Ἀντόνιο Γκράμσι: ὁ ὁλοκληρωτισμὸς μὲ ἀνθρώπινο πρόσωπο

"Ὅλες οἱ ἀπόψεις ἀξίζουν νὰ εἶναι σεβαστές. Ἡ βία, οἱ προσβολές καὶ ἡ μισαλλοδοξία ἀντιπροσωπεύουν τὴν ἄρνηση τοῦ σοσιαλισμοῦ. Εἶναι ἀνάγκη νὰ καλλιεργήσουμε τὸ δικαίωμα νὰ εἴμαστε αἱρετικοί. Τὸ δικαίωμα στὴν αἱρετικὴ ἄποψη εἶναι τὸ δικαίωμα στὴν διαφωνία. Δὲν μπορεῖ νὰ ὑπάρξει ὁ σοσιαλισμὸς ἐκεῖ ὅπου δὲν ὑπάρχει ἡ ἐλευθερία". Ὅλες οἱ ἀπόψεις ἀξίζουν νὰ εἶναι σεβαστές. Ἡ βία, οἱ προσβολές καὶ ἡ μισαλλοδοξία ἀντιπροσωπεύουν τὴν ἄρνηση τοῦ σοσιαλισμοῦ. Εἶναι ἀνάγκη νὰ καλλιεργήσουμε τὸ δικαίωμα νὰ εἴμαστε αἱρετικοί. Τὸ δικαίωμα στὴν αἱρετικὴ ἄποψη εἶναι τὸ δικαίωμα στὴν διαφωνία. Δὲν μπορεῖ νὰ ὑπάρξει ὁ σοσιαλισμὸς ἐκεῖ ὅπου δὲν ὑπάρχει ἡ ἐλευθερία. Φ. Τουράτι[1] Γιὰ μᾶς τὸ νὰ ποῦμε κάποιον γουρούνι ἂν εἶναι γουρούνι δὲν εἶναι χυδαιότητα, εἶναι ἰδιότητα τῆς γλώσσας. Ἀ. Γκράμσι[2] 1. «Ἡ παγκόσμια ἱστορία εἶναι τὸ παγκόσμιο δικαστήριο» (Χέγκελ) Τὸ 1932 πέθαινε φτωχός στὸ Παρίσι ὁ Φίλιππος Τουράτι, ἀπὸ τοὺς πρωτοπόρους τοῦ ἰταλικοῦ μαρξισμοῦ, ἱδρυτὴς τοῦ ἰταλικοῦ σοσιαλιστικοῦ κόμματος καὶ ἀρχηγὸς τῆς ρεφορμιστικῆς πτέρυγάς του. Στὴν ἐξορία πρωταγωνιστοῦσε στὴν ἑνότητα τῶν ἀντιφασιστικῶν δυνάμεων στὸ πλαίσιο τῆς Concentrazione Antifascista, στὴν ὁποία ἀρνήθηκαν νὰ συμπράξουν οἱ κομμουνιστές. Στὴν κηδεία του παραβρέθηκαν ἀντιπρόσωποι τῶν σοσιαλιστικῶν κομμάτων καὶ ἀντιφασιστικῶν κινήσεων ἀπὸ ὅλη τὴν Εὐρώπη, καθὼς καὶ χιλιάδες λαοῦ ‒ ἀπουσίᾳ πάλι τῶν κομμουνιστῶν. Ὁ Τολιάττι ἔγραψε τότε ὅτι ὁ Τουράτι ἦταν «ἕνας προδότης, ἕνα μηδενικό, ὁ πιὸ ἀνέντιμος, διεφθαρμένος καὶ ἠθικὰ ἀπεχθὴς» ἄνθρωπος. Ὁ Γκράμσι τὸν ἀποκαλοῦσε «ἕνα ἡμιφασίστα». Ὁ Κάρλο Ροσέλλι ἦταν συνεργάτης τοῦ Τουράτι στὴν ἐξορία. Ἵδρυσε, μαζὶ μὲ τὸν ἀδελφό του Νέλλο, τὴν ἀντιφασιστικὴ ὀργάνωση Giustizia e Libertà. Τὸ 1936 ὀργάνωσε μιὰν αὐτόνομη ἰταλικὴ ταξιαρχία ἀπὸ σοσιαλδημοκράτες, φιλελεύθερους καὶ ἀναρχικούς, καὶ πολέμησε κατὰ τοῦ Φράνκο στὴν Ἱσπανία. Κατὰ τὴν ἐπιστροφή τους στὴ Γαλλία τὸ 1937 οἱ ἀδελφοὶ Ροσέλλι δολοφονήθηκαν ἀπὸ μιὰ γαλλικὴ ἀκροδεξιὰ συμμορία κατὰ παραγγελία τοῦ ἴδιου τοῦ Γκαλεάτσο Τσιάνο. Τὸ 1930 ὁ Κάρλο Ροσέλλι εἶχε δημοσιεύσει ἕνα βιβλίο μὲ τίτλο Φιλελεύθερος σοσιαλισμός,[3] στὸ ὁποῖο ἐπιχειρηματολογοῦσε ὅτι ἡ φιλελεύθερη δημοκρατία εἶναι ὁ δρόμος πρὸς τὸν σοσιαλισμὸ καὶ ὀργανικὸ συστατικό του. Ὁ Ροσέλλι εἶχε ἐπηρεαστεῖ ἀπὸ τὶς ἰδέες τοῦ βρετανικοῦ φαβιανισμοῦ καὶ ἦταν ὁ πρῶτος ἀπὸ τὴν ἰταλικὴ ἀριστερὰ ποὺ τολμοῦσε νὰ ἀπορρίψει τὸ παλλάδιο τοῦ μαρξισμοῦ, τὴν δικτατορία τοῦ προλεταριάτου. Ὁ Τολιάττι κατήγγειλε τὸ ἰδεολογικὸ αὐτὸ ἔγκλημα, στιγματίζοντας τὸν Φιλελεύθερο σοσιαλισμὸ ὡς παράδειγμα «φασιστικῆς πολιτικῆς φιλολογίας»… Ἡ φρίκη τοῦ περασμένου αἰώνα δικαίωσε ἀπόλυτα τοὺς Τουράτι καὶ Ροσέλλι ἀπέναντι στὸν ἐξτρεμιστικὸ βολονταρισμό, στὴν ἀντιφιλελεύθερη ψύχωση καὶ τὴν ἀνθρωποφαγικὴ ρητορικὴ ποὺ ἐκπροσωποῦσε ὁ (γλωσσολόγος…) Γκράμσι (καὶ ὁ Τολιάττι μέχρι τὸ 1944). Εἶναι πλέον κοινὸς τόπος (καὶ γιὰ τὴν δημοκρατικὴ ἀριστερά, μαρξίζουσα ἢ μὴ) ὅτι ὁ λενινισμὸς ἦταν ἡ δεσποτικὴ μονοκρατορία μιᾶς κλειστῆς ἑταιρείας ἱεροφαντῶν τοῦ Ἱστορικοῦ Λόγου. Ἡ Ρόζα Λούξεμπουργκ τὸ εἶχε διαγνώσει ἤδη ἀπὸ τὸ 1917, ἀλλὰ ὁ Γκράμσι ποτὲ δὲν τὸ κατάλαβε. Γι’ αὐτὸν ὁ «Ἴλιτς» ἦταν πάντα ὁ ἀλάθητος φάρος τῆς πολιτικῆς ἀλήθειας. Στὴν Ἰταλία οἱ δυνάμεις τοῦ πολιτισμοῦ, τὶς ὁποῖες ὁ Γκράμσι ζητοῦσε νὰ «ὀργανώσει» ὡς τὸν πνευματικὸ βραχίονα τῆς λενινιστικῆς δικτατορίας, ὄχι μόνο δὲν ὑποτάχθηκαν σ’ αὐτὴν τὴν ὀλέθρια «ἡγεμονία», ἀλλὰ τὴν θρυμμάτισαν ἀπὸ τὰ μέσα. Τὸ 1956 ἡ ἐξέγερση τῶν κομμουνιστῶν διανοουμένων (μὲ τὸ «Μανιφέστο τῶν 101») κατὰ τῆς ἡγεσίας τοῦ ἰταλικοῦ ΚΚ, ποὺ εἶχε στηρίξει τὸν σφαγιασμὸ τῆς ἐλευθερίας στὴν Οὑγγαρία, σήμανε τὴν ἀρχὴ τοῦ τέλους τοῦ λενινισμοῦ στὸν γενέθλιο τόπο τοῦ νεώτερου εὐρωπαϊκοῦ πολιτισμοῦ. Τὸ 1981 ὁ Μπερλινγκουὲρ διέγνωσε τὴν «ἐξάντληση τῆς ἱστορικῆς προωθητικῆς δύναμης» τῆς Ὀκτωβριανῆς Ἐπανάστασης. Η γυναίκα του Γκράμσι, Γιούλια Σουχτ, με τους δυο γιους τους, Ντέλιο και Τζουλιάνο. Ἡ αὐτοδιάλυση του ΙΚΚ δέκα χρόνια ἀργότερα ἦταν μιὰ πράξη ὕψιστης ἱστορικῆς ἐντιμότητας. Ἀπὸ μόνη της ἔπρεπε νὰ ἀρκεῖ γιὰ τὸν ἐνταφιασμὸ τοῦ «μύθου Γκράμσι». Ποὺ ὅμως συντηρεῖται ἀκόμα ἀπὸ τὶς ὀπισθοφυλακὲς μιᾶς λενινιστικῆς rifondazione. Καὶ ἀπὸ ἀκατανόητες, ἀλλὰ προνομιοῦχες, ἐλὶτ στὰ ἀγγλοσαξονικὰ πανεπιστήμια ποὺ ἀναμασᾶνε ἐμμανῶς τὸν ἀντιφιλελευθερισμό του (χωρὶς φυσικὰ τὸν παραμικρὸ κίνδυνο νὰ πληρώσουν τὸ ἀνθρώπινο τίμημα ποὺ ὁ ἴδιος ὁ Γκράμσι πλήρωσε γιὰ τὶς ἰδέες του). Ὁ Γκράμσι ἐπέμενε ὅτι ὁ τελικὸς κριτὴς γιὰ τὴν ἀλήθεια τῶν πολιτικῶν θεωριῶν εἶναι ἡ «ἱστορικὴ πράξη». Γιὰ τὸν λενινισμὸ ἡ ἐτυμηγορία τῆς ἱστορίας εἶναι ἀμείλικτη καὶ τελεσίδικη. Κάθε ἀποτίμηση τοῦ γκραμσιανισμοῦ δὲν μπορεῖ παρὰ νὰ γίνεται ὑπὸ τὸν ἀστερισμὸ τῶν καθοριστικῶν ἀνατροπῶν καὶ ἐκβάσεων τῆς ἐποχῆς μας. Κι ἂν κάποιος ἐπίμονος λενινιστὴς ἀντιτείνει ὅτι «ἂν ὁ εἰκοστὸς αἰώνας μᾶς διέψευσε, ἐμεῖς προσδοκοῦμε τὸν εἰκοστὸ πρῶτο, εἰκοστὸ δεύτερο κ.ο.κ.», τότε βέβαια φεύγουμε ἀπὸ τὴν λογικὴ συζήτηση καὶ αἰρόμαστε στὰ ὑπερκόσμια πεδία τοῦ θρησκευτικοῦ μυστικισμοῦ. 2. Μαρτυρολόγια Ὁ Γκράμσι ἦταν ἕνας πολιτικὸς στοχαστής. Ὁ στοχασμός, τόνιζε, ἀποκτᾶ νόημα καὶ ἀξία μόνον ὅταν εἶναι ἐντεταγμένος σὲ ἕνα «ἡγεμονικὸ ἐγχείρημα» ποὺ ὠθεῖ τὴν ἱστορία πρὸς τὰ ἐμπρός, δηλαδὴ τὸ λενινιστικὸ κόμμα. Ἡ ἀπόσπαση τῆς «φιλοσοφίας» τοῦ Γκράμσι ἀπὸ τὸ κομματικό της περίγραμμα παραβιάζει, συνεπῶς, τόσο τὴν ρητὰ διατυπωμένη μεθοδολογία τῆς σκέψης του ὅσο καὶ τὴν ἴδια τὴν ἀνθρώπινη αὐτοκατανόησή του. Ὁ θεωρητικός του προβληματισμὸς ἀκολουθεῖ τὶς καμπὲς τῆς πολιτικῆς του δράσης. Ὁ Γκράμσι ποτὲ δὲν πίστεψε στὴν αὐτονομία τοῦ στοχασμοῦ ἀπέναντι στοὺς κοινωνικοπολιτικοὺς καταναγκασμούς, ὅπως διατείνεται μιὰ βολικὴ ἑρμηνεία του ποὺ προωθήθηκε τὰ χρόνια ἰδίως τοῦ «εὐρωκομμουνισμοῦ» ‒ δηλαδὴ πάλι γιὰ καθαρὰ πολιτικοκομματικοὺς λόγους! Ἡ ἠθικὴ προσταγὴ γιὰ τὴν ἀκεραιότητα τοῦ κριτικοῦ Λόγου καὶ τὴν θωράκισή του ἀπέναντι σὲ ἐξουσιαστικὰ συμφέροντα (πολιτικὰ καὶ οἰκονομικά), ὅπως τὴν προέβαλε ὁ Διαφωτισμὸς εἶναι, κατὰ τὸν Γκράμσι, ἡ καταστατικὴ αὐταπάτη τῶν «παραδοσιακῶν» διανοουμένων ποὺ θὰ σαρωθοῦν ἀπὸ τὴν κοινωνικὴ δυναμική. Ἡ ἀποκόλληση τοῦ διανοητικοῦ περιεχομένου ἀπὸ τὴν σκληρὴ κομματικὴ ταυτότητα τοῦ Γκράμσι ἐγκαινιάσθηκε παραδόξως μὲ πρωτοβουλία τοῦ ἰταλικοῦ ΚΚ μετὰ τὸν πόλεμο. Τὴν περίοδο αὐτὴ οἱ κομμουνιστὲς διεκδικοῦσαν κυρίαρχη θέση στὴν πολιτικὴ καὶ πνευματικὴ ζωὴ τῆς Δημοκρατίας, τοὺς θεσμοὺς τῆς ὁποίας εἶχαν ἐνεργητικὰ διαμορφώσει. Καὶ πρὸς τὸν σκοπὸ αὐτὸ φιλοτέχνησαν τὸ σύμβολο Γκράμσι, ἑνὸς «ἐθνικοῦ» ἡγέτη, ποὺ ἡ σκέψη του ἀπευθυνόταν σὲ κάθε πολίτη πέρα ἀπὸ κομματικούς, ταξικοὺς καὶ θρησκευτικοὺς διαχωρισμούς. Ἡ ἑρμηνεία αὐτὴ ἀντανακλοῦσε τὴν καθ’ ὅλα ἐπαινετὴ ἀλλαγὴ πολιτικῆς γραμμῆς τοῦ ΙΚΚ ὑπὲρ τῆς ἀποδοχῆς τῆς φιλελεύθερης νομιμότητας, ἡ ὁποία ἐγκαινιάστηκε τὸ 1944 μὲ τὴν «στροφὴ τοῦ Σαλέρνο» (svolta di Salerno) τοῦ Τολιάττι καὶ ἔμελλε νὰ κορυφωθεῖ ἀργὰ καὶ βασανιστικὰ μὲ τὸν «ἱστορικὸ συμβιβασμὸ» τοῦ Μπερλινγκουέρ. Συνιστοῦσε ὅμως διαστρέβλωση τῆς σκέψης τοῦ ἴδιου τοῦ Γκράμσι. Ο Τζιοβάννι Τζιολίττι κατά την τελευταία επίσκεψή του στη Βουλή. Μιὰ ἐνδιαφέρουσα, ἀλλὰ ἀκόμα πιὸ πλανημένη, παραλλαγὴ τῆς παραπάνω ἑρμηνείας εἶναι ὅτι ὁ Γκράμσι τῆς φυλακῆς εἶχε ἀποκηρύξει τὸν λενινισμὸ καὶ βρισκόταν σὲ ρήξη μὲ τὴν σταλινικὴ ἡγεσία τοῦ κόμματος. Ἐκφραστής της εἶναι, παραδόξως, ὁ ἴδιος ὁ πρόεδρος τοῦ Ἰνστιτούτου Γκράμσι Τζουζέππε Βάκκα, ὁ ὁποῖος μὲ τὸν τρόπο αὐτὸ ὑπονοεῖ ὅτι αὐτὴ ἡ ἴδια ἡ αὐτοδιάλυση τοῦ ΙΚΚ ἦταν ἐφαρμογὴ τῆς γκραμσιανῆς ἰδεολογικῆς παρακαταθήκης. [4] Ὁ ἀντίλογος προέρχεται ἀπὸ ἐκείνους ποὺ ἐνδιαφέρονται νὰ διασφαλίσουν τὴν λενινιστικὴ πολιτικὴ παρακαταθήκη καὶ νὰ ἐντάξουν τὸν Γκράμσι σ’ αὐτή. Οἱ πιὸ ἔγκριτες ἀπὸ τὶς ἀναλύσεις αὐτὲς εἶναι τοῦ Πέρρυ Ἄντερσον καὶ ἡ πιὸ πρόσφατη τοῦ Ἐμμανουέλε Σακαρέλλι.