατήρηση ενηλίκου που έχει περάσει τα σαράντα –είχε περάσει τα σαράντα ο Σαιντ-Εξυπερύ όταν έγραψε τον Μικρό Πρίγκιπα– τελικά όμως δηλώνει ότι θα μιλήσει λίγο για τον Μικρό Πρίγκιπα και λίγο περισσότερο για τον συγγραφέα και το έργο του. Αν και το δοκίμιο αυτό ξεκίνησε ως ομιλία που δόθηκε στα πλαίσια της προβολής του Μικρού Πρίγκιπα στο Ευγενίδειο Ίδρυμα / Πλανητάριο τον Φεβρουάριο του 2010, ο Μπερλής δεν θέλησε να μιλήσει τόσο για τον Μικρό Πρίγκιπα, όσο για τον ρομαντικό και ρηξικέλευθο συγγραφέα του, τον ίδιο τον Σαιντ Εξυπερύ –το υποδηλώνει άλλωστε και ο τίτλος του δοκιμίου‒ και την περιπετειώδη ζωή του, τις πτήσεις του μ’ εκείνα τα αεροπλάνα, «σαν χάρτινα πουλιά, με τα φτερά σαν προέκταση του σώματος και του νου του πιλότου τους». Ο Σαιντ Εξυπερύ, γόνος αριστοκρατικής οικογένειας, πέρασε μεγάλο μέρος της ζωής του με τα απολύτως απαραίτητα προς το ζην, και σε μια διαρκή αναμέτρηση με την περιπέτεια ‒ ακριβώς όπως και το άλλο ίνδαλμα του Μπερλή, ο Γουίλφρεντ Θέσιγκερ, στο διάστημα που έζησε με τους Άραβες των Βάλτων. Και οι δυο τους τίμησαν ύψιστες αξίες, άγνωστες εν πολλοίς στα καθ’ ημάς, όπως η φιλία και η ευθύνη. Ήρωες και οι δύο απ’ αυτούς για τους οποίους ο Άρης δεν φείδεται θαυμασμού, τους τιμά δεόντως και εν τέλει ίσως τους ζηλεύει και μια στάλα, γιατί δεν ήταν κι αυτός εκεί. Τέλος, με αφορμή την ταινία Κάρολ και το μυθιστόρημα της Πατρίτσια Χάισμιθ, στο οποίο βασίστηκε, ο Μπερλής αδράχνει την ευκαιρία να μιλήσει για τον έρωτα, ομοφυλοφιλικό ή ετεροφυλοφιλικό, δηλώνοντας ότι ο έρωτας είναι από τη φύση του τόσο φυσικός (τρυφερότητα) όσο και αφύσικος (ανταγωνισμός). Και ότι αν οι ετεροφυλόφιλοι δεν αποδεχθούν ότι αναπόφευκτα βιώνουν τα ίδια πάθια όπως και οι ομοφυλόφιλοι, δεν θα πάψουν ποτέ να είναι ομοφοβικοί. Κάπου προς το τέλος σημειώνει: «Γι’ αυτό σήμερα ένα καλό σύνθημα θα ήταν “Είμαστε όλοι ομοφυλόφιλοι”». Πιο πάνω, στην παρένθεση, αναφέρθηκα στο «Είμαστε όλοι Γκάτσμπυ». Εδώ το «Είμαστε όλοι ομοφυλόφιλοι» είναι άλλη μία κατηγορηματική τοποθέτηση ενός ανθρώπου που δεν μάσησε ποτέ τα λόγια του. Που κι αν διαφωνήσεις με τις απόψεις του, δεν θα πεις ποτέ ότι δεν τις τεκμηρίωσε. Που γράφει για τον Έλιοτ και τον Φιτζέραλντ και τον Τζέημς Μποντ και τον Μικρό Πρίγκιπα με την ίδια γνώση και το ίδιο πάθος. Αδιαφορώντας για τις αντιδράσεις που μπορεί να προκαλέσουν οι ενίοτε επιθετικές του απόψεις. Ίσως κάποιοι αναγνώστες παραξενεύτηκαν όταν στην αρχή είπα ότι ο Μπερλής δεν θέλησε να διακυβεύσει τον σίγουρο τίτλο, και μας παραδίδει τα δοκίμιά του ως Δοκίμια ΙΙ. Βέβαια και σ’ αυτή τη δεύτερη φουρνιά στα κείμενα υπάρχει μια ζωντανή, άρα και μαχητική θέση για την ποίηση, την πεζογραφία, τη βιογραφία και την αυτοβιογραφία, την κριτική της λογοτεχνίας, τον κινηματογράφο, τη ζωή. Δεν είναι τυχαία και αβασάνιστη ούτε η επιλογή των θεμάτων ούτε, πολύ περισσότερο, η διαπραγμάτευσή τους. Προσωπικά θα τιτλοφορούσα, χωρίς φόβο και πάθος, το βιβλίο «Μπερλής αυτοβιογραφούμενος». [1] Truman Capote, Other Voices, Other Rooms (1948).

Μπερλής αυτοβιογραφούμενος

Σύνδεση