Επί τύμβω

Είναι πολύ δύσκολη η θέση μου να γράφω αυτό το επί τύμβω σημείωμα για τον ξεχωριστό φίλο Βαγγέλη Πανταζή, ο οποίος κατέληξε την 1η Ιουνίου 2017 μετά από το εγκεφαλικό ανεύρυσμα που τον βρήκε τη νύχτα της 22 προς 23 Φεβρουαρίου. Ιδίως μάλιστα όταν μαζί συνηθίζαμε να λέμε πως αν η κοινωνία μας είναι γεμάτη από «υποδείγματα οικογενειάρχη πατριώτη, πολίτη, διανοουμένου» κ.λπ. (τα τετριμμένα δηλαδή των επικηδείων), πώς είναι δυνατό –λέγαμε‒ να βρισκόμαστε σ’ αυτό το χάλι. Και νά που τώρα πρέπει να γράψω εγώ για εκείνον ότι όντως ήταν υπόδειγμα οικογενειάρχη, επιστήμονα, και πολλά άλλα. Ο Βαγγέλης γεννήθηκε στο Μονιλίθι (Κατσανοχώρια) Ιωαννίνων και μεγάλωσε στα Πλαίσια, παιδί πολυμελούς οικογένειας. Μέχρι τα δεκαεφτά του ασχολιόταν με αγροτο-κτηνοτροφικές δουλειές, παράλληλα με τις σπουδές του στο γυμνάσιο. Από μικρός έδειξε μια ιδιαίτερη δίψα για γράμματα. Μαθητής του δημοτικού είχε διακριθεί και για τις εξαιρετικές ζωγραφικές του επιδόσεις. Ο μεγαλύτερος αδελφός του Σταύρος βρήκε κάπου μια κακοπαθημένη Ηθική του Σπινόζα και την έδωσε στον Βαγγελάκη· για να γίνει καλός χριστιανός. Ο φίλος μας διάβασε απνευστί το βιβλίο, αποκομίζοντας μύριες αμφιβολίες για τις απαρασάλευτες θρησκευτικές αλήθειες. Πολλά χρόνια μετά, του χάρισα μια επανέκδοση εκείνου του καθοριστικού βιβλίου, με μια αφιέρωση που έλεγε ότι κάποτε του χάρισαν το συγκεκριμένο βιβλίο για να γίνει καλός χριστιανός· και ιδού τα αποτελέσματα! Μετά το γυμνάσιο ο Βαγγέλης ήρθε στην Αθήνα και γράφτηκε στη Νομική. Βρισκόμαστε κάπου από τα «Ιουλιανά» στην πορεία προς τη Χούντα. Παράλληλα εργαζόταν με τα μεγαλύτερα αδέρφια του σε σκληρές οικοδομικές εργασίες. Πολλά «βαρέα» ένσημα κοσμούν το ασφαλιστικό του βιβλιάριο. Άνοιξε δικηγορικό γραφείο στην Αθήνα το 1975, ενώ αργότερα (1985) προσλήφθηκε στη Νομική Υπηρεσία της τότε Γενικής Γραμματείας Λαϊκής Επιμόρφωσης. Στο εκεί γραφείο του είχε αναρτημένη τη φωτογραφία ενός ξόανου της Πολυνησίας με πεταχτούς υπερμεγέθεις οφθαλμούς. «Άλλος ένας ιθαγενής που η Λαϊκή Επιμόρφωση του άνοιξε τα μάτια!» έγραψε από κάτω με μαρκαδόρο ο κ. Νομικός Σύμβουλος. Ο Βαγγέλης είχε την έμφυτη ευγένεια, εργατικότητα και φιλομάθεια του Ηπειρώτη. Διάβαζε τα πάντα. Κάποτε αποφάσισε να περιορίσει τον ύπνο ώστε να μπορεί να διαβάζει και να γράφει περισσότερο, χωρίς όμως να τον στερείται