[5] Ὅσο κι ἂν διαφωνεῖ κανεὶς μὲ τὸ γενικό τους πολιτικὸ πρόγραμμα, εἶναι ἀδιαμφισβήτητο ὅτι ἡ ἑρμηνεία τους εἶναι ὀρθή. Ἡ εἰκόνα ἑνὸς σοσιαλδημοκράτη, πολλῷ δὲ μᾶλλον ἑνὸς μετα-κομμουνιστῆ, Γκράμσι εἶναι ἑρμηνευτικὴ παραχάραξη. Σὲ ἀντίθεση μὲ πολλοὺς λενινιστὲς ἡγέτες, καὶ ἰδίως μὲ τὸν ἴδιο τὸν Λένιν, ὁ Γκράμσι διέθετε ἀσφαλῶς δύο κρίσιμα πλεονεκτήματα. Πρῶτον, ξεπήδησε μέσα ἀπὸ τὴν καρδιὰ τῆς βασανισμένης ἐργατιᾶς τῆς ὑπαίθρου. Οἱ πόνοι καὶ οἱ ἀγωνίες τῶν «κολασμένων» αὐτῆς τῆς γῆς ἦταν προσωπικά του βιώματα, καὶ ὄχι θεωρητικὲς κατασκευὲς ἢ/καὶ ἐπιδεικτικὴ ἀφ’ ὑψηλοῦ ρητορεία κάποιου ἰδιοφυοῦς λυτρωτῆ ἐκ τῆς ἐλάσσονος ἀριστοκρατίας. Τὸ ἄλλο ἦταν ἡ ἔντονη συναισθηματικότητά του, ἡ λαχτάρα του γιὰ συντροφιὰ καὶ ἀγάπη, ποὺ προερχόταν τόσο ἀπὸ τὴν φιλασθένεια καὶ τὴν σωματική του δυσμορφία ὅσο καὶ ἀπὸ τὴν στερημένη παιδική του ἡλικία. Ἕνα βιβλίο ὅπως Ὁ ἐρωτευμένος Γκράμσι[6] δὲν θὰ μποροῦσε ποτὲ νὰ γραφτεῖ γιὰ τὸν Λένιν, κι ἂν γραφόταν ὁ Λένιν θὰ τὸ λοιδοροῦσε μὲ ὅλη τὴν βαναυσότητα τῆς λεκτικῆς του σκευῆς. Τὰ τελευταῖα χρόνια τῆς σύντομης ζωῆς του ὁ Γκράμσι τὰ πέρασε στὴν φυλακὴ καὶ ἡ ἀπομόνωση αὐτὴ φόρτισε τὴν ἀγωνιώδη ὑπαρξιακὴ γόμωση τῆς σκέψης του. Ἡ μόνη διέξοδος γιὰ νὰ ἐπιβιώσει ἦταν νὰ «διευθετήσει τὸν ἐσωτερικό του κόσμο», μέσα ἀπὸ τὴν ἄοκνη μελέτη καὶ τὸν προβληματισμὸ πάνω στὸ διανοητικὸ ὑλικὸ ποὺ ἡ λογοκρισία τῆς φυλακῆς τοῦ ἐπέτρεπε νὰ προμηθευθεῖ. «Ἀπαισιοδοξία τῆς διάνοιας, αἰσιοδοξία τῆς βούλησης» χαρακτηρίζει ὁ ἴδιος τὴν κατάστασή του: μ’ ἄλλα λόγια αὐτὸ ποὺ δύσκολα μὲ τὴν λογικὴ μπορῶ πιὰ νὰ τὸ στηρίξω (τὸ λενινιστικὸ πρόγραμμα) ὀφείλω νὰ πιστεύω ὅτι κάπως, κάπου, κάποτε θὰ πραγματωθεῖ. Ἀναρωτιέται ἂν σπατάλησε τὴν ζωή του γιὰ ἕνα μάταιο ἔργο, ὅπως εἶναι ἀναμενόμενο ἀπὸ κάθε φυσιολογικὸ ἄνθρωπο ποὺ ματώνει ἀπὸ τὰ χτυπήματα τῆς μοίρας. Τὴν στιγμὴ ποὺ ἡ πλειονότητα θὰ ἔλεγα τῶν ὁμοδόξων του εἶχαν ἀπὸ πολλοῦ πετάξει ἀπὸ πάνω τους κάθε ἀνθρώπινη αὐθορμησία καὶ ζεστασιά. Σὲ ἕνα συγκλονιστικὸ γράμμα πρὸς τὴν γυναικαδελφή του Τατιάνα Σοὺχτ (Φεβρουάριος τοῦ 1933) ἀναστενάζει ὅτι τὸν περικυκλώνουν οἱ τοῖχοι δύο φυλακῶν: ἡ μιὰ ἐκείνη τοῦ φασισμοῦ, ἡ ἄλλη ἐκείνη τῶν φίλων καὶ τῶν συντρόφων του, περιλαμβανομένης καὶ τῆς ἀγαπημένης του Γιούλιας, ποὺ αἰσθάνεται ὅτι τὸν ἔχουν ἐγκαταλείψει στὴν τύχη του. Τὸ θέαμα ἑνὸς ἀνθρώπου ποὺ βιώνει τὸν θάνατό του εἶναι συγκινητικό. Ὅλα αὐτὰ ζωγραφίζουν τὴν εἰκόνα ἑνὸς ἅγιου θύματος, ἑνὸς Ἀλιόσα Καραμαζώφ, ἂν ὄχι ἑνὸς σύγχρονου Χριστοῦ ‒ πολὺ χρηστικὴ γιὰ τὴν μεταπολεμικὴ προπαγάνδα τοῦ κόμματος. Ὁ Γκράμσι ἦταν βέβαια ἕνα θύμα τοῦ φασισμοῦ: ἡ φυλακὴ ἐπιδείνωσε τὶς ἀσθένειες ἀπὸ τὶς ὁποῖες ἔπασχε διὰ βίου καὶ τὸν ἀποτέλειωσε. Ἀλλὰ δὲν ἦταν οὔτε τὸ μοναδικὸ οὔτε τὸ τραγικότερο θύμα. Ἡ βιαιότητα τῶν φασιστικῶν ταγμάτων ἐφόδου (squadri) ἐκδηλώθηκε μὲ πολὺ πιὸ κτηνώδη τρόπο πάνω σὲ ἄλλους ἀντιπάλους τοῦ καθεστῶτος, ἀπὸ τοὺς πιὸ διαφορετικοὺς πολιτικοὺς χώρους. Στὸ συλλογικὸ φαντασιακὸ τῆς λενινιστικῆς ὁμολογίας βέβαια ‒καὶ τὸ γνωρίζουμε αὐτὸ πολὺ καλὰ στὴν Ἑλλάδα‒ μονάχα τὸ «δικό μας» θύμα μετράει. Γιὰ τοὺς ἀδελφοὺς Ροσέλλι μιλήσαμε παραπάνω. Ὁ Πιέρο Γκομπέττι (Piero Gobetti) ἦταν φίλος τοῦ Γκράμσι, συνεργάτης γιὰ ἕνα διάστημα τῆς Νέας Τάξης (Ordine Nuovo), καὶ ἐκδότης τῆς ἐπιθεώρησης Ἡ φιλελεύθερη ἐπανάσταση (La Rivoluzione Liberale). Ὁ φιλελευθερισμός του ἦταν μιὰ ἀχαλίνωτη φαντασιοκοπία (θεωροῦσε τὸν λενινισμὸ τὴν κορύφωσή του!). Ὅμως ἡ καταγγελία τῶν παλαιῶν κομμάτων ὡς ὑπευθύνων γιὰ τὸν ἐκφαυλισμὸ τοῦ κοινοβουλευτισμοῦ εἶχε εὐρεία ἀπήχηση. Καὶ ὁ Γκομπέττι ἦταν ἀτρόμητος ἐχθρὸς τοῦ φασισμοῦ. Ξυλοκοπήθηκε ἄγρια ἀπὸ τοὺς μελανοχίτωνες, καὶ τὸ 1926 ἐξορίσθηκε στὸ Παρίσι ὅπου καὶ πέθανε σὲ ἡλικία 26 ἐτῶν συνεπείᾳ τῶν κακώσεων ποὺ ὑπέστη. Ὁ πατέρας Τζιοβάννι Μιντσόνι (Don Giovanni Minzoni) ἦταν ἕνας ταπεινὸς ἐπαρχιακὸς ἱερέας ποὺ βοηθοῦσε ὅλα τὰ θύματα τῶν φασιστικῶν διώξεων, ἀσχέτως πολιτικῶν πεποιθήσεων. Δολοφονήθηκε ἀπὸ τὰ φασιστικὰ τάγματα τὸ 1923. Ὁ Τζιοβάννι Ἀμέντολα (Giovanni Amendola) ἦταν ἕνας φιλελεύθερος δημοκράτης πολιτικὸς ποὺ πρωτοστάτησε στὴν κοινοβουλευτικὴ ἀντιπολίτευση κατὰ τοῦ Μουσσολίνι. Δολοφονήθηκε τὸ 1926. Ο Φίλιππος Τουράτι, ιδρυτής του ιταλικού σοσιαλιστικού κόμματος. Επρόκειτο για «ένα ημιφασίστα» κατά τον Γκράμσι. Καὶ βέβαια ὁ ἐπιφανέστερος νεκρὸς τοῦ ἀντιφασιστικοῦ ἀγώνα ἦταν ὁ Τζιάκομο Ματτεόττι (Giacomo Matteotti). Ὁ Ματτεόττι ἦταν φίλος τοῦ Τουράτι καὶ κοινοβουλευτικὸς ἐκπρόσωπος τοῦ ρεφορμιστικοῦ σοσιαλιστικοῦ κόμματος. Ἦταν κατὰ γενικὴ ἀναγνώριση ὁ ἡγέτης τοῦ ἀντιφασιστικοῦ ἀγώνα καὶ πρὶν καὶ μετὰ τὴν ἀνάληψη τῆς πρωθυπουργίας ἀπὸ τὸν Μουσσολίνι (τὴν ἐποχὴ ἐκείνη, ὅπως θὰ δοῦμε, ὁ βασικὸς ἐχθρὸς τῶν κομμουνιστῶν ἦταν ἡ… σοσιαλδημοκρατία). Τὸν Μάϊο τοῦ 1924 κατήγγειλε τὴν φασιστικὴ βία ποὺ εἶχε ἀλλοιώσει τὸ ἀποτέλεσμα τῶν ἐκλογῶν τοῦ προηγούμενου Ἀπριλίου. Λίγες ἡμέρες μετὰ δολοφονήθηκε ἀπὸ τὴν φασιστικὴ μυστικὴ ἀστυνομία (ἐπονομαζόμενη ἀπὸ τοὺς ἴδιους τοὺς φασίστες Τσεκά πρὸς τιμὴν τῆς πολιτικῆς ἀστυνομίας τοῦ μπολσεβικισμοῦ…). Τὸ πτῶμα του βρέθηκε δυὸ μῆνες μετὰ στὰ περίχωρα τῆς Ρώμης. Ἡ μαρτυρικὴ θυσία τοῦ Ματτεόττι συγκλόνισε τὴν χώρα καὶ σχεδὸν ὁδήγησε στὴν κατάρρευση τῆς φασιστικῆς ἐξουσίας. 3. Ὁ Γκράμσι πολιτικὸς Μὲ μιὰ ἰσχνὴ ὑποτροφία ὁ Γκράμσι φοίτησε, χωρὶς νὰ πάρει πτυχίο, κοινωνικὲς ἐπιστῆμες στὸ Πανεπιστήμιο τοῦ Τορίνου. Οἱ δάσκαλοί του ἦταν ἀπὸ τοὺς ἀξιολογότερους τῆς ἐποχῆς καὶ πάντα τοὺς θυμόταν μὲ ἐκτίμηση.[7] Τὸν εἰσήγαγαν στὴν φιλοσοφία τοῦ Κρότσε, ἡ ὁποία ἐπίσης ἔμεινε μιὰ καθοριστικὴ ἐπιρροὴ στὴ σκέψη του. Ἀπὸ τὸν Κρότσε υἱοθέτησε τὸν ἀντιθετικισμό του, τὴν ἰδέα ὅτι ἡ ἱστορικὴ πράξη καθορίζεται ἀπὸ τὴν συνείδηση καὶ τὴν βούληση, καὶ ὄχι τὴν ὑλικὴ ἀναγκαιότητα. Ὁ Γκράμσι προσχώρησε στὸ σοσιαλιστικὸ κόμμα τὸ 1911, ἔτος ποὺ ὁ Τζιολίττι κήρυξε τὸν πόλεμο κατὰ τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας καὶ τῆς ἀπέσπασε τὴν Λιβύη καὶ τὰ Δωδεκάνησα. Τὸ σοσιαλιστικὸ κόμμα ἀντιτάχθηκε στὸν πόλεμο αὐτό. Οἱ ἐπιφανεῖς σοσιαλιστὲς Λεωνίδας Μπισσολάτι καὶ Ἰβανόης Μπονόμι, ποὺ ὑποστήριξαν τὸν πόλεμο, ἀποβλήθηκαν ἀπὸ τὸν κόμμα στὸ συνέδριο τοῦ 1912. Μαχητικότερος κατήγορος τῶν «σοσιαλπατριωτῶν» ἀναδείχθηκε τότε ὁ Μουσσολίνι, ὁ ὁποῖος ἔγινε κατόπιν αὐτοῦ διευθυντὴς τῆς κομματικῆς ἐφημερίδας Ἐμπρός (Avanti). Ἔκτοτε ὁ Μουσσολίνι ἦταν ὁ ἀρχηγὸς τῆς ἀκροαριστερῆς πτέρυγας τοῦ κόμματος, ὀπαδὸς τῆς πολιτικῆς βίας καὶ τῆς «ἄμεσης δράσης» σύμφωνα μὲ τὴν «συνδικαλιστικὴ» θεωρία τοῦ Ζὼρζ Σορέλ. Ὁ Γκράμσι προσχώρησε σὲ αὐτὴν τὴν τάση. Τὸν Ὀκτώβριο τοῦ 1914 ὁ Μουσσολίνι δημοσίευσε ἕνα ἄρθρο στὸ Avanti μὲ τίτλο Ἀπὸ τὴν ἀπόλυτη στὴν ἐνεργητικὴ καὶ δραστικὴ οὐδετερότητα. Τὸ ἄρθρο αὐτὸ ἦταν κρυπτικὴ προαναγγελία τῆς στροφῆς τοῦ Μουσσολίνι πρὸς τὸν ἐθνικισμὸ καὶ τὴν ὑποστήριξη τῆς εἰσόδου τῆς Ἰταλίας στὸν εὐρωπαϊκό πόλεμο. Μὲ ἕνα ἄρθρο μὲ πανομοιότυπο σχεδὸν τίτλο ὁ Γκράμσι ὑποστήριζε λίγες ἡμέρες ἀργότερα τὴν ἔκκληση τοῦ Μουσσολίνι γιὰ τὴν (ἀπροσδιόριστη) «δραστικὴ ἀνάμιξη τοῦ προλεταριάτου» στὰ τοῦ πολέμου. Ἡ ἀπάντηση τῆς ἡγεσίας τοῦ κόμματος ἦταν δραστική: ὁ Μουσσολίνι διαγράφηκε. Ἐπιβεβαιώθηκε ἔτσι ἡ γραμμὴ ne aderire ne sabotare (οὔτε ὑποστήριξη τοῦ πολέμου οὔτε δολιοφθορά), στὴν ὁποία τὸ κόμμα ἔμεινε πιστὸ καὶ μετὰ τὴν εἴσοδο τῆς Ἰταλίας στὸ πλευρὸ τῆς Ἀντὰντ τὸν Μάιο τοῦ 1915. Ἡ κατηγορία ὅτι ὁ Γκράμσι εἶχε συμμαχήσει μὲ τὴν ἐθνικιστικὴ πτέρυγα τὸ 1914 βάραινε πάντα ἐπάνω του στὶς ἐσωκομματικὲς διαμάχες. Τὰ νέα γιὰ ἐπανάσταση τῶν μπολσεβίκων ἔφθασαν στὴν Ἰταλία σὲ στιγμὴ βαθιᾶς ἐθνικῆς κρίσης. Μετὰ τὴν καταστροφὴ τοῦ Καπορέττο οἱ Αὐστριακοὶ ἀπειλοῦσαν νὰ διασπάσουν καὶ τὴν ἀμυντικὴ γραμμὴ στὸν ποταμὸ Πιάβε καὶ νὰ ξεχυθοῦν στὶς πεδιάδες τῆς Λομβαρδίας. Ὁ Γκράμσι δημοσίευσε τότε ἕνα ἄρθρο μὲ τὸν ἐντυπωσιακὸ τίτλο Ἡ ἐπανάσταση κατὰ τοῦ “Κεφαλαίου”, ὅπου μὲ τὸ «Κεφάλαιο» ἐννοοῦσε τὸ ἔργο τοῦ Μάρξ! Τὸ «Κεφάλαιο» στὴν Ρωσία, ἔγραφε ὁ Γκράμσι, ἦταν τὸ εὐαγγέλιο τῆς μπουρζουαζίας. Ἦταν διαποτισμένο ἀπὸ τὸν ἐπιστημονικὸ θετικισμό, καὶ ἰσχυριζόταν ὅτι ἀντικειμενικὴ προϋπόθεση γιὰ τὸν σοσιαλισμὸ ἦταν ἡ ἀστικὴ ἐπανάσταση. Οἱ μπολσεβίκοι ἀψήφησαν αὐτὴν τὴν οἰκονομιστικὴ θεώρηση. Καὶ δρώντας μὲ κίνητρο τὴν ὑπέρτερη φωτισμένη συνείδησή τους ὑπερνίκησαν τὴν ὑλικὴ ἀναγκαιότητα, καταστρέφοντας βίαια τὴν ἀστικὴ κοινωνία καὶ τὸ πολιτικό της ἐποικοδόμημα πρὶν κὰν αὐτὸ ἑδραιωθεῖ. Αὐτὸ εἶναι, κατὰ τὸν Γκράμσι, τὸ «ζωντανὸ πνεῦμα» τῆς μαρξιστικῆς θεωρίας, ποὺ εἶναι κληρονόμος τοῦ «γερμανικοῦ καὶ τοῦ ἰταλικοῦ ἰδεαλισμοῦ».[8] Στὸ ἄρθρο αὐτὸ προβάλλεται ἀνάγλυφα τὸ μίγμα κροτσιανικοῦ βολονταρισμοῦ καὶ σορελικῆς «ἄμεσης δράσης» γιὰ τὴν πραγμάτωση τοῦ προλεταριακοῦ «μύθου» ποὺ χαρακτηρίζει τὴν ἰδεολογία καὶ τὴν πολιτικὴ δράση τοῦ Γκράμσι πρὶν καὶ μετὰ τὴν ἄνοδο τοῦ φασισμοῦ.[9] Τὸ τέλος τοῦ Μεγάλου Πολέμου βύθισε τὴν Ἰταλία σὲ βαθιὰ κρίση. Ἡ μετάβαση ἀπὸ τὴν πολεμικὴ στὴν οἰκονομία τῆς εἰρήνης ἦταν τραυματική. Ἡ βιομηχανία τοῦ Βορρᾶ ἔχασε τὶς τεράστιες κυβερνητικὲς παραγγελίες πολεμικοῦ ὑλικοῦ, καθὼς καὶ τὶς ἀγορὲς τῆς κατεστραμμένης καὶ διαμελισμένης κεντρικῆς Εὐρώπης. Ὁ πληθωρισμὸς θέριεψε, οἱ μισθοὶ τῶν ἐργατῶν μειώθηκαν καὶ οἱ οἰκονομίες τῶν μεσαίων στρωμάτων ἐξανεμίσθηκαν. Ἡ ἐπιστροφὴ τῶν ἀποστράτων αὔξησε δραματικὰ τὴν ἀνεργία. Ἕνα καθοριστικὸ λάθος τοῦ σοσιαλιστικοῦ κόμματος, ὅπως ὑπογραμμίζει ὁ κομμουνιστὴς ἡγέτης Ἄντζελο Τάσκα, ἦταν ὁ στιγματισμὸς τῶν στρατιωτῶν ποὺ ἐπέστρεφαν ἀπὸ τὸ μέτωπο ὡς μιᾶς ἑνιαίας ἀντιδραστικῆς μάζας.[10] Αὐτὸ τοὺς ἔσπρωξε στὴν ἀγκαλιὰ τοῦ ἀκραίου ἐθνικισμοῦ ποὺ ἄρχισε τότε νὰ ἐκδηλώνεται ὑπὸ τὸ σύνθημα τῆς vittoria mutilata (ἀκρωτηριασμένης εἰρήνης) ποὺ πρόβαλλε ὁ Γκαμπριέλε Ντ’Αννούντσιο.[11] Ὑπὸ τὶς συνθῆκες αὐτὲς ὀξύνθηκαν οἱ ἐργατικοὶ ἀγῶνες. Τὰ χρόνια 1918-1920 ἔμειναν στὴν ἱστορία ὡς τὸ biennio rosso (ἡ κόκκινη διετία). Τὸ σοσιαλιστικὸ κόμμα στὸ 16ο συνέδριό του τὸ 1919 υἱοθέτησε ἐπίσημα τὸν λενινισμὸ καὶ ἀποφάσισε τὴν προσχώρηση στὴν Τρίτη Διεθνὴ ποὺ εἶχε ἱδρυθεῖ τὸν Μάρτιο τοῦ ἴδιου ἔτους. Ἡ κυρίαρχη αὐτὴ τάση, ὑπὸ τὸν Τζιατσίντο Μενόττι Σερράτι, ὀνομάσθηκε ἔκτοτε «μαξιμαλιστική». Ἀπέναντί της ἦταν ἡ ρεφορμιστικὴ μειοψηφία τοῦ Τουράτι ποὺ ἐπέμενε στὸν δημοκρατικὸ δρόμο γιὰ τὴν διεύρυνση τῶν ἐργατικῶν δικαιωμάτων, τονίζοντας τὶς σημαντικὲς κατακτήσεις τοῦ προλεταριάτου (καθολικὴ ψηφοφορία, δραματικὴ ἐπέκταση τῶν ἐργατικῶν ἑνώσεων, δικαίωμα συμμετοχῆς στὴν ἐσωτερικὴ διοίκηση τῶν ἐργοστασίων) κατὰ τὴν περίοδο τοῦ μεταρρυθμιστῆ φιλελεύθερου Τζιοβάννι Τζιολίττι, τοῦ μεγαλύτερου Ἰταλοῦ homme d’état ἀπὸ τὴν ἐποχή τοῦ Καβούρ. Οἱ «μαξιμαλιστὲς» ὑποστήριζαν τὴν συμμετοχὴ στὴν κοινοβουλευτικὴ διαδικασία, ἀλλὰ μόνο γιὰ «ζύμωση καὶ προπαγάνδα». Καὶ αὐτῶν στόχος ἦταν ἡ βίαιη ἐξέγερση γιὰ τὴν κατάληψη τοῦ κράτους. Γύρω ἀπὸ τὸν Ἀμαντέο Μπορντίγκα ποὺ ἤλεγχε τὴν κομματικὴ ὀργάνωση στὴν Νάπολη εἶχε, τέλος, συγκροτηθεῖ ἡ ἀκροαριστερὴ πτέρυγα, ἡ λεγομένη «τῆς ἀποχῆς» (astensionista), ἡ ὁποία ἀπέρριπτε κάθε συμμετοχὴ στοὺς θεσμοὺς τῆς φιλελεύθερης δημοκρατίας. Παρὰ τὴν ποικιλόμορφη λενινιστικὴ μετάλλαξη τῆς ἡγεσίας τῶν σοσιαλιστῶν, ἡ ρεφορμιστικὴ δημοκρατικὴ μειοψηφία ἐξακολουθοῦσε νὰ ἐλέγχει τὴν κοινοβουλευτικὴ ὁμάδα καὶ τὴν Γενικὴ Συνοσπονδία Ἐργατῶν (CGdL), δηλαδὴ τὴν κοινωνικὴ βάση τοῦ κόμματος. Στὸ Τορίνο ἡ φοιτητικὴ συντροφιὰ τῶν Γκράμσι, Τολιάττι, Τάσκα καὶ Τερρατσίνι ἀποτελοῦσε ἕναν αὐτόνομο πυρήνα προβληματισμοῦ. Μετὰ τὰ μαθήματα συζητοῦσαν γιὰ τὸν Κρότσε ἀλλά καὶ γιὰ τὰ Εἰς ἑαυτὸν τοῦ Μάρκου Αὐρηλίου. Ὁ Γκράμσι παρακολουθοῦσε τὶς παραστάσεις ἔργων τοῦ Πιραντέλλο καὶ ἔγραφε θεατρικὲς κριτικὲς σὲ τοπικὰ κομματικὰ φύλλα. Ὅμως αὐτὸ ποὺ δὲν τοὺς ἄφηνε νὰ κοιμηθοῦν ἦταν «τὸ τοῦ Λένιν τρόπαιον». Γιὰ τοὺς «μαξιμαλιστὲς» ἄρχισαν νὰ τρέφουν περιφρόνηση, ἐπειδὴ ὁ λενινισμός τους ἦταν μόνο φραστικός. Παρακολουθοῦσαν τὴν πάλη τῶν ἐργατῶν τῶν μεγάλων ἐργοστασίων, ποὺ δὲν φαινόταν ὅμως νὰ ὁδηγεῖ στὴν καταστροφὴ τῆς ἀστικῆς κοινωνίας. Τοὺς ἔπνιγε μιὰ ἀγωνία νὰ «κάνουν κάτι» (“fare, fare, fare”), γιὰ τὴν ἀνάφλεξη τῆς «ἐπαναστατικῆς βούλησης». Κι ἔτσι ἵδρυσαν ἕνα νέο δημοσιογραφικὸ ὄργανο γιὰ τὴν ἐξώθηση τῆς πολιτικῆς ἀντιπαράθεσης μέσα ἀπὸ ἄλλες μορφὲς ἐργατικῆς πρωτοβουλίας. Αὐτὴ ἦταν ἡ Νέα Τάξη (L’Ordine Nuovo) ποὺ πρωτοεμφανίσθηκε τὴν πρωτομαγιὰ τοῦ 1919. Ὁ Ἄντζελο Τάσκα διέθεσε τὰ χρήματα γιὰ τὴν ἔκδοση. Ὁ Τάσκα ὀνόμασε τὸ περιοδικὸ «ἐπιθεώρηση σοσιαλιστικοῦ πολιτισμοῦ». Γρήγορα ὅμως, μετὰ ἀπὸ ἕνα «πραξικόπημα στὴν συντακτικὴ ἐπιτροπή», ὅπως τὸ περιγράφει ὁ Γκράμσι, μετεξελίχθηκε σὲ κήρυκα τῆς νέας λενινιστικῆς συνείδησης καὶ ὑποστηρικτὴ τοῦ κινήματος τῶν «ἐργοστασιακῶν συμβουλίων» (consigli di fabbrica, ἰταλικὴ ἀπόδοση τοῦ ρωσικοῦ «σοβιέτ»). Στὰ ἐργοστάσια λειτουργοῦσαν ἐκλεγμένες ἐπιτροπὲς ἐργατῶν ποὺ ἦταν μέλη τῶν συνδικάτων μὲ τὴν δικαιοδοσία νὰ διαπραγματεύονται μὲ τὴν ἐργοδοσία, οἱ λεγόμενες «ἐσωτερικὲς ἐπιτροπές» (commissioni interne). Γιὰ τὴν Ordine Nuovo ὅμως ὅλοι οἱ θεσμοὶ τοῦ δημοκρατικοῦ καθεστῶτος, ἀκόμα καὶ ἐκεῖνοι ποὺ προωθοῦσαν τὰ οἰκονομικὰ συμφέροντα τῶν ἐργατῶν, ἦταν μηχανισμοὶ τῆς «ἀστικῆς δικτατορίας». Τὰ συμβούλια, συνεπῶς, ἔπρεπε νὰ γίνουν μιὰ αὐτόνομη δύναμη μὲ πολιτικὸ στόχο τὴν «ἀπαλλοτρίωση» τῶν ἐργοδοτῶν, τὸ πρόπλασμα τῆς ἐργατικῆς ἐξουσίας.[12] Γιὰ νὰ δείξουν ὅτι μποροῦν νὰ ὑποκαταστήσουν τὸν κεφαλαιοκράτη στὴν παραγωγικὴ λειτουργία οἱ ἐργάτες ἔπρεπε νὰ ὀργανωθοῦν μέσα στὰ ἐργοστάσια μὲ τὴν μορφὴ ἑνὸς βιομηχανικοῦ στρατοῦ, μὲ καταμερισμὸ τεχνικῶν καὶ διοικητικῶν καθηκόντων καὶ συγκεντρωτικὴ πειθαρχία.[13] Παράλληλα ἔπρεπε νὰ συγκροτήσουν καὶ μιὰ ἔνοπλη δύναμη ἡ ὁποία θὰ δροῦσε τὴν στιγμὴ τῆς βίαιης ἐξέγερσης. Τὸ πρόγραμμα αὐτὸ ἦταν ἐφαρμογὴ τοῦ λενινιστικοῦ συνθήματος «Ὅλη ἡ ἐξουσία στὰ σοβιέτ». Στὴν Ordine Nuovo δημοσιεύθηκε μιὰ σειρὰ ἄρθρων γιὰ τὴν σημασία τοῦ στρατοῦ κατὰ τὴν ἐπανάσταση καὶ τὸν σοσιαλισμό μὲ τὴν ὑπογραφὴ Caesar. Ὁ συγγραφέας παρέπεμπε στὸν Μακιαβέλλι καὶ τὴν πολιτοφυλακή του, στηλίτευε τὸν εἰρηνισμό, τὴν ἀντιπολεμικὴ ἰδεολογία καὶ τὴν ἐχθρότητα πρὸς τὸν στρατὸ ὡς ἀστικὲς ἰδεολογίες, καὶ ἐπαινοῦσε τὴν «συκοφαντημένη» ἀπὸ τὸν δυτικοευρωπαϊκὸ καπιταλισμὸ πρωσσικὴ στρατοκρατία.[14] Ἡ ἔννοια τοῦ διανοουμένου, πάνω στὴν ὁποία στηρίζεται ἡ θεωρητικὴ φήμη τοῦ Γκράμσι, ἀναφέρεται ρητῶς στὰ ἐξειδικευμένα καθήκοντα τῶν τεχνικῶν, διοικητικῶν καὶ ἐπιτελικῶν στελεχῶν αὐτῆς τῆς βιομηχανικῆς, πολιτικῆς καὶ στρατιωτικῆς μηχανῆς, ἡ ὁποία θὰ ἱδρύσει διὰ τῆς βίας τὸ βασίλειο τῆς κοινοκτητικῆς εὐδαιμονίας. Ἡ σοσιαλιστικὴ κουλτούρα ταυτίζεται μὲ τὴν ταξικὴ συνείδηση.[15] Ὁ γκραμσιανὸς «διανοούμενος» εἶναι ἐξάρτημα τῆς ἐπαναστατικῆς μηχανῆς. Ἡ Ordine Nuovo ἔδειξε ἔντονο ἐνδιαφέρον γιὰ τὶς θεωρίες τοῦ Ταίυλορ σχετικὰ μὲ τὴν συγκεντρωτικὴ ὀργάνωση καὶ ποδηγέτηση τῆς βιομηχανικῆς ἐργασίας καθὼς καὶ γιὰ τὴν ἐφαρμογὴ τῶν ὀργανωτικῶν αὐτῶν σχημάτων στὰ ἐργοστάσια τοῦ Χένρυ Φόρντ. Ἡ ἱστορικὴ ἀξία τοῦ Ταιυλορισμοῦ καὶ τοῦ Φορντισμοῦ, δήλωνε ἡ ἐφημερίδα, θὰ ἀναδειχθεῖ μὲ τὸν κομμουνισμό.[16] Τὰ θέματα αὐτὰ θὰ κυριαρχήσουν καὶ στὰ Τετράδια τῆς φυλακῆς, ὅπου ὁ «ὀργανικὸς ἐξορθολογισμός», τὸ ἐργοστάσιο-τάγμα ποὺ ἀπαγορεύει στὸν ἐργάτη τὴν παραμικρὴ ἐκδήλωση κάθε προσωπικοῦ συναισθηματικοῦ καὶ ἠθικοῦ ἐνδιαφέροντος τὴν ὥρα τῆς δουλειᾶς («ἀμερικανισμός»), ἐκθειάζεται ὡς ἐνδεδειγμένο ἀντίδοτο στὴν διαλυτικὴ δυναμικὴ τοῦ «ἐλεύθερου ἀνταγωνισμοῦ». Ὁ Γκράμσι φθάνει μάλιστα στὸ σημεῖο νὰ ἐπαινέσει τὴν προσπάθεια τοῦ Φὸρντ νὰ ἐλέγξει ἀκόμα καὶ τὴν σεξουαλικὴ συμπεριφορὰ τῶν ἐργατῶν του. Ὑπερασπίζεται ἐπίσης καὶ τὴν ποτοαπαγόρευση! Ἡ ἡδονικὴ «ἀταξία» φανερώνει ἕναν παρεκκλίνοντα («ἀνώμαλο» τὸν ὀνομάζει κάπου) ἀτομισμό, ὁ ὁποῖος ὑπονομεύει τὴν «ὀργανικότητα» τῆς κολλεκτιβιστικῆς κοινωνίας. Ὅλες οἱ πλευρὲς τῆς ζωῆς, ἡ οἰκογένεια, τὸ σχολεῖο καὶ ἡ δουλειὰ πρέπει νὰ εἶναι ρυθμισμένες σύμφωνα μὲ ἕνα κεντρικὸ σχέδιο ποὺ ἀπαγορεύει τὴν ἰδιωτικὴ αὐθαιρεσία.