η οικογένειά του. Σύντομα έπαθε υπερκόπωση. Μελέτες, προβληματισμός, ακατάπαυστα ερωτήματα, προσήνεια ‒ακόμη και απέναντι σε ανθρώπους κακεντρεχείς‒, και ένα ασίγαστα πηγαίο χιούμορ, ήταν τα κύρια γνωρίσματά του. Στο νοσοκομείο, όταν η πορεία προς τον ου τόπον του επέκεινα είχε προδιαγραφεί, η γυναίκα του τον ρώτησε αν ήθελε τίποτε. Πέρα από την εγγονούλα του που λάτρευε (η Ερατώ, της Ερατούς έλεγε) ζήτησε να του φέρουν ένα πρόσφατο βιβλίο για το ευαπάτητο του σύγχρονου ανθρώπου, όπως και τον ανεκδιήγητα Καλό στρατιώτη Τσβέικ. Μιαν άλλη φορά ‒όπως εκ των υστέρων έμαθα‒ ζήτησε και τον γράφοντα∙ ο οποίος αισθάνθηκε πολύ άσχημα που δεν ήταν εκεί. Ο Βαγγέλης ήταν φιλικός με όλο τον κόσμο και δοτικός· αλλά ποτέ ενδοτικός. Έλεγε και έγραφε θαρραλέα τη γνώμη του. Στη μόνιμη στήλη του στο περιοδικό Διαβάζω έγραψε ένα σκληρό άρθρο για τους τυχοδιώκτες που είχαν αρχίσει να αλληθωρίζουν προς τη νέα τότε κυβέρνηση του Κ. Καραμανλή του Ακάματου. Οι τυχοδιώκτες, έγραψε, είναι σταθεροί. Είναι πάντα κυβερνητικοί. Τι φταίνε αυτοί αν οι κυβερνήσεις αλλάζουν; Ξεκινώντας από τον Σπινόζα ο Βαγγέλης βρήκε πολύ νωρίς τον προσανατολισμό του: Αριστερός, αλλά προοδευτικός. Αριστερός, αλλά δημοκράτης. Ριζοσπάστης, αλλά αβρός και διαλεκτικός. Διάβαζε σχεδόν ό,τι γραφόταν οπουδήποτε. Κάποτε η χάρη του έφτασε μέχρι την Οξφόρδη όπου μίλησε στους εκεί φοιτητές. Οι επισκέψεις του στις μεγάλες αρχαιολογικές βιβλιοθήκες της Αθήνας ήταν σχεδόν καθημερινές. Πάντα είχε έγκαιρα στα χέρια του ό,τι καινούργιο κυκλοφορούσε, κυρίως στο εξωτερικό, στα ουκ ολίγα θέματα που απλώνονταν τα ενδιαφέροντά του. Πόσες φορές δεν μου έφερε φωτοτυπίες άρθρων που έκρινε ότι θα με ενδιέφεραν. Πολύ νωρίς τον απασχόλησε το Ομηρικό ζήτημα. Όχι τόσο οι φιλολογικές ή αισθητικές αναλύσεις των Επών, αλλά η γενεαλογία του σχηματισμού τους, και τα δεδομένα της ομηρικής κοινωνίας. Ξεκινούσε πάντα από τον Όμηρο, τον οποίο γνώριζε απ’ έξω και στο πρωτότυπο. (Όμηρον εξ Ομήρου σαφηνίζειν). Το ενδιαφέρον του τράβηξε ειδικότερα το πρόβλημα του προσανατολισμού. Λες και έψαχνε τον δικό του προσανατολισμό. Καρπός των σχετικών μελετών του ήταν η διδακτορική διατριβή στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο με τίτλο Ο προσανατολισμός των αρχαίων Ελλήνων (1997). Όταν κάποτε του ζήτησα τη διατριβή να την φωτοτυπήσω για δική μου