[17] Τὰ ἐργατικὰ συμβούλια ἀντιμετωπίσθηκαν μὲ καχυποψία τόσο ἀπὸ τὴν (λενινιστική, θυμίζω) σοσιαλιστικὴ ἡγεσία, ὅσο καὶ ἀπὸ τὸν Μπορντίγκα. Γιὰ τὸν τελευταῖο ἦταν ἔκφραση τοῦ συνδικαλιστικοῦ αὐθορμητισμοῦ τῆς ἄμεσης δράσης, καὶ παρέβλεπαν τὴν σημασία τοῦ κόμματος τῶν ἐπαγγελματιῶν ἐπαναστατῶν ὡς τῆς σιδερένιας γροθιᾶς, οὕτως εἰπεῖν, τῆς βίαιης ἀνατροπῆς. Ἡ σύμπραξη τῶν ordinovisti μὲ τὸν Μπορντίγκα στὴν διάσπαση τοῦ σοσιαλιστικοῦ κόμματος ἦρθε νὰ ἐπισκιάσει τὸ ἁμάρτημα αὐτό. Τὸ κορυφαῖο ἐπεισόδιο τοῦ biennio rosso ἦταν ἡ κατάληψη τῶν ἐργοστασίων ἀπὸ τοὺς ἐργάτες τὸν Σεπτέμβριο τοῦ 1920. Μιὰ ἀκραία σοσιαλιστικὴ μερίδα ἐξωθοῦσε πρὸς ἔνοπλη ἐξέγερση. Ἡ πλειοψηφία τῶν ἐργατῶν καὶ ἡ συνδικαλιστικὴ ἡγεσία ἦταν ἀντίθετη στὸν τυχοδιωκτισμὸ αὐτό. Σὲ μιὰ δραματικὴ συνάντηση ἀνάμεσα στὴν ἡγεσία τοῦ κόμματος καὶ στὴν Γενικὴ Συνοσπονδία Ἐργατῶν, ἡ τελευταία παρέδωσε τὴν ἡγεσία τοῦ ἀγώνα στὰ χέρια τοῦ κόμματος γιὰ νὰ ἀποφασίσει αὐτὸ περὶ τοῦ πρακτέου. Ἀπὸ τὴν μεριά του ὁ Τζιολίττι, πρωθυπουργὸς στὴν πέμπτη καὶ τελευταία κυβέρνησή του, ἔδωσε ἐντολὲς στὶς δυνάμεις ἀσφαλείας νὰ ἀποφύγουν κάθε βίαιη ἐπέμβαση ποὺ θὰ πυροδοτοῦσε ἐμφύλια σύρραξη. Ἡ σοσιαλιστικὴ ἡγεσία ἀποφάσισε νὰ συμμετάσχει σὲ διαπραγματεύσεις μὲ τὴν ἐργοδοσία, οἱ ὁποῖες κατέληξαν σὲ συμφωνία γιὰ τὴν λήξη τῶν καταλήψεων. Αριστερά, η τελευταία φωτογραφία του ηγέτη του αντιφασιστικού αγώνα Τζιάκομο Ματτεόττι, που δολοφονήθηκε τον Ιούνιο του 1924. Δεξιά, ο Τζιοβάννι Αμέντολα που πρωτοστάτησε στην κοινοβουλευτική αντιπολίτευση κατά του Μουσσολίνι. Δολοφονήθηκε κι αυτός τον Απρίλιο του 1926. Ἡ συμφωνία αὐτὴ ἦταν μιὰ μεγάλη συνδικαλιστικὴ ἐπιτυχία. Οἱ ἐργάτες ἐξασφάλισαν αὐξήσεις, πληρωμένες διακοπές, ἀσφάλιση, προστασία ἀπὸ τὶς ἀπολύσεις, καὶ ἐνίσχυση τοῦ συνδιοικητικοῦ ρόλου τῶν «ἐσωτερικῶν ἐπιτροπῶν» στὰ ἐργοστάσια (ποὺ ματαιώθηκε βέβαια μὲ τὴν ἄνοδο τοῦ φασισμοῦ). Οἱ ordinovisti ὅμως τὴν κατήγγειλαν ὡς προδοσία, ἐπειδὴ ματαίωσε τὸ δικό τους πολιτικὸ πρόγραμμα. Δὲν μποροῦσαν νὰ χωρέσουν στὸν νοῦ τους ὅτι ἡ ἔνοπλη ἐξέγερση δὲν ἔγινε ἐπειδὴ ἡ πλειοψηφία τοῦ προλεταριάτου ἀπέρριπτε τὸν λενινιστικὸ μεσσιανισμό. Σὲ ἕναν ἀπολογισμὸ λίγα χρόνια μετὰ ὁ Γκράμσι ἰσχυριζόταν ὅτι ἡ κατάληψη τῶν ἐργοστασίων ἀπέτυχε ἐπειδὴ «οἱ τραπεζικοὶ δὲν κατέλαβαν τὶς τράπεζες, οἱ σιδηροδρομικοὶ τοὺς σιδηροδρόμους, οἱ λιμενεργάτες τὰ λιμάνια, οἱ ἀνθρακωρύχοι τὰ ὀρυχεῖα».[18] Ὅμως γιατὶ δὲν τὸ ἔκαναν; Δὲν τὸ ἔκαναν ἐπειδὴ δὲν τὸ ἐπιθυμοῦσαν, δὲν τὸ ἐπέλεξαν, δὲν συμφωνοῦσαν, τὸ θεωροῦσαν βλαπτικὸ γιὰ τὰ συμφέροντά τους. Αὐτὴ στοιχειώδης ἐντιμότητα δὲν χωράει στὴν ὑψηλὴ λενινιστικὴ θεωρία. Ὑπὸ τὴν ἡγεσία τοῦ Μπορντίγκα ὀργανώθηκε ἔτσι μιὰ φράξια «καθαρῶν κομμουνιστῶν» γιὰ τὴν κατάληψη τῆς κομματικῆς ἐξουσίας. Ἐγκαλοῦσαν τὴν «μαξιμαλιστικὴ» ἡγεσία ὅτι ἦταν λενινιστὲς μόνο στὰ λόγια, ἐνῶ λειτουργοῦσαν ὡς ἐκτελεστικὰ ὄργανα τῆς ἀστικῆς δικτατορίας, ἐκφραστὲς τῆς ἐκμαυλισμένης «ἐργατικῆς ἀριστοκρατίας». Ἡ ἐκ τῶν ἔσω αὐτὴ ἐπίθεση κατὰ τοῦ σοσιαλιστικοῦ κόμματος ἐκδηλώθηκε τὴν ἴδια στιγμὴ ποὺ ἄρχιζε ἡ δολοφονικὴ ἐπιδρομὴ τοῦ φασισμοῦ. Τὸν Νοέμβριο τοῦ 1920 φασιστικὰ τάγματα κατέλαβαν τὸ δημαρχεῖο τῆς Μπολόνια, ἔδιωξαν τὴν σοσιαλιστικὴ δημοτικὴ ἀρχὴ καὶ ἀπὸ τὸν ἐξώστη τοῦ κτιρίου ἄρχισαν νὰ πυροβολοῦν κατὰ τοῦ διαμαρτυρόμενου πλήθους σκοτώνοντας πολλούς. Ἦταν ἡ ἀρχὴ τῆς «μαύρης διετίας», τοῦ biennio nero, ποὺ θὰ ἔφερνε τὸν Μουσσολίνι στὴν ἐξουσία. Κύριος στόχος καὶ τῶν φασιστῶν ἦταν ἡ ρεφορμιστικὴ μερίδα τοῦ σοσιαλιστικοῦ κόμματος, γιατὶ αὐτὴ ἤλεγχε τὸ ἐκτεταμένο δίκτυο σοσιαλιστικῶν ὀργανώσεων καὶ ἱδρυμάτων (ἐργατικὰ κέντρα, συνεταιρισμούς, πολιτιστικὲς λέσχες κτλ.) ποὺ ἤθελαν νὰ καταστρέψουν. Ὁ ἀγώνας τῆς κομμουνιστικῆς φράξιας κατὰ τῆς σοσιαλιστικῆς ἡγεσίας εἶχε ὡς αἰχμὴ τὴν ἄρνησή της νὰ ἐκδιώξει ἀπὸ τὸ κόμμα τὸν Τουράτι καὶ τοὺς ὀπαδούς του, ὅπως ἀπαιτοῦσε ἡ Τρίτη Διεθνής. Τὸ σοσιαλιστικὸ κόμμα εἶχε προσχωρήσει, ὅπως εἴδαμε, στὴν Κομιντὲρν ἀπὸ τὸ 1919. Τὸ 1920 ὅμως τὸ δεύτερο συνέδριό της διατύπωσε τὶς περίφημες «21 θέσεις», δηλαδὴ τὸν κατάλογο τῶν ὑποχρεωτικῶν μέτρων ποὺ ἔπρεπε νὰ λάβουν τὰ μετέχοντα κόμματα. Ἕνα ἀπὸ αὐτὰ ἦταν ἡ ἀποβολὴ τῶν ρεφορμιστῶν καὶ τῶν σοσιαλδημοκρατῶν. Σύμφωνα μὲ τὴν φαντασίωση τοῦ Λένιν, ποὺ ἀποτέλεσε καὶ τὸ πρόγραμμα τῆς Κομιντὲρν κατὰ τὴν λεγομένη «πρώτη περίοδο» (1919-1922), ἡ Εὐρώπη βρισκόταν στὰ πρόθυρα ἑνὸς γενικευμένου ἐμφυλίου πολέμου. Ἡ δικτατορία τοῦ προλεταριάτου ἦταν ἐπὶ θύραις. Τὰ ἐπαναστατικὰ κόμματα ἔπρεπε νὰ ξεκαθαρίσουν τὶς τάξεις τους ἀπὸ τὰ στοιχεῖα ποὺ ἔτρεφαν «δημοκρατικὲς αὐταπάτες». Ὁ Σερράτι ἀρνήθηκε νὰ συμμορφωθεῖ, γνωρίζοντας ὅτι ἔτσι τὸ κόμμα θὰ ἀποξενωνόταν ἀπὸ τὴν κοινωνική του βάση. Στὸ 17ο συνέδριο τοῦ σοσιαλιστικοῦ κόμματος στὸ Λιβόρνο τὸν Ἰανουάριο τοῦ 1921 ἡ κομμουνιστικὴ ὁμάδα τοῦ Μπορντίγκα μειοψήφησε καὶ ἀποσχίσθηκε. Ἡ Ordine Nuovo πανηγύρισε τὴν ἵδρυση τοῦ Κομμουνιστικοῦ Κόμματος Ἰταλίας (Pcd’I).[19] Ἡ πολιτική φυσιογνωμία τοῦ νέου κόμματος καθορίσθηκε στὸ 2ο συνέδριό του (Μάρτιος 1922). Ὑπὸ τὴν καταλυτικὴ ἐπιρροὴ τοῦ Μπορντίγκα υἱοθετήθηκαν οἱ διαβόητες «Θέσεις τῆς Ρώμης», σύμφωνα μὲ τὶς ὁποῖες ὁ κίνδυνος τῆς στιγμῆς ἦταν μιὰ σοσιαλδημοκρατικὴ λύση στὴν πολιτικὴ κρίση! Καθῆκον τῶν κομμουνιστῶν ἦταν νὰ τὴν ἀποτρέψουν. Ὁ φασισμὸς ἦταν φυσιολογικὴ ἔκφραση τῆς ἀστικῆς δικτατορίας. Ὁ κύριος ἀγώνας ἦταν κατὰ τῶν σοσιαλιστῶν, ποὺ ἡ ἐπιρροή τους ἐμπόδιζε τὴν προσχώρηση τῶν ἐργατῶν στὸ λενινιστικὸ κόμμα. Οἱ θέσεις αὐτὲς ὑποστηρίχθηκαν μαχητικὰ ἀπὸ τὸν Γκράμσι, ὁ ὁποῖος ἐκλέχθηκε στὴν Κεντρικὴ Ἐπιτροπή. Πάνω, οι Κάρλο και Νέλλο Ροσέλλι στην Νορμανδία. Το βράδυ της 9 Ιουνίου 1937 έπεσαν σε ενέδρα και δολοφονήθηκαν. Κάτω, ο Κάρλο Ροσέλλι νεκρός (φωτογραφία της 12 Ιουνίου 1937).© Hulton-Deutsch / Corbis via Getty Images/ Ideal Image Ἐν τῷ μεταξύ, ὁ εὐρωπαϊκὸς «ἐπαναστατικὸς ἐμφύλιος» ποὺ ὀρεγόταν ὁ Λένιν εἶχε ἀποδειχθεῖ θλιβερὴ αὐταπάτη. Στὴν Γερμανία τὰ «συμβούλια τῶν ἐργατῶν καὶ τῶν στρατιωτῶν» παρέδωσαν τὴν ἡγεσία τῆς ἐπανάστασης στοὺς σοσιαλδημοκράτες. Ἡ ἐξέγερση τῶν σπαρτακιστῶν συνετρίβη. Οἱ «σοβιετικὲς δημοκρατίες» τῆς Βαυαρίας καὶ τῆς Οὑγγαρίας κατέρρευσαν, ἀφήνοντας πίσω τους τὸ ἴχνος ἑνὸς αἱματηροῦ τρόμου ποὺ ἐνίσχυσε τὴν ἀκροδεξιὰ ἀντίδραση. Τὰ λενινιστικὰ κόμματα ἦταν ἀπομονωμένα ἀπὸ τὶς ἐργατικὲς μάζες. Ἀπὸ τὶς ἀρχὲς τοῦ 1922 ἡ Κομιντὲρν εἶχε ἀρχίζει νὰ ἀλλάζει γραμμή. Ἡ «δεύτερη περίοδός» της χαρακτηρίσθηκε ἀπὸ τὸ σύνθημα τοῦ «ἑνιαίου μετώπου». Αἴφνης ἔγινε ἐπιθυμητὴ ἡ συνεργασία μὲ σοσιαλδημοκράτες ἐργάτες, ἀλλὰ καὶ ἡγέτες ἐνίοτε, γιὰ τὴν διεκδίκηση μερικῶν καὶ συγκεκριμένων αἰτημάτων. Ἡ ἡγεσία τοῦ ἰταλικοῦ κόμματος ἀντιτάχθηκε στὴν μεταστροφὴ αὐτή, ἡ ὁποία κατὰ τὸν Μπορντίγκα, ἀκύρωνε τὸ σκεπτικὸ γιὰ τὴν πρόσφατη διάσπαση τοῦ σοσιαλιστικοῦ κόμματος. Προδιαγραφόταν ἔτσι ὀξεία σύγκρουση ἀνάμεσα στὸ ΚΚΙ καὶ τὴν Κομιντέρν. Τὸ «ἑνιαῖο μέτωπο» ἦταν μιὰ πρωτοφανής, καὶ μάλιστα προκλητικὰ διακηρυγμένη, πολιτικὴ ἀπάτη. Σύμφωνα μὲ τὶς ὁδηγίες τῆς Κομιντέρν, δὲν ἐπρόκειτο γιὰ κομματικὴ ἢ κοινοβουλευτικὴ συμμαχία. Ἦταν μόνο μιὰ τακτικὴ σύμπραξη γιὰ κάποιο πρακτικὸ στόχο. Οἱ μετέχοντες διατηροῦσαν τὴν πολιτικὴ καὶ ἰδεολογική τους αὐτονομία. Οἱ κομμουνιστὲς θὰ ἐξακολουθοῦσαν νὰ ἐπικρίνουν τοὺς σοσιαλιστὲς γιὰ τὸν «κοινοβουλευτικὸ κρετινισμό» τους καὶ τὴν προδοσία τῆς ἐπανάστασης.[20] Ἡ πρακτικὴ συνεργασία ἦταν ἁπλῶς ἕνα μέσο γιὰ νὰ πλησιάσουν τὴν σοσιαλδημοκρατικὴ βάση μὲ σκοπὸ νὰ τὴν ἀποσπάσουν ἀπὸ τὴν ἐπιρροὴ τῶν ἡγετῶν της. Στὴν περίπτωση ποὺ τὸ μέτωπο ἦταν «ἀπὸ τὰ πάνω καὶ ἀπὸ τὰ κάτω», δηλαδὴ ἐνέπλεκε καὶ σοσιαλδημοκρατικὰ στελέχη, οἱ κομμουνιστὲς θὰ ἐξωθοῦσαν διαρκῶς μιὰν ἐπιμέρους ἐργατικὴ διεκδίκηση πρὸς πολιτικὲς κατευθύνσεις ποὺ οἱ σοσιαλδημοκράτες ποτὲ δὲν θὰ μποροῦσαν νὰ ἀποδεχθοῦν. Ἔτσι οἱ τελευταῖοι θὰ ἀποκαλύπτονταν ὡς ὄργανα τῆς ἀντίδρασης. Οἱ σοσιαλδημοκράτες ἀρνήθηκαν φυσικὰ νὰ πέσουν στὴν παγίδα μιᾶς δῆθεν συμμαχίας ποὺ ἀποσκοποῦσε στὴν ἠθικὴ καὶ πολιτικὴ ἐξόντωσή τους. Ὁ Γκράμσι διορίσθηκε ἐκπρόσωπος τοῦ ΚΚΙ στὴν Ἐκτελεστικὴ Ἐπιτροπὴ τῆς Κομιντέρν καὶ πρὸς τὸ τέλος τοῦ 1922 ἀναχώρησε γιὰ τὴν Μόσχα. Ἔφθασε μὲ τὴν ὑγεία του τόσο κλονισμένη ποὺ νοσηλεύθηκε ἀμέσως σὲ ἕνα σανατόριο. Ἐκεῖ γνώρισε πρῶτα τὴν ἀσθενὴ Εὐγενία Σοὺχτ καὶ λίγο ἀργότερα τὴν ἀδελφή της Ἰουλία (Γιούλκα). Ἦταν κόρες τοῦ εὔπορου ἀριστοκράτη Ἀπόλλωνα Σούχτ, προσωπικοῦ φίλου τοῦ Λένιν καὶ μαχητικοῦ μπολσεβίκου. Ἡ Εὐγενία ἦταν προσωπικὴ γραμματέας τῆς Κρούπτσκαγια. Ἡ Ἰουλία εἶχε σπουδάσει βιολὶ στὴν Ρώμη, καὶ ἦταν τώρα ὑπάλληλος τῆς NKVD, τῆς πολιτικῆς ἀστυνομίας τοῦ καθεστῶτος.[21] Ὁ Γκράμσι ἐρωτεύθηκε περιπαθῶς τὴν Γιούλκα, τὴν ὁποία παντρεύτηκε καὶ μαζὶ της ἔκανε δύο γιούς. Ἡ τρίτη ἀπὸ τὶς ἀδελφὲς Σούχτ, ἡ Τατιάνα, εἶχε παραμείνει στὴν Ἰταλία, καὶ τὰ χρόνια τῆς φυλακῆς ἦταν ἡ μοναδική του τακτικὴ ἐπαφὴ μὲ τὸν ἔξω κόσμο. Ἡ Τατιάνα ἦταν ὁ διαμετακομιστὴς τῶν Τετραδίων τῆς φυλακῆς. Ὅταν ἀποκαταστάθηκε κάπως ἡ ὑγεία του ὁ Γκράμσι συναντήθηκε μὲ τὸν Λένιν, τὸν ὁποῖο ἀπασχολοῦσε τὸ «ἰταλικὸ πρόβλημα», δηλαδὴ ἡ δυστροπία Μπορντίγκα. Ἡ ἐπαφὴ αὐτὴ εἶχε δύο ἀποτελέσματα. Πρῶτον, τὴν μεταστροφὴ τοῦ Γκράμσι ὡς πρὸς τὸ «ἑνιαῖο μέτωπο» καὶ τὴν ἀποκήρυξη τῆς γραμμῆς Μπορντίγκα. Κατόπιν αὐτοῦ, ὁ Λένιν ἐπέλεξε τὸν Γκράμσι ὡς Γενικὸ Γραμματέα τοῦ ΚΚΙ, ὅπως μαρτυρεῖ ἐκτὸς τῶν ἄλλων καὶ ὁ ἐγγονός του Ἀντόνιο.[22] Ὁ διορισμὸς ἐπικυρώθηκε μὲ τὴν ἐπιστροφὴ τοῦ Γκράμσι στὴν Ἰταλία τὸ 1924. Ἡ ἀποδοχὴ τοῦ «ἑνιαίου μετώπου» δὲν συνιστοῦσε σοσιαλδημοκρατικὴ στροφὴ τοῦ Γκράμσι. Ἐπαναλαμβάνουμε ὅτι στρατηγικὸς στόχος τοῦ «ἑνιαίου μετώπου» ἦταν ἡ ἀπαξίωση καὶ ἐξαφάνιση τῆς σοσιαλδημοκρατίας. Πέρα ἀπὸ τὴν ἐξομάλυνση τῶν σχέσεων ἀνάμεσα στὴν Κομιντὲρν καὶ τὸ ΚΚΙ, ὑπηρετοῦσε καὶ ἕνα προσωπικό του ἐνδιαφέρον. Ὁ Γκράμσι εἶχε ἄμεση γνώση τῆς ἐξαθλίωσης τῶν ἀγροτικῶν μαζῶν τῆς κεντρικῆς καὶ νότιας χώρας. Τὸ «ἑνιαῖο μέτωπο» ἐπέτρεπε ἕνα ἄνοιγμα στοὺς ἐργάτες τῆς γῆς (braccianti) καὶ στοὺς μικροὺς ἀγρότες (contadini). Τὸ λενινιστικὸ κόμμα ὄφειλε νὰ ἀποσπάσει τὶς μάζες αὐτὲς ἀπὸ τὴν ἐπιρροὴ τῆς Καθολικῆς Ἐκκλησίας καὶ νὰ τὶς ἐντάξει στὴν κοινωνική του βάση, στὴν προοπτικὴ μιᾶς ἐθνικῆς ἐξουσίας. Ἐπρόκειτο γιὰ τὴν ἰταλικὴ ἐφαρμογὴ τοῦ συνθήματος γιὰ τὴν «δημοκρατικὴ δικτατορία τῶν ἐργατῶν καὶ τῶν ἀγροτῶν» ποὺ εἶχε προβάλει ὁ Λένιν κατὰ τὴν ρωσικὴ ἐπανάσταση τοῦ 1905. Ἡ θεωρία τῆς «ἡγεμονίας» φυτρώνει μέσα ἀπὸ τὴν καρδιὰ τοῦ λενινισμοῦ. Δὲν εἶναι παρὰ ἡ φιλοσοφικὴ μεταγραφὴ τῆς πολιτικῆς τοῦ «ἑνιαίου μετώπου» καὶ ἰδιαίτερα τῆς ἀγροτικῆς ἐκδοχῆς του, ἡ ὁποία ἔχει ἐπίγνωση τῶν θρησκευτικῶν πεποιθήσεων ὡς αὐτόνομου (καὶ στὴν Ἰταλία ἀποφασιστικοῦ) παράγοντα στὴν διαμόρφωση τῶν πολιτικῶν συμπεριφορῶν. Στὴν Ἰταλία ὁ Μουσσολίνι εἶχε γίνει πρωθυπουργὸς τὸν Ὀκτώβριο τοῦ 1922. Τὸν ἴδιο μήνα οἱ ρεφορμιστὲς εἶχαν διαγραφεῖ ἀπὸ τὸ σοσιαλιστικὸ κόμμα τοῦ Σερράτι, ἐπειδὴ ὁ Τουράτι εἶχε τολμήσει νὰ συμμετάσχει σὲ διαβουλεύσεις μὲ τὸν μονάρχη γιὰ τὸν σχηματισμὸ μιᾶς ἀντιφασιστικῆς κοινοβουλευτικῆς πλειοψηφίας! Οἱ ἐκλογὲς τοῦ Ἀπριλίου 1924 ἔγιναν μὲ ἕναν σκανδαλωδῶς ἄδικο ἐκλογικὸ νόμο καὶ ὑπὸ συνθῆκες φασιστικῆς βίας, ἦταν ὅμως οἱ τελευταῖες ὑποτυπωδῶς συνταγματικὲς καὶ πολυκομματικὲς μέχρι τὸ 1946. Τὸ σοσιαλδημοκρατικὸ Ἑνωτικὸ Σοσιαλιστικὸ Κόμμα τῶν Τουράτι καὶ Ματτεόττι ἔλαβε 5,9%, τὸ Σοσιαλιστικὸ Κόμμα 5,3% καὶ τὸ Κομμουνιστικὸ Κόμμα 3,74%. Ὁ Γκράμσι ἐξελέγη βουλευτὴς καὶ ἐπωφελούμενος ἀπὸ τὴν ἀσυλία τοῦ ἀξιώματος ἐπέστρεψε στὴν Ἰταλία τὸν Μάϊο. Σὲ μιὰν ἡμιπαράνομη συνδιάσκεψη στὸ Κόμο ἀμέσως μετὰ τὴν ἐπιστροφή του ἡ γραμμὴ τοῦ «ἑνιαίου μετώπου» ἀπορρίφθηκε ἀπὸ τὸ 90% τῶν συνέδρων. Ἡ κομματικὴ κυριαρχία τοῦ Μπορντίγκα ἐξακολουθοῦσε νὰ εἶναι συντριπτική. Τὸν Ἰούνιο τοῦ 1924 δολοφονήθηκε, ὅπως εἴδαμε, ὁ ρεφορμιστὴς Ματτεόττι, ὁ θαρραλέος ἀρχηγὸς τοῦ ἀντιφασιστικοῦ ἀγώνα. Ἡ ἀγανάκτηση κατὰ τοῦ Μουσσολίνι κυρίεψε τὴ χώρα καὶ ἡ κυβέρνηση φαινόταν νὰ καταρρέει. Τὰ δημοκρατικὰ κόμματα ἐγκατέλειψαν τὸ κοινοβούλιο, σὲ μιὰ κίνηση διαμαρτυρίας ποὺ ὀνομάστηκε «ἀβεντινιανὴ ἀπόσχιση».[23] Ὁ Γκράμσι συμμετεῖχε στὴν συντονιστικὴ ἐπιτροπὴ τῆς πρωτοβουλίας αὐτῆς καὶ προσπάθησε νὰ τὴν ἐκτρέψει σὲ πιὸ δραστικὲς μορφὲς δράσης ἐκτὸς κοινοβουλίου (κήρυξη γενικῆς ἀπεργίας κτλ.). Ὅταν αὐτὸ ἀπέτυχε, ἐπειδὴ τὸ Ἀβεντίνο ἔτρεφε αὐταπάτες ὅτι ὁ μονάρχης καὶ ὁ στρατὸς θὰ συνεργοῦσαν στὴν ἀνατροπὴ τοῦ Μουσσολίνι, τὸ ΚΚΙ ἀποχώρησε καὶ ἐπέστρεψε στὸ κοινοβούλιο. Ὁ Γκράμσι πίστευε ὅτι εἶχε φθάσει τὸ τέλος τοῦ φασιστικοῦ ἐπεισοδίου. Ὁ Μουσσολίνι, ἔγραφε στὸ τέλος τοῦ 1924, δὲν εἶναι παρὰ μιὰ φολκλορικὴ φιγούρα, ἕνας μπουφόνος ἀπὸ τὴν commedia dell’arte, καὶ ὄχι ἕνας Καῖσαρ ἢ ἕνας Ναπολέων.[24] Καὶ προσέθετε: «Σήμερα ἑτοιμαζόμαστε γιὰ τὴν γενικὴ ἐπίθεση κατὰ τοῦ φασιστικοῦ καθεστῶτος. Καὶ ἀπαντᾶμε στὶς ἠλίθιες ἐκστρατεῖες τοῦ Τύπου τῆς ἀντιπολίτευσης δείχνοντας τὴν πραγματική μας ἀποφασιστικότητα νὰ ἀνατρέψουμε ὄχι ἁπλῶς τὸν φασισμὸ τοῦ Μουσσολίνι καὶ Φαρινάτσι, ἀλλὰ ἐπίσης τὸν ἡμιφασισμὸ τοῦ Ἀμέντολα, τοῦ Στοῦρτζο καὶ τοῦ Τουράτι».[25] Οἱ «ἠλίθιες ἐκστρατεῖες τῆς ἀντιπολίτευσης» ἦταν οἱ ἐκκλήσεις γιὰ ἀντιφασιστικὴ συμμαχία. Σὲ λίγους μῆνες οἱ φασίστες θὰ δολοφονοῦσαν τὸν Ἀμέντολα, θὰ ἔστελναν τοὺς Στοῦρτζο[26] καὶ Τουράτι στὴν ἐξορία. Στὰ λόγια τοῦ Γκράμσι ἡ πολιτικὴ τύφλωση δένεται «ὀργανικὰ» μὲ τὴν καθαρὴ παλιανθρωπιά. Ὁ «μπουφόνος» ἑτοίμαζε τὴν ἀντεπίθεσή του. Μὲ ἕνα δραματικὸ λόγο στὸ κοινοβούλιο τὶς 3 Ἰανουαρίου 1925 ἀναλάμβανε τὴν πολιτικὴ καὶ ἠθικὴ εὐθύνη γιὰ τὴν δολοφονία Ματτεόττι καὶ προκαλοῦσε τὸ σῶμα νὰ τὸν παραπέμψει στὸ δικαστήριο «ἂν θεωρεῖ ὅτι ὁ φασισμὸς εἶναι μιὰ ἐγκληματικὴ συνωμοσία». Ἡ φασιστικὴ πλειοψηφία φυσικὰ ἀρνήθηκε κάτι τέτοιο, καὶ οἱ μελανοχίτωνες ξεχύθηκαν πάλι στοὺς δρόμους σὲ ἕνα νέο ξέσπασμα βίας. Ἦταν ἡ ἔναρξη τῆς μετεξέλιξης τοῦ φασισμοῦ σὲ ὁλοκληρωτικὴ δικτατορία, ποὺ κατάργησε τὶς συνταγματικὲς ἐλευθερίες, τὰ κόμματα καὶ τὰ συνδικάτα καὶ διήρκεσε 18 χρόνια. Ἐπιστρέφοντας ὁ Γκράμσι εἶχε ἐπιφορτισθεῖ καὶ μὲ τὴν «μπολσεβικοποίηση» τοῦ κόμματος, τὴν ἐπιβολὴ «σιδερένιας πειθαρχίας» καὶ τὴν ἐξουδετέρωση τῶν στελεχῶν ποὺ ἀπειθαρχοῦσαν πρὸς τὴν Κομιντέρν. Αὐτὸ ἐσήμαινε ρήξη μὲ τὴν ὁμάδα Μπορντίγκα. Ἡ πορεία πρὸς τὸ 3ο συνέδριο τοῦ ΚΚΙ ποὺ ἔγινε στὴν Λυὼν τὸν Ἰανουάριο τοῦ 1926 χαρακτηρίσθηκε ἀπὸ διοικητικὰ μέτρα ποὺ ἀνέτρεψαν τὸν συσχετισμὸ δυνάμεων τοῦ Κόμο. Οἱ ὀπαδοὶ τοῦ ναπολιτάνου ἡγέτη διαμαρτυρήθηκαν ἔντονα στὴν Κομιντέρν. Οἱ «Θέσεις τῆς Λυὼν» ποὺ συνέταξε ὁ Γκράμσι μαζὶ μὲ τὸν Τολιάττι ἔγιναν δεκτὲς ἀπὸ τὸ 90% τῶν συνέδρων. Καταδίκαζαν τὴν «σεχταριστικὴ» γραμμὴ Μπορντίγκα, καὶ ἔβαζαν στόχο γιὰ ἕνα «μαζικὸ κόμμα» μέσα ἀπὸ τὴν τακτικὴ τοῦ «ἑνιαίου μετώπου». Ὁ φασισμὸς περιγραφόταν τώρα ὄχι ὡς ἡ πολιτικὴ ἔκφραση ὁλόκληρης τῆς ἀστικῆς τάξης, ἀλλὰ μονάχα τῶν μικροαστικῶν στρωμάτων ποὺ εἶχαν ἐπιβάλει τὴν ἡγεμονία τους στὸ «ἀστικὸ μπλόκ». Ἐπειδὴ ὅμως ἡ φασιστικὴ ἐξουσία εἶχε διαψεύσει τὶς οἰκονομικὲς προσδοκίες τῶν μικροαστῶν, ἡ κοινωνικὴ βάση της τὴν ἐγκατέλειπε. Ὁ φασισμὸς ἔπνεε τὰ λοίσθια.[27] Ἡ ἐπικείμενη πτώση του θὰ πυροδοτοῦσε τὴν βίαιη ἐξέγερση κατὰ τοῦ ἀστικοῦ καθεστῶτος καὶ τὴν ἵδρυση τῆς δικτατορίας τῶν ἐργατῶν καὶ τῶν ἀγροτῶν. Τὰ σοσιαλιστικὰ κόμματα ἐξακολουθοῦσαν νὰ καταγγέλλονται μὲ βιαιότητα. Δὲν πρόκειται, τόνιζε ὁ Γκράμσι, γιὰ τὴν δεξιὰ τῆς ἐργατικῆς τάξης, ἀλλὰ γιὰ τὴν ἀριστερὰ τῆς ἀστικῆς δικτατορίας: ἡ σοσιαλδημοκρατία εἶναι συνιστώσα τοῦ ἀντιδραστικοῦ μπλὸκ μὲ ἀρχηγὸ τὸν φασισμό.[28] Λίγους μῆνες ἀργότερα ἡ φασιστικὴ κυβέρνηση, παραβιάζοντας τὴν ἀσυλία του, συνελάμβανε τὸν Γκράμσι καὶ τὸν καταδίκαζε, στὶς ἀρχὲς τοῦ 1928, σὲ εἴκοσι χρόνια κάθειρξη. Μερικὲς ἡμέρες πρὶν τὴν σύλληψή του, τὸν Ὀκτώβριο τοῦ 1926, ὁ Γκράμσι ἔστειλε ἐκ μέρους τῶν ἰταλῶν κομμουνιστῶν ἕνα γράμμα στὸ σοβιετικό κόμμα.[29] Προειδοποιοῦσε ὅτι ὁ φατριασμὸς ποὺ εἶχε ξεσπάσει στὶς τάξεις του, μὲ τὴν συγκρότηση τῆς «ἀριστερῆς ἀντιπολίτευσης», ὑπονόμευε τὸ κύρος τῶν μπολσεβίκων στὰ μάτια τοῦ διεθνοῦς προλεταριάτου. Οἱ «σύντροφοι Τρότσκυ, Ζινόβιεφ καὶ Κάμενεφ» ὑπῆρξαν μεγάλοι δάσκαλοι μέχρι τώρα. Ἀλλὰ σήμερα ἔχουν ἄδικο πολιτικὰ καὶ ὀφείλουν νὰ ὑποταχθοῦν στὶς ἀποφάσεις τῆς πλειοψηφίας. Ἡ πλειοψηφία, ἀντίστοιχα, θὰ πρέπει νὰ ἀποφύγει αὐθαίρετες διώξεις κατὰ τῶν διαφωνούντων. Ὁ Τολιάττι, ποὺ εἶχε ἤδη ὑποψιασθεῖ κατὰ ποῦ φυσάει ὁ ἀέρας στὴν στέππα, ἀρνήθηκε νὰ διαβιβάσει τὸ γράμμα στοὺς σοβιετικούς. Σὲ προσωπική του ἀπάντηση στὸν Τολιάττι ὁ Γκράμσι τὸν κατηγορεῖ γιὰ «γραφειοκρατικὴ συμπεριφορά». Ἐξάλλου, καταλήγει, τὸ γράμμα ἦταν ξεκάθαρη καταδίκη τῆς ἀριστερῆς ἀντιπολίτευσης. Ἀπὸ τὸ ἐπεισόδιο αὐτὸ οἱ λενινιστὲς ἑρμηνευτὲς τοῦ Γκράμσι συμπεραίνουν ὅτι ἔκλινε πρὸς τὴν τροτσκιστικὴ μερίδα, ἐνῶ οἱ μετακομμουνιστὲς ὅτι εἶχε ἀρχίσει νὰ ἐκδηλώνει ἀντισταλινικὸ φρόνημα. Κρίνω ὅτι καὶ οἱ δύο ἑρμηνεῖες εἶναι ἀστήρικτες – τὴν πρώτη τὴν διαψεύδει ρητὰ ὁ ἴδιος ὁ Γκράμσι. Ἐὰν ἔμενε ἐλεύθερος καὶ ἐπιζοῦσε, θὰ γινόταν ὅπως ὁ Τολιάττι πειθήνιο ὄργανο τοῦ Στάλιν; Αὐτὸ εἶναι ἀδύνατον νὰ ἀπαντηθεῖ. Ἀδιαμφισβήτητο εἶναι ὅτι καὶ μετὰ τὴν φυλάκισή του παρέμεινε ἀταλάντευτος στὴν ἰδέα τοῦ «ἑνιαίου μετώπου». Αὐτὸ τὸν ἔφερε σὲ σύγκρουση μὲ τὴν νέα γραμμὴ τῆς Κομιντὲρν μετὰ τὸ 1928. Τὸ «ἑνιαῖο μέτωπο» ἦταν, ὅπως εἴπαμε, κραυγαλέα ἀποτυχία: οἱ σοσιαλιστὲς εἶχαν ἀρνηθεῖ νὰ αὐτοχειριαστοῦν. Κατόπιν αὐτοῦ ἡ Κομιντὲρν ἐγκατέλειψε τὶς ὑποκριτικὲς προτάσεις γιὰ συνεργασία, καὶ πέρασε στὴν ὀλέθρια «τρίτη περίοδο» τῆς δράσης της (1928-1935). Ἔχοντας συμβάλει στὴν ἐπικράτηση τοῦ φασισμοῦ στὴν Ἰταλία, θὰ ἔκανε τώρα τὸ κατὰ δύναμη γιὰ νὰ διευκολύνει καὶ τὴν ἄνοδο τοῦ ναζισμοῦ. Τὸ νέο σύνθημα ἦταν «Τάξη ἐναντίον τάξης». Ἡ ταξικὴ πάλη ὑποτίθεται ὅτι ὀξυνόταν, στὴν Εὐρώπη γενικὰ καὶ μέσα στὴν ἴδια τὴν Σοβιετικὴ Ἕνωση – θεωρία ποὺ φυσικὰ δικαιολογοῦσε τὶς διώξεις κατὰ τῶν διαφωνούντων μετὰ τὴν ἐξορία τοῦ Τρότσκυ τὸ 1929. Ἡ σοσιαλδημοκρατία στιγματίσθηκε ὡς «σοσιαλφασισμός». Μέσα στὴν φυλακὴ ὁ Γκράμσι εἶχε ἀποκοπεῖ ἀπὸ τὸν ἔξω κόσμο, καὶ μόνο ἀποσπασματικὲς πληροφορίες ἐλάμβανε γιὰ τὶς πολιτικὲς ἐξελίξεις, κυρίως μέσω τοῦ φίλου του Πιέρο Σράφφα, τοῦ διάσημου ρικαρντιανοῦ οἰκονομολόγου τοῦ Καίημπριτζ. Ἕνας κομμουνιστὴς συγκρατούμενός του, ὁ Ἄθως Λίσα, μὲ τὸν ὁποῖον συνομιλοῦσε κατὰ τοὺς προαυλισμούς, ὑπέβαλε μιὰ ἀναφορὰ στὴν ἡγεσία τοῦ κόμματος γιὰ τὶς συνομιλίες αὐτές ποὺ δημοσιεύθηκε στὴν Οὐνιτὰ τὸ 1964.[30] Ἀπὸ τὸ κείμενο αὐτὸ γίνεται σαφὲς ὅτι ὁ Γκράμσι ἦταν ὄντως ἐκτὸς τῆς γραμμῆς τῆς «τρίτης περιόδου». Στόχευσή του ἐξακολουθοῦσε νὰ εἶναι ἡ πολιτικὴ «ἡγεμονία» τοῦ κόμματος πάνω στὶς λαϊκὲς μάζες, καὶ ἰδίως στὴν ἀγροτιά. Τὸ καινούργιο στοιχεῖο τῆς σκέψης του εἶναι ὅτι οἱ κομμουνιστὲς πρέπει νὰ ρίξουν τὸ σύνθημα γιὰ μιὰ «συντακτικὴ συνέλευση» (Costituente) γιὰ τὴν κατάργηση τῆς μοναρχίας. Ὁ Γκράμσι ἔκρινε ὅτι τὸ ἀντιμοναρχικὸ αἴσθημα εἶχε ἐξαπλωθεῖ καὶ ἄρα θὰ ἦταν ἕνα χρήσιμο ἐργαλεῖο γιὰ τὴν διείσδυση τῆς κομματικῆς προπαγάνδας ἰδίως στὸν Νότο. Ξεκαθάριζε πάντως ὅτι αὐτὸ δὲν σήμαινε λοξοδρόμηση πρὸς τὸν κοινοβουλευτικὸ δρόμο. Οἱ σοσιαλδημοκράτες καταγγέλλονταν καὶ τώρα μὲ σφοδρότητα. Γιὰ νὰ διαλυθεῖ κάθε ὑπόνοια δημοκρατικῶν συμπαθειῶν του ἐπέμενε ὅτι παράλληλα μὲ τὴν ἀντιμοναρχικὴ ζύμωση τὸ κόμμα θὰ ἔπρεπε νὰ συγκροτεῖ ἕναν ἔνοπλο πυρήνα γιὰ νὰ περάσει στὴν βίαιη ἐξέγερση ὅταν ἔρθει ἡ ὥρα. Ο Μουσσολίνι κάνοντας χειμερινά σπορ το 1937. Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας. Αὐτὴ εἶναι ἡ κατακλείδα τῆς (ὑποτυπώδους πλέον κατὰ τὴν δεκαετία τοῦ 1930) πολιτικῆς δραστηριότητας τοῦ Γκράμσι. Τὴν συνοψίζει ἀκριβοδίκαια ἡ κρίση τοῦ ἡρωϊκοῦ καὶ μαρτυρικοῦ ἡγέτη τοῦ ἀντιφασιστικοῦ ἀγώνα Τζιάκομο Ματτεόττι λίγο πρὶν τὴν δολοφονία του: ὁ κύριος ἐχθρὸς εἶναι τὴν στιγμὴ αὐτὴ ὁ φασισμός, ἀλλὰ ἡ ἐπιλογὴ τῆς βίας καὶ ἡ ἀπαξίωση τῆς κοινοβουλευτικῆς δημοκρατίας ἀπὸ τοὺς κομμουνιστὲς συνέβαλαν ἀποφασιστικὰ στὴν ἐπικράτησή του. 4. Ὁ Γκράμσι θεωρητικὸς Ἀμέτρητα δέντρα ἔχουν κοπεῖ γιὰ νὰ γραφτοῦν περισπούδαστα βιβλία, δὲν χρειάζονται ὅμως πολλὰ λόγια. Οἱ θεωρητικὲς συλλήψεις τοῦ Γκράμσι εἶναι μεταγραφὲς τῶν βασικῶν στοιχείων τῆς πολιτικῆς του δράσης. Τὰ Τετράδια τῆς φυλακῆς ἁπλῶς τὶς ἀναπτύσσουν ἐκτενέστερα. Οἱ ἀναφορὲς στὸν Μακιαβέλλι ὑπάρχουν ἀπὸ τὴν ἐποχὴ τῆς Ordine Nuovo. Ὁ μεγάλος Φλωρεντινὸς εἶναι βολικὸ προπέτασμα γιὰ τὴν ἰδέα ὅτι ἡ πολιτικὴ εἶναι πόλεμος, στὴν περίπτωσή μας ταξικός. Στὸν πόλεμο ὑπάρχει ἕνας ἀντίπαλος πού, εἴτε ἄμεσα εἴτε σὲ βάθος χρόνου, πρέπει νὰ ἐξοντωθεῖ. Καὶ γιὰ τὸν Γκράμσι ὁ ἐχθρὸς αὐτὸς εἶναι ἡ «ἀστικὴ δικτατορία» ποὺ καταδυναστεύει τὴν Ἰταλία ἀπὸ τὴν ἑνοποίηση τῆς χώρας τὸ 1861. Στὰ Τετράδια μιὰ ταξικὴ ἀνάλυση τοῦ Risorgimento[31] ἀπαξιώνει αὐτὸ τὸ μεγάλο πολιτικὸ καὶ πολιτιστικὸ γεγονὸς – στὶς Θέσεις τῆς Λυὼν ἡ ἴδια ἡ λέξη ἔμπαινε περιφρονητικὰ ἐντὸς εἰσαγωγικῶν. Στὴν Ἰταλία τοῦ 19ου αἰώνα δὲν ἀναδείχθηκε, κατὰ τὸν Γκράμσι, ἕνα «ἰακωβίνικο κόμμα» ἀποφασισμένο νὰ χρησιμοποιήσει βία γιὰ νὰ ἀνατρέψει τὴν παλιὰ κοινωνικὴ τάξη. Τὸ ἐγκώμιό του γιὰ τὸν τρόμο τοῦ Ροβεσπιέρου εἶναι περιπαθές: «Ἡ Τρίτη Τάξη θὰ εἶχε πέσει σὲ ὅλες τὶς παγίδες, χωρὶς τὴν ἐνεργητικὴ δράση τῶν Ἰακωβίνων, ποὺ ἀντιτάχθηκαν σὲ κάθε “ἐνδιάμεση” στάση στὴν ἐπαναστατικὴ διαδικασία, καὶ ἔστειλαν στὴν γκιλοτίνα ὄχι μόνο τὰ στοιχεῖα τῆς παλιᾶς κοινωνίας ποὺ πέθαινε ἀργά, ἀλλὰ καὶ τοὺς ἐπαναστάτες τοῦ χθὲς – ποὺ σήμερα εἶχαν γίνει ἀντιδραστικοί».[32] Ἔτσι γίνονται οἱ καλὲς ἐπαναστάσεις: πρῶτα πετσοκόβουμε τοὺς ἐχθρούς μας, καὶ ὅταν τελειώσουν ἀρχίζουμε νὰ σφάζουμε τοὺς δικούς μας γιὰ νὰ μὴν ὑπάρξει στάση στὴν ἐπαναστατικὴ διαδικασία. Οἴκοθεν νοεῖται ὅτι ἡ προλεταριακὴ δικτατορία θὰ ἀναδυθεῖ κι αὐτὴ ἀπὸ τὰ νάματα μιᾶς τέτοιας σφαγῆς. Χωρὶς τέτοιο καθαρτήριο λουτρὸ αἵματος, δυστυχῶς, ἡ ἰταλικὴ ἑνοποίηση ἐπιβλήθηκε ἀπὸ τὰ πάνω ἀπὸ τὴν δυναστεία τῆς Σαβοΐας, ποὺ ὑποκατέστησε τὸν ἀπόντα ἐπαναστατικὸ πυρήνα. Τὸ Risorgimento ἦταν μιὰ «παθητικὴ ἐπανάσταση» ποὺ ἐγκατέστησε τὴν δικτατορία μιᾶς συμμαχίας κεφαλαιοκρατῶν τοῦ Βορρᾶ καὶ φεουδαρχῶν τοῦ Νότου, ἡ ὁποία ἔκτοτε καταπιέζει τὸν λαό. Καὶ ὁ Γκράμσι καταλήγει μὲ τὸν ἐξοργιστικὸ ἰσχυρισμὸ ὅτι ὁ φασισμὸς εἶναι ἡ «παθητικὴ ἐπανάσταση» τοῦ σήμερα, ἡ ἱστορικὴ συνέχεια τοῦ Risorgimento![33] Αὺτὸ ποὺ μᾶς λέει αὐτὴ ἡ ἱερεμιάδα εἶναι ἁπλῶς ὅτι τὸ Risorgimento δὲν ἔγινε σύμφωνα μὲ τὶς προδιαγραφές τοῦ μαρξιστικοῦ δόγματος. Ὅμως τὸ Risorgimento ἦταν ἕνα εὐρὺ λαϊκὸ κίνημα ποὺ ἀπελευθέρωσε δημιουργικὲς κοινωνικὲς δυνάμεις, οἱ ὁποῖες μέχρι καὶ ἀρχὲς τοῦ 20ού αἰώνα εἶχαν φέρει τὴν Ἰταλία στὴν οἰκονομικὴ καὶ πολιτιστικὴ πρωτοπορία τῆς Εὐρώπης. Ἀσφαλῶς καὶ δὲν ἐξαλείφθηκε ἡ οἰκονομικὴ ἐκμετάλλευση καὶ ἡ πολιτικὴ καταπίεση, ἰδίως κατὰ τὴν «ἀντιδραστικὴ διετία» 1898-1900. Ὅμως ἡ χώρα ἀκολούθησε μιὰ (βασανιστικὴ) πορεία προόδου καὶ ἐκδημοκρατισμοῦ, ποὺ κορυφώθηκε κατὰ τὴν περίοδο Τζιολίττι, παρὰ τὴν κομματικὴ συναλλαγὴ τοῦ trasformismo. Μιὰ πλευρά της ἦταν ἡ γιγάντωση τοῦ σοσιαλιστικοῦ κινήματος καὶ οἱ ἐργατικὲς κατακτήσεις ποὺ ἀπέφερε ἡ πάλη του (ὑπὸ τὴν ἡγεσία τῶν ρεφορμιστῶν). Ἡ ἀποτίμηση αὐτὴ διατυπώθηκε ἀπὸ τὸν Κρότσε καὶ ἐνσωματώθηκε στὶς γενικές της γραμμὲς ἀπὸ τὴν ἰταλικὴ ἱστοριογραφία, περιλαμβανομένης καὶ ἐκείνης τοῦ Κομμουνιστικοῦ Κόμματος μετὰ τὸν Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Ὁ Γκράμσι κατακεραυνώνει τὸν Κρότσε ἐπειδὴ διαβάζει τὸ Risorgimento ὄχι ἀπὸ τὴ σκοπιὰ «κοινωνικῶν ἀντιθέσεων» ποὺ ὁδηγοῦν σὲ ἐπαναστατικὲς ἀνατροπές (σωστό!, ὁ Κρότσε δὲν ἦταν μαρξιστής). Ἀλλὰ ἀπὸ τὴν σκοπιὰ πολιτιστικῶν «ἀντινομιῶν» ποὺ δημιουργοῦν μιὰ δυναμικὴ σταδιακῆς διεύρυνσης τῆς κοινωνικῆς βάσης τοῦ φιλελεύθερου συστήματος. Ὁ Κρότσε εἶναι, συνεπῶς, γιὰ τὸν Γκράμσι ὁ ἀρχιερέας «τῆς ἀντίδρασης». Ὑπενθυμίζουμε ὅτι τὰ χρόνια τῆς δικτατορίας ὁ Κρότσε ἦταν τὸ σύμβολο διεθνῶς τοῦ ἀντιφασιστικοῦ πνεύματος στὴν Ἰταλία, ὁ ἐμπνευστὴς καὶ συγγραφέας τοῦ μανιφέστου τῶν ἀντιφασιστῶν διανοουμένων τοῦ 1925. Ἡ κατασυκοφάντηση τοῦ Risorgimento χρησιμεύει γιὰ τὴν δικαιολόγηση τῆς πολιτικῆς τοῦ ΚΚΙ ὑπὸ τὴν ἡγεσία τοῦ Γκράμσι. Ἀπέναντι στὴν ἀπόλυτη διαφθορὰ τῆς ἀστικῆς κοινωνίας, ποὺ πηγάζει ἀπὸ τὸν «ἐλεύθερο ἀνταγωνισμό», ἔπρεπε νὰ συγκροτηθεῖ ἕνα «νέο κόμμα» ἐμπνευσμένο ἀπὸ τὴν «φιλοσοφία τῆς πράξης» (δηλαδὴ τὸν λενινισμό). Ἡ ἰδεολογία του δὲν θὰ ἦταν ὁ «διαλυτικὸς ἀτομισμός», ἀλλὰ μιὰ «ὁλοκληρωτική» (totalitare, ναί! αὐτὸς εἶναι ὁ ὅρος ποὺ χρησιμοποιεῖ ὁ Γκράμσι) κοσμοθεωρία.[34] Τὸ ἐπαναστατικὸ κόμμα σήμερα εἶναι «ὁλοκληρωτικό, ὀργανικό, καὶ θεμελιωτικό»[35]. Κατανοεῖ τὴν κοινωνία ὡς μιὰ «ὀργανικὴ ὁλότητα», στὴν ὁποία κάθε ἐπιμέρους συστατικό, ἄτομα, ἑνώσεις κτλ., ἔχει τὴν προκαθορισμένη θέση του κάτω ἀπὸ μιὰ φωτισμένη ἡγεσία ποὺ ἐνσαρκώνει τὴν ἱστορικὴ ἀλήθεια τῆς ἐποχῆς μας. Αὐτὸ εἶναι τὸ Κομμουνιστικὸ Κόμμα ὡς «συλλογικὸς διανοούμενος», «τὸ διανοητικὸ γενικὸ ἐπιτελεῖο» τῆς Ἐπανάστασης (οἱ στρατιωτικὲς μεταφορὲς δίνουν καὶ παίρνουν), ὁ «νέος ἡγεμόνας», ἡ πραγμάτωση τοῦ μακιαβελλικοῦ ἰδεώδους κάτω ἀπὸ τὴν σύγχρονη ταξικὴ πάλη. Στόχος του εἶναι ἡ βίαιη συντριβὴ τοῦ ἀστικοῦ κράτους, καὶ ἡ θεμελίωση μιᾶς κολλεκτιβιστικῆς ‒«ὀργανικῆς» ὅπως τὴν ὀνομάζει‒ κοινωνίας. Ἡ ἔννοια τῆς «ὀργανικότητας» εἶναι πράγματι τὸ Ἅγιο Δισκοπότηρο στὴν σκέψη τοῦ Γκράμσι. Εἶναι διαποτισμένη ἀπὸ θεωρητικὴ δυσανεξία πρὸς τὸν φιλελευθερισμό, δηλαδὴ τὴν καντιανὴ ἔννοια τῆς ὑποκειμενικῆς αὐτονομίας. Τὸ «νέο κόμμα» διαπλάθει «ὀργανικοὺς διανοουμένους», δηλαδὴ πολιτικά, διοικητικά, οἰκονομικὰ καὶ στρατιωτικὰ στελέχη, τοὺς «ἰθύνοντες (dirigenti) καὶ ὀργανωτὲς στὴν ὀργανικὴ ἐξέλιξη τῆς ὁλοκληρωτικῆς (integrale) κοινωνίας, ἰδιωτικῆς καὶ πολιτικῆς»[36]. Οἱ διανοούμενοι, μᾶς διδάσκει ὁ Γκράμσι, «εἶναι τὰ ἐκτελεστικὰ ὄργανα τῆς κυρίαρχης κοινωνικῆς ὁμάδας, αὐτοὶ ποὺ ἀσκοῦν τὶς ὑποτεταγμένες λειτουργίες τῆς κοινωνικῆς ἡγεμονίας καὶ τῆς πολιτικῆς διοίκησης».[37] Οἱ «παραδοσιακοὶ» διανοούμενοι ποὺ διακατέχονται ἀπὸ τὴν ἰδεαλιστικὴ αὐταπάτη ὅτι στοχάζονται σύμφωνα μὲ τὰ κριτήρια τοῦ καθαροῦ λόγου ἀνεξάρτητα ἀπὸ κοινωνικοπολιτικοὺς καταναγκασμοὺς θὰ ἐξαλειφθοῦν ὡς κατηγορία μέσα στὸ ἱστορικὸ γίγνεσθαι. Μέχρι νὰ γίνει ὅμως αὐτὸ ἡ κομματικὴ προπαγάνδα θὰ πρέπει νὰ τοὺς δελεάσει νὰ προσκολληθοῦν στὸ ἅρμα τοῦ προλεταριάτου, ἐπειδὴ τὸ «γόητρό τους» εἶναι πολιτικὰ ἐξαργυρώσιμο. Φρονῶ ὅτι δὲν ὑπάρχουν πιὸ ἀπωθητικὲς ἀντιλήψεις γιὰ κάποιον ποὺ πιστεύει στὴν ἐλευθερία τῆς συνείδησης. Βέβαια, καταλήγει ὁ Γκράμσι, στὴν ἀνεπτυγμένη Δύση ἡ καταστροφὴ τῆς δημοκρατίας δὲν θὰ γίνει μὲ μία κατὰ μέτωπον σύγκρουση (ἕναν «πόλεμο ἑλιγμοῦ»). Ἐδῶ ἔχει διαμορφωθεῖ μιὰ ἐκτεταμένη «κοινωνία τῶν πολιτῶν», δηλαδὴ ἕνα «ἀγγειακὸ» σύστημα μορφωτικῶν, θρησκευτικῶν, ἐπικοινωνιακῶν θεσμῶν. Ἡ ἐλεύθερη δημοσιότητα λειτουργεῖ ὡς ἕνα πλέγμα ὀχυρώσεων ποὺ περιβάλλουν τὴν ἀκρόπολη τοῦ φιλελεύθερου κράτους. Θὰ προηγηθεῖ λοιπὸν ἕνας ἀργόσυρτος «πόλεμος θέσεων», κατὰ τὸν ὁποῖο οἱ «ὀργανικοὶ» διανοούμενοι τοῦ κόμματος θὰ διεισδύουν καὶ θὰ ἐγκαθιστοῦν τὴν ἰδεολογικὴ κυριαρχία στοὺς πολιτιστικοὺς θεσμοὺς τῆς ἀστικῆς δημοσιότητας. Θὰ ὑπονομεύουν ἔτσι ἐκ τῶν ἔσω ἠθικὰ καὶ διανοητικὰ τὸ φιλελεύθερο παράδειγμα μέχρι τὴν ὥρα τῆς τελικῆς ἐφόδου. Το πρωτοσέλιδο της δεύτερης έκδοσης της Ce Soir της 13 Ιουνίου 1937 για την άγρια δολοφονία των Κάρλο και Νέλλο Ροσέλλι. Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας. Σὲ κάθε ἱστορικὴ ἐποχὴ τὸ καθεστὼς μιᾶς κυρίαρχης τάξης στερεώνεται ὄχι μόνο ἀπὸ τὴν ὑλικὴ βία (dominare), ἀλλὰ καὶ ἀπὸ τὴν ἐπιρροή της στὴν συνείδηση τῶν ὑποτεταγμένων κοινωνικῶν ὁμάδων (dirigere). Αὐτὴ ἡ συνειδησιακὴ ἡγεμονία εἶναι ἡ συγκολλητικὴ δύναμη ποὺ ἐξασφαλίζει ἕνα «ἱστορικὸ μπλόκ» (blocco storico), δηλαδὴ ἕνα καθεστὼς ὑπὸ τὸ ὁποῖο οἱ δυνάμεις παραγωγῆς, οἱ ἰδεολογικὲς στάσεις καὶ οἱ πολιτικοὶ θεσμοὶ λειτουργοῦν σὲ συνθῆκες ὀργανικῆς (ὁλοκληρωτικῆς) ἁρμονίας. Αὐτὸ ἰσχύει τόσο γιὰ τὴν ἀστικὴ ὅσο καὶ γιὰ τὴν προλεταριακὴ δικτατορία. Εἶναι ἄλλο ἕνα μάθημα ποὺ ἔμαθε ὁ Γκράμσι ἀπὸ τὸν Μακιαβέλλι. Πρόκειται γιὰ τὴν λενινιστικὴ μεταγραφὴ τοῦ «ἡγέτη κένταυρου» τοῦ Φλωρεντινοῦ, ἐκείνου δηλαδὴ ποὺ κυβερνάει συνδυάζοντας τὶς ἰδιότητες τοῦ θηρίου καὶ τοῦ ἔλλογου ὄντος. 5. Ὁ Γκράμσι σήμερα Ἡ γκραμσιανὴ ἡγεμονία εἶναι μεταγραφὴ τῆς τριτοδιεθνίτικης τακτικῆς τοῦ «ἑνιαίου μετώπου».[38] Ἐπειδὴ στόχος της δὲν εἶναι ἡ στερέωση καὶ ἐμβάθυνση ἀλλὰ ἡ καταστροφή της, δὲν ἔχει τίποτε νὰ μᾶς πεῖ γιὰ τὰ προβλήματα τῆς σύγχρονης δημοκρατίας. Ὅποιος ἐνδιαφέρεται γιὰ τὴν κοινωνικὴ ἰσότητα, τὰ ἀτομικὰ δικαιώματα, τὴν ἀντιπροσώπευση καὶ τὴν συμμετοχὴ διαβάζει Μίλλ, Ρώλς, Ντουόρκιν καὶ Χάμπερμας. Τὸ φάντασμα ἑνὸς «δημοκρατικοῦ λενινισμοῦ» ποὺ ἐρέθιζε, κατὰ τὴν περίοδο τοῦ «εὐρωκομμουνισμοῦ», κάποιους διανοούμενους μὲ γνήσιο ἐνδιαφέρον γιὰ τὴν ἐλευθερία τοῦ λόγου καὶ τῆς συνείδησης, εἶναι μιὰ ἀντίφαση ἐν τοῖς ὅροις, ἕνα contradictio in adjecto. Ἐπιπλέον δὲν βρίσκει τὸ παραμικρὸ στήριγμα στὴν σκέψη τοῦ Γκράμσι. Ὁ Γκράμσι δὲν πίστευε στὴν «δημοκρατία τῶν γραμμάτων», στὴν ἐλεύθερη πολιτεία τοῦ Λόγου ποὺ ἡ σχέση της μὲ κάθε κατεστημένο συμφέρον εἶναι οὐσιωδῶς ἀντιθετική. Ὅποιος ἐνδιαφέρεται γιὰ τὴν καθοριστικὴ λειτουργία τῶν ἰδεῶν στὸ κοινωνικοπολιτικὸ γίγνεσθαι διαβάζει Μπέρκ, Τοκβίλ, Ντίλταϋ, Ρίκερτ, Κόλλινγκγουντ, Ζίμμελ καὶ βέβαια Μὰξ Βέμπερ. Ὅποιος ἐνδιαφέρεται γιὰ τὸν ρόλο τῆς κουλτούρας στὴν κοινωνικὴ συγκρότηση διαβάζει Κλίφορντ Γκέερτζ καὶ Τζέφρυ Ἀλεξάντερ. Ὅλους αὐτοὺς δηλαδὴ ποὺ ὁ λενινισμὸς μᾶς ἀπαγόρευε νὰ διαβάζουμε. Σήμερα τὰ ἀπομεινάρια τοῦ Γκράμσι εἶναι μιὰ μεταμοντέρνα ἀνάγνωσή του, ἡ ὁποία σὲ καρυκευμένη μὲ τὸν ἀντικοινοβουλευτισμὸ τοῦ ναζιστῆ Κὰρλ Σμὶττ καὶ ἕναν «κινηματικὸ» ριζοσπαστισμό, ὅπως τὴν ἔχει μαγειρέψει λ.χ. ἡ Σαντὰλ Μούφ, διδάσκει πῶς οἱ ἀρνητὲς τῆς δημοκρατίας θὰ ἁλώσουν τοὺς ἐκπαιδευτικοὺς θεσμοὺς τῆς ἀνοικτῆς κοινωνίας γιὰ νὰ προετοιμάσουν τὴν «ὀργανική» τους νεφελοκκοκυγία. Ἀπ’ αὐτὸ ἔχουμε ὀδυνηρὲς ἐμπειρίες στὰ ἑλληνικὰ πανεπιστήμια. [1] “Tutte le opinioni meritano di essere rispettate. La violenza, l’insulto e l’intoleranza rappresentano la negazione del socialismo. Bisogna coltivare il diritto a essere eretici. Il diritto all’eresia è il diritto al disegno. Non puo esistere il socialismo dove non esiste la libertà”. (Filippo Turati) [2] “Per noi chiamare un porco se è un porco, non è volgarità, è proprietà di linguaggio”. (Antonio Gramsci) Τὰ παραθέματα τῶν Τουράτι και Γκράμσι προέρχονται ἀπὸ τὸ Alessandro Orsini, Gramsci e Turati: le due sinistre, Rubbettino, Σοβερία Μαννέλλι, Καλαβρία 2012. Τὸ βιβλίο εἶναι σύγκριση τῆς πολιτικῆς κουλτούρας, τῆς γνωσιολογίας καὶ τῆς παιδαγωγικῆς μεθόδου τῶν δύο πολιτικῶν: ἡ ἀνοχὴ τῆς διαφορετικῆς γνώμης, ὁ σεβασμὸς τοῦ ἀντιπάλου, ἡ ἀντιπαραβολὴ ἐπιχειρημάτων ἀπὸ τὴν μιὰ μεριά (Τουράτι), ἡ δαιμονοποίηση τῶν διαφωνούνταν καὶ ὁ ἰσχυρισμὸς τῆς ἀπόλυτης ἀλήθειας (Γκράμσι) ἀπὸ τὴν ἄλλη. Ἡ τολμηρὴ αὐτὴ ἀνάλυση δέχθηκε καταιγισμὸ ἐπικρίσεων ἀπὸ τὴν λενινιστικὴ ἀριστερὰ καὶ τὰ προπύργια τοῦ ἀκαδημαϊκοῦ γκραμσιανισμοῦ, μὲ προεξάρχον βέβαια τὸ Πανεπιστήμιο τοῦ Τορίνου. [3] Carlo Rosselli, Φιλελεύθερος σοσιαλισμός, Πόλις, Ἀθήνα 2013. Τὸ βιβλίο, ὅπως θὰ ἀνέμενε κανείς, ἔπεσε στὸ κενὸ στὴ χώρα μας. [4] Giuseppe Vacca, Vita e pensieri di Antonio Gramsci (1926-1937), Einaudi, Τορίνο 2012. Ὁ Βάκκα ἰσχυρίζεται ὅτι τὸ ἐνδιαφέρον τοῦ Γκράμσι γιὰ τὸν «ἀμερικανισμὸ» στὰ Τετράδια φανερώνει τὴν ἐγκατάλειψη τοῦ λενινισμοῦ. Ὅμως γιὰ τὸν Γκράμσι, ὅπως θὰ δοῦμε, ἡ «ἀμερικανικὴ» ὀργάνωση τῆς παραγωγῆς θὰ ἀναδείξει τὴν κοινωνική της δυναμικὴ μόνο κάτω ἀπὸ τὸν κομμουνισμό. Ἐπιπλέον, τὸ ἐνδιαφέρον γιὰ τὸν Ταιυλορισμὸ καὶ τὸν Φορντισμὸ ἦταν μεγάλο στὴ Σοβιετικὴ Ἕνωση τὴ δεκαετία τοῦ ’20 καὶ τοῦ ’30. Βλ. Thomas P. Hughes, American Genesis: A Century of Invention and Technological Enthusiasm 1870-1970, University of Chicago Press, Σικάγο-Λονδίνο 2004. [5] Βλ. Perry Anderson, “The Antinomies of Antonio Gramsci,” New Left Review, 100 (Nov. 1976 - Jan. 1977), 5-78. Ἐπίσης Emanuele Saccarelli, Gramsci and Trotsky in the Shadow of Stalinism, Routledge, Νέα Ὑόρκη 2008. [6] Andrew Pearmain, Gramsci in Love, Top Hat, Arlesford UK, 2015. [7] Ἡ πιὸ γνωστὴ βιογραφία τοῦ Γκράμσι, στὴν ὁποία στηριζόμαστε ἐδῶ, εἶναι τοῦ Giuseppe Fiori, Ἀντόνιο Γκράμσι: Ἡ ζωὴ ἑνὸς ἐπαναστάτη, Ὀδυσσέας, Ἀθήνα 1977. Ὁ Φιόρι ἦταν μυθιστοριογράφος, δημοσιογράφος καὶ ἱστορικὸς προσκείμενος στὸ ΚΚΙ. Ἡ βιογραφία αὐτή, ὅπως λέει, θέλει νὰ ξαναζωντανέψει τὸν ἄνθρωπο Γκράμσι, ἐξ οὗ καὶ ὁ ἁγιογραφικὸς ἐνίοτε λυρισμός. Εἶναι πάντως ἐπαρκῶς τεκμηριωμένη, καθὼς ὁ συγγραφέας εἶχε πρόσβαση στὰ κομματικὰ ἀρχεῖα. Πολιτικὰ ἀναπαράγει τὴν ἐπίσημη ἄποψη τοῦ κόμματος ἑνὸς Γκράμσι δημοκράτη καὶ ἐθνικοῦ στοχαστῆ. [8] Antonio Gramsci, “The Revolution Against ‘Capital’ ” στὸ The Gramsci Reader: Selected Writings 1916-1935, David Forgacs ed., New York University Press, Νέα Ὑόρκη 2000, 32-36. [9] Ὁ Λέσεκ Κολακόφσκι δίνει ἔμφαση στὸν ἀντιθετικισμὸ τοῦ Γκράμσι, ὁ ὁποῖος εἶναι ἀντίθετος μὲ τὸν ἐπιστημονισμὸ τοῦ Ἔνγκελς καὶ τὴν διαβόητη «θεωρία τῆς ἀντανάκλασης» τοῦ Λένιν. Ἀπ’ αὐτὸ ὅμως, καὶ μὲ ἀφορμὴ ἐπικριτικὰ σχόλια κατὰ τοῦ «γραφειοκρατικοῦ» καὶ ὑπὲρ τοῦ «δημοκρατικοῦ» συγκεντρωτισμοῦ, συμπεραίνει μιὰ μὴ λενινιστικὴ ἀντίληψη τοῦ κόμματος καὶ τῆς ἐπανάστασης στὸν Γκράμσι. Αὐτὸ εἶναι ὑπερβολικό. Ὁ Γκράμσι εἶναι λενινιστὴς καὶ μάλιστα φανατικός, ἀλλὰ ἐπεξεργάζεται τὶς συνθῆκες ὑπὸ τὶς ὁποῖες θὰ ἐπιβληθεῖ ἡ λενινιστικὴ δικτατορία στὴν πολιτιστικὰ ἀνεπτυγμένη Δύση. Βλ. Leszek Kolakowski, Die Hauptstroemungen des Marxismus, Dritter Band: Zerfall, Piper, Μόναχο-Ζυρίχη 1979, 243-276. [10] Angelo Tasca, The Rise of Italian Fascism, Methuen, Λονδίνο 1938, 11 κ.ἑ. Ὁ Ἄντζελο Τάσκα ἦταν μέλος τῆς ὁμάδας τῆς Ordine Nuovo, ἡγετικὸ στέλεχος τοῦ ΚΚΙ καὶ ἀρχηγὸς τῆς «δεξιᾶς» λεγόμενης πτέρυγας. Μέλος τοῦ προεδρείου τῆς Κομιντέρν, ὑποστηρικτὴς τοῦ Μπουχάριν καὶ ἐχθρὸς τοῦ Στάλιν, ἐκδιώχθηκε ἀπὸ τὸ κόμμα τὸ 1929. Ἐξορίστηκε στὴν Γαλλία ὅπου ἔγινε στενὸς συνεργάτης τοῦ Λεὸν Μπλούμ. Κατὰ τὴν ναζιστικὴ κατοχὴ συνεργάστηκε μὲ τὴν ἀντίσταση. Τὸ βιβλίο αὐτὸ εἶχε μεγάλη ἐπιρροὴ στὴν γαλλικὴ ἰδίως κοινὴ γνώμη, ἀναδεικνύοντας τὴν μεγάλη ἀπειλὴ τοῦ φασισμοῦ. [11] Γιὰ τὴν ἱστορία τῆς Ἰταλίας κατὰ τὸν πρῶτο μεταπόλεμο καὶ τὴν περίοδο τοῦ φασισμοῦ, βλ. Denis Mack Smith, Italy: A Modern History, University of Michigαn Press, Ἂνν Ἄρμπορ 1959, κεφάλαια 9-12. Γιὰ τὴν ἐξέλιξη τοῦ ἰταλικοῦ σοσιαλιστικοῦ κινήματος τὴν ἴδια περίοδο βλ. G.D.H. Cole, A History of Socialist Thought, vol. III, part II: The Second International 1889-1914, Macmillan, Λονδίνο 1963, ch. XIV: Italy, 709-743. Ἐπίσης, vol. IV, part I: Communism and Social Democracy 1914-1931, Macmillan, Λονδίνο 1958, ch. XI: Italy to the Fascist Victory, 367-403. [12] L’Ordine Nuovo, 11 Ottobre 1919, ‘Sindacati e Consigli’: “La natura essenziale del Sindacato è concorrentista, non è comunista. Il sindacato non può essere strumento di rinnovazione radicale della Società: ... Il Consiglio di fabbrica è la cellula prima di questa organizzazione [la dittatura proletaria]. ... Il Consiglio di fabbrica è il modello dello Stato proletario”. [13] L’Ordine Nuovo, 21 Giugno 1919, ‘Democrazia Operaia’: “Ogni fabbrica costruirebbe uno o più reggimenti di questo esercito, coi suoi caporali, coi suoi servizi di collegamento, con la sua ufficialità, col suo state maggiore, poteri delegati per libera elezione, non imposti autoritariamente”. [14] L’Ordine Nuovo, 31 Maggio 1919, ‘L’esercito socialista’. Ἡ σειρὰ ὁλοκληρώθηκε σὲ πολλὰ διαδοχικὰ τεύχη. [15] L’Ordine Nuovo, 28 Giugno - 5 Luglio 1919, ‘Cultura e Socialismo’: “La cultura socialista tendente a determinare sempre meglio e ad approfondire sempre più la coscienza di classe è la sola e vera cultura”. Γιὰ τὸν λόγο αὐτό, μᾶς λέει ὁ Γκράμσι, «ὁ ἐργατικὸς καὶ σοσιαλιστικὸς κόσμος εἶναι πιὸ καλλιεργημένος ἀπὸ τὸν ἀστικό». Ἡ Ordine Nuovo παρακολουθοῦσε προσεκτικὰ καὶ ἐπαινοῦσε τὶς δραστηριότητες τῆς ὀργάνωσης Προλετκοὺλτ στὴν Ρωσία. [16] L’Ordine Nuovo, 25 Ottobre 1919, ‘Il sistema Taylor e i Consigli dei produttori’, τὸ πρῶτο ἀπὸ σειρὰ ἄρθρων ὑπογραφόμενη ἀπὸ τὸν Carlo Petri. [17] Antonio Gramsci, Prison Notebooks, Quintin Hoare and Geoffrey Nowell Smith, eds., International Publishers, Νέα Ὑόρκη 1971, 277-320. [18] The Gramsci Reader, ὅ.π., “Ξανὰ σχετικὰ μὲ τὶς ὀργανικὲς δυνατότητες τῆς ἐργατικῆς τάξης”, ἄρθρο στὸ Avanti!, 1η Ὀκτωβρίου 1926, 109. [19] Ὁ τίτλος «Κομμουνιστικὸ Κόμμα τῆς Ἰταλίας - Τμῆμα τῆς Κομμουνιστικῆς Διεθνοῦς» (PCd’I) διατηρήθηκε μέχρι τὴν διάλυση τῆς Κομιντὲρν τὸ 1943, ὁπότε καὶ ἄλλαξε σὲ Ἰταλικὸ Κομμουνιστικὸ Κόμμα (PCI). [20] Τὸ «ἑνιαῖο μέτωπο» δὲν εἶχε καμιὰ σχέση μὲ τὴν γραμμὴ τοῦ «λαϊκοῦ μετώπου» ποὺ υἱοθέτησαν τὰ κομμουνιστικὰ κόμματα μετὰ τὸ 7ο συνέδριο τῆς Κομιντὲρν τὸ 1935. Τὸ «λαϊκὸ μέτωπο», στὴν σύλληψή του τουλάχιστον, ἦταν μιὰ συμμαχία κομμουνιστικῶν καὶ ἀστικῶν κομμάτων (φιλελεύθερων καὶ συντηρητικῶν), συνδικάτων καὶ πολιτιστικῶν ὀργανώσεων γιὰ τὴν ὑπεράσπιση τῆς κοινοβουλευτικῆς δημοκρατίας καὶ τῶν ἀξιῶν τοῦ πανανθρώπινου πολιτισμοῦ κατὰ τοῦ φασιστικοῦ κινδύνου. Προϋπέθετε τὴν ἰσοτιμία καὶ τὸν ἀμοιβαῖο σεβασμὸ τῶν μετεχόντων. [21] Τὰ στοιχεῖα αὐτὰ τὰ ἀποκρύπτει ἡ ἀφήγηση τοῦ Φιόρι. [22] Antonio Gramsci Jr., La storia di una famiglia rivoluzionaria, Editori Riuniti, Ρώμη 2014. [23] Ὀνομάσθηκε ἔτσι σὲ ἀνάμνηση τῆς secessio plebis τοῦ 494 π.Χ., ὅταν ὁ δῆμος ἀποχώρησε ἀπὸ τὴν πόλη τῆς Ρώμης καὶ συγκεντρώθηκε στὸν ἱερὸ λόφο τοῦ Ἀβεντίνου γιὰ νὰ διεκδικήσει τὴν σεισάχθεια ἀπὸ τοὺς πατρικίους. [24] L’Ordine Nuovo, 1 Settembre 1924. [25] The Gramsci Reader, ὅ.π., 142. [26] Ὁ πατέρας Λουίτζι Στοῦρτζο (Don Luigi Sturzo) ἵδρυσε τὸ Ἰταλικὸ Λαϊκὸ Κόμμα τὸ 1919. Ἦταν ἕνα κόμμα μὴ ὁμολογιακὸ καὶ ἀνεξάρτητο ἀπὸ τὸ Βατικανό. Πρόγραμμά του ἦταν ἡ πραγμάτωση τῶν χριστιανικῶν ἀξιῶν τῆς ἀλληλλεγγύης καὶ τῆς προστασίας τῶν ἀδυνάτων. Ζητοῦσε κοινωνικὲς μεταρρυθμίσεις παρόμοιες μὲ ἐκεῖνες τῶν σοσιαλιστῶν καὶ ἀπέκτησε τεράστια ἀπήχηση ἀνάμεσα στοὺς καθολικοὺς ἐργάτες. Ὁ Στοῦρτζο κατήγγειλε τὴν statolatria (λατρεία τοῦ κράτους) τοῦ Μουσσολίνι ὡς ἀσύμβατη μὲ τὸν Χριστιανισμὸ καὶ ἀντιτάχθηκε στὸν ἀντιδημοκρατικὸ ἐκλογικὸ νόμο τοῦ 1924. Ὁ Μουσσολίνι κήρυξε τὸ ΙΛΚ «ἐχθρὸ τοῦ φασισμοῦ» καὶ τὸ ἔθεσε ἐκτὸς νόμου, μὲ τὴν σιωπηρὴ ἀποδοχὴ τοῦ Βατικανοῦ. Ὁ Στοῦρτζο ἐξορίστηκε τὸ 1924. [27] The Gramsci Reader, ὅ.π., “The Crisis of the Middle Class”, 138-142. Εἶναι ἄρθρο στὴν Unità τῆς 26ης Αὐγούστου, 1924. Διαβάζουμε (σ. 138): «Τὸ φασιστικὸ καθεστὼς πεθαίνει». [28] “The Lyons Theses” στὸ The Gramsci Reader, ὅ.π., 142-164. Διαβάζουμε (σ. 152) τὰ ἑξῆς ἐξοργιστικὰ καὶ ἐγκληματικά: «Μὲ τὸν τρόπο αὐτὸ σχηματίζεται μιὰ ἁλυσίδα ἀντιδραστικῶν δυνάμεων ποὺ ἀρχίζει μὲ τὸν φασισμὸ καὶ περιλαμβάνει: ἀντιφασιστικὲς ὁμάδες ποὺ δὲν ἔχουν μαζικὴ βάση (φιλελεύθεροι), αὐτὲς ποὺ ἔχουν μιὰ βάση ἀνάμεσα στοὺς ἀγρότες καὶ στὴν μικροαστικὴ τάξη (δημοκράτες, ἀπόστρατους, τὸ Λαϊκὸ Κόμμα καὶ τοὺς ἀντιμοναρχικούς), καὶ ἐν μέρει ἐπίσης ἀνάμεσα στὴν ἐργατικὴ τάξη (τὸ ρεφορμιστικὸ σοσιαλιστικὸ κόμμα), καθὼς ἐπίσης καὶ ἐκεῖνες ποὺ ἔχουν προλεταριακὴ βάση καὶ τείνουν νὰ διατηροῦν τὶς μάζες τῆς ἐργατικῆς τάξης σὲ κατάσταση παθητικότητας καὶ τοὺς παρακινοῦν νὰ ἀκολουθοῦν τὶς πολιτικὲς ἄλλων τάξεων (οἱ μαξιμαλιστὲς σοσιαλιστές)». Καὶ παρακάτω (σ. 155) διακηρύσσεται ὅτι ἐκεῖνοι ποὺ ὑποστηρίζουν μιὰν ἀντιφασιστικὴ συμμαχία «…ξεχνοῦν ὅτι ἡ σοσιαλδημοκρατία, ἂν καὶ διατηρεῖ σὲ μεγάλο βαθμὸ τὴν κοινωνική της βάση ἀνάμεσα στὸ προλεταριάτο, θὰ πρέπει νὰ θεωρηθεῖ ὡς πρὸς τὴν ἰδεολογία της καὶ τὴν πολιτική της λειτουργία ὄχι ὡς ἡ δεξιὰ πτέρυγα τοῦ ἐργατικοῦ κινήματος, ἀλλὰ ὡς ἡ ἀριστερὰ τῆς ἀστικῆς τάξης καὶ ὡς τέτοια θὰ πρέπει νὰ ξεγυμνωθεῖ μπροστὰ στὰ μάτια τῶν μαζῶν». Ἡ λύση εἶναι μία, «μιὰ κυβέρνηση ἐργατῶν καὶ ἀγροτῶν» ποὺ θὰ ξεπηδήσει μέσα ἀπὸ τὸν προλεταριακὸ ἐμφύλιο πόλεμο (σ. 164). [29] The Gramsci Reader, ὅ.π., 164-171. [30] Athos Lisa, Memorie: in carcere con Gramsci, Feltrinelli, Μιλάνο 1973. [31] Tὸ πολιτικὸ κίνημα γιὰ τὴν ἑνοποίηση τῆς Ἰταλίας τὸν 19ο αἰώνα. [32] Antonio Gramsci, Prison Notebooks, ὅ.π., 77-78. [33] Στὸ ἴδιο, 119. [34] Στὸ ἴδιο, 157-58: “Κοσμοθεωρήσεις καὶ πρακτικὲς στάσεις: ὁλοκληρωτικὲς καὶ ἐπιμερίζουσες”. Οἱ μεταφραστὲς τοῦ κειμένου, ποὺ εἶναι ἀξιόλογοι λενινιστὲς ἱστορικοί, ἀποδίδουν τὸ totalitari μὲ τὴν ἀγγλικὴ λέξη global, ἀφαιρώντας τὴν οὐσία του. Δικαιολογοῦν τὴν διαστρέβλωση αὐτὴ μὲ τὸ ἐπιχείρημα ὅτι «ἡ ἀστικὴ σκέψη ἔχει συκοφαντήσει τὴν ἔννοια τοῦ ὁλοκληρωτικοῦ»! [35] Στὸ ἴδιο, 148. [36] Στὸ ἴδιο, 16. [37] Στὸ ἴδιο, 12. [38] Γιὰ μιὰ εὐσύνοπτη εἰσαγωγὴ στὶς καταβολὲς τῆς «ἡγεμονίας», μὲ ἰδιαίτερη ἀναφορὰ στὴν λενινιστικὴ παρακαταθήκη, βλ. Thomas R. Bates, ‘Gramsci and the Theory of Hegemony’, Journal of the History of Ideas, vol. 36, no. 2 (Apr.-June 1975), 351-366.

Ἀντόνιο Γκράμσι: ὁ ὁλοκληρωτισμὸς μὲ ἀνθρώπινο πρόσωπο

Σύνδεση