χρήση (δεν είχε φροντίσει να την εκδώσει), του επέστρεψα το σχεδόν διαλυμένο θερμοκόλλητο φωτο-αντίτυπό του, καλαίσθητα δεμένο με δέρμα. «ΜΕΓΑΛΑΙ ΔΙΑΤΡΙΒΑΙ» είπα στον βιβλιοδέτη να γράψει πάνω πάνω στη ράχη του τόμου, ως τίτλο της σειράς στην οποία δήθεν ανήκε. Όταν το είδε χάρηκε σαν παιδί· έστω κι αν ο ίδιος ασφαλώς ήταν hors-série. Είχε προηγηθεί το ρηξικέλευθο βιβλίο Χάρτες και Ιδεολογίες (‘Κάλβος’, 1989), όπου εξηγεί γιατί οι άνθρωποι εκτιμούν το Βορρά, γιατί τον τοποθετούν «επάνω», και πόσο αυτό συμβάλλει στην υπανάπτυξη του Νότου. Αυτό το βιβλίο δούλευε για μια δεύτερη έκδοση, όταν σκυμμένο πάνω στον υπολογιστή τον βρήκε το ανεύρυσμα. Η ειδίκευση του Πανταζή ήταν η ομηρική γεωγραφία. Δηλαδή το πώς παρουσιάζει τη γεωγραφία της Ελλάδας και του Αιγαίου ο ποιητής. Για το σκοπό αυτόν έφτιαξε ένα λευκό χάρτη-περίγραμμα της Ελλάδας, όπου τοποθετούσε ένα προς ένα τα διάφορα τοπωνύμια και άλλα γεωγραφικά χαρακτηριστικά που συναντούσε στα Έπη. Εξαιρούσε βέβαια τους ποιητικούς μυθικούς τόπους. Πίστευε ότι, άσχετα προς τον μύθο, οι τόποι είναι πάντα αληθινοί. Έτσι απαντούσε στους κριτικούς του ότι «παίρνει τα Έπη κατά γράμμα». Ασχολήθηκε με τη γεωγραφική θέση της Ιθάκης (το γνωστό ζήτημα που έθεσε πρώτος ο Νταίρπφελντ) πέρα από τη διατριβή του, και στο βιβλίο του Η Ομηρική Ζάκυνθος (‘Περίπλους’, 2002). Ισχυρίστηκε με οξύνοια ότι έστω και ένα από τα ομηρικά Επτάνησα να μην έχει ταυτιστεί σωστά, τότε προκαλείται ένα μπιλιάρδο, με όλα τα υπόλοιπα νησιά να πρέπει να μετακινηθούν ανάλογα. Είναι γνωστός ο τοπικιστικός εθνικισμός που έχει αναπτυχθεί τα τελευταία χρόνια για το ζήτημα. Είχε προηγηθεί το βιβλίο του Ομηρική Γεωγραφία και Ομηρική Εποχή. Ο εξομηρισμός της αρχαίας Ελλάδας και το πρόβλημα των Μυκηνών (‘Καστανιώτης’, 1996). Αμφισβήτησε τη θέση των ομηρικών Μυκηνών, τοποθετώντας τις σύμφωνα με τη δική του ανάγνωση των Επών. Με τη «διεκδίκηση» πολλών ένδοξων ομηρικών τοπωνυμίων από την αρχαϊκή εποχή και μετά εξηγούσε το φαινόμενο των πολλών ίδιων τοπωνυμίων που συναντάμε στην μεθομηρική Ελλάδα. Επίσης προχώρησε και σε εκτενείς έρευνες σχετικά με την ομηρική Τροία. Στην Τροία μάλιστα, όταν πήγαμε μαζί (το 2002), ‒για πρώτη φορά αμφότεροι‒ ήξερε κάθε γωνιά της φημισμένης και ταπεινωμένης πια ακρόπολης. Εδώ να κάνουμε μια διευκρίνιση: Ο πολύς κόσμος ‒και μαζί ουκ ολίγοι ομηριστές‒ νομίζει ότι τα ομηρικά έπη περιγράφουν τη μυκηναϊκή εποχή. Λάθος! Τα έπη περιγράφουν την μεταμυκηναϊκή Ελλάδα, κυρίως εκείνη των Σκοτεινών και των αρχαϊκών χρόνων. Ελάχιστα είναι τα μυκηναϊκά στοιχεία μέσα στα έπη. Δεδομένου ότι όλοι σχεδόν οι ειδικοί ομοφωνούν πως η γλώσσα του Ομήρου δεν μιλήθηκε ποτέ πραγματικά και από κανέναν (Kunstsprache), υποστήριξε ότι το Urtext των επών θα πρέπει να διατηρήθηκε γραμμένο σε κάποιο είδος γραφής μεταξύ Γραμμικής Β και πρώιμου αλφαβήτου· και ότι από αυτή τη γραφή μεταγράφηκε στο αλφάβητο. Εκεί αποδίδει πολλά λάθη και ασυνέπειες (παραναγνώσεις, παρετυμολογήσεις και παρακούσματα) του σημερινού ομηρικού κειμένου. Ανέβασε έτσι τον υποτιθέμενο χρόνο δημιουργίας των ομηρικών ποιημάτων κατά δύο με τρεις αιώνες σε σχέση με τη γενικώς κρατούσα άποψη περί 8ου αιώνα. Καρπός της ενασχόλησής του με τα Τρωικά ήταν ο ογκώδης τόμος Όμηρος και Τροία. Ερμηνεύοντας τα νέα ευρήματα (‘Καρδαμίτσα’, 2006, με Πρόλογο του καθηγητή Χρ. Ντούμα). Σ’ αυτό ο Πανταζής εξετάζει το ζήτημα της Wilusa των χετιτικών κειμένων, καθώς και του νέου φωτός που αυτά μπορούν να ρίξουν στα Τρωικά. Ενώ πολλοί ειδικοί σχεδόν ταυτίζουν την Τροία με τη Wilusa (πβ. ₣ίλιον, με δίγαμμα) ο Πανταζής την τοποθέτησε στην ενδοχώρα και στον άνω ρου του Μαιάνδρου, στηριζόμενος στις χετιτικές και άλλες μεταγενέστερες μαρτυρίες. Είναι ίσως ο πρώτος ομηριστής στη χώρα μας που συσχέτισε σαρωτικά τα χετιτικά κείμενα με όλα τα μέχρι τώρα δεδομένα της τρωικής ομηρικής αρχαιολογίας. Και ενώ οι Έλληνες ειδικοί παρέμειναν αμήχανοι, έξω οι απόψεις του έτυχαν περισσότερης προσοχής. Το άρθρο του στο έγκυρο γερμανικό περιοδικό Klio “Wilusa: Reconsidering the Evidence” (Δεκ. 2009) διαβάζεται με ενδιαφέρον μέχρι σήμερα. Τα τελευταία χρόνια δημοσίευσε μικρές μελέτες πάνω σε προβληματικές ομηρικές λέξεις και έννοιες. Κάτι σαν Lexilogus zu Homer. Υποστήριξε συχνά απόψεις τολμηρά αποκλίνουσες από τις κρατούσες. Για παράδειγμα, προσπαθώντας να βρει διέξοδο στον γρίφο του περίπυστου οίνοπα πόντου ο Πανταζής υπέθεσε ότι ίσως εδώ να μην πρόκειται για χρώμα, αλλά για παρομοίωση εικόνας: όπως αφρίζει το κρασί, έτσι και η θάλασσα. Όσο για τους διαβόητους ξανθούς Αχαιούς, θεώρησε το ξανθός όχι χρώμα, αλλά είδος μαλλιών (πβ. ξαντός). Έφτιαξε μάλιστα ένα πολύ ωραίο κείμενο αντιπαραθέτοντας τους ξανθούς Αχαιούς προς τη Μαύρη Αθηνά. A propos: Τον Μάρτιν Μπερνάλ αξιοποίησε δεόντως· κυρίως στα γλωσσικά. Σ’ ό,τι αφορά την αντιμετώπιση του Μπερνάλ από τους ημέτερους ελλην-Άριους ως «νέου Φαλμεράιερ», δημοσίευσε (στο Διαβάζω) ένα τολμηρό κείμενο με τον δηλωτικό τίτλο: «Η Μαύρη Αθηνά και η μαύρη αλήθεια». Δεν δίσταζε να προτείνει εντελώς καινούργιες λύσεις σε παλαιά ομηρικά (και όχι μόνο) προβλήματα, χύνοντας νέο κρασί σε νέους ασκούς. Οι διάφορες απόψεις του συνήθως δεν υστερούν σε επιχειρηματολογία από τις κρατούσες. Απλώς οι τελευταίες τυχαίνει να είναι …κρατούσες. Ο Βαγγέλης Πανταζής δεν ήταν ερασιτέχνης (ντιλετάντης), όπως τον θέλησε ένας κριτικός. Αν υπήρξε ερασιτέχνης ήταν τέτοιος στην κυριολεξία του όρου. Εξ άλλου ο προκείμενος ερευνητής πάντοτε εβίωσε κατ’ επιστήμην ‒ και όχι στο περιθώριό της. Στα έτη 2002-2005 ο Πανταζής δίδαξε ιστορία των γεωγραφικών ιδεών στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου (Μυτιλήνη) με εντολή διδασκαλίας του Π.Δ. 407/1980. Οι συνάδελφοί του και οι παλιοί φοιτητές του έδειξαν συγκινητικό ενδιαφέρον για το αναπάντεχο πρόβλημα της υγείας του. Εδώ να πούμε ότι είχε μια ιδιαίτερα θερμή επαφή με τη νέα γενιά στην οποία απέθετε πολλές ελπίδες. Επίσης συμμετέσχε σε έναν μεγάλο αριθμό συνεδρίων και ημερίδων με ανακοινώσεις που πάντα είχαν κάτι νέο να συνεισφέρουν. Κατά καιρούς αρθρογράφησε σε πάρα πολλά έντυπα και εφημερίδες πάνω σε μια μεγάλη γκάμα θεμάτων. Αμφιβάλλω αν τα έχει κρατήσει όλα στο αρχείο του. Πρόσφατα δημιούργησε τον ιστότοπο «Περισσότερο φως στους Σκοτεινούς Χρόνους». Με τον Βαγγέλη έχουμε κάνει άπειρες συζητήσεις επί παντός σχεδόν του επιστητού. Τον ενδιέφερε ‒αποζητούσε θα ’λεγες‒, η κριτική των απόψεών του· ιδίως η αρνητική. Διότι, έτσι πίστευε ότι θα μπορέσει να ενισχύσει (ή να αναθεωρήσει) την επιχειρηματολογία του. Μετά τη συνταξιοδότησή του από τη δικηγορία (2011) είχε το χρόνο να δουλέψει τα θέματα που τον απασχολούσαν μια ζωή. Ήδη είχε εφτά (!) βιβλία, σχεδόν έτοιμα προς έκδοση. Σκόπευε να τα αυτο-εκδώσει, όπως το «Βασιλείς» από τη θάλασσα; Από τους qa-si-re-we της Γραμμικής Β στους pa-si-le-se της Κύπρου (Αθήνα 2009). Κάθε Τετάρτη και Σάββατο πρωί είχε Stammtisch με μια μικρή ομάδα εκλεκτών φίλων: Όχι κάτω του αριθμού των Χαρίτων και όχι άνω του αριθμού των Μουσών, κατά τη γνωστή συμβουλή του Καντ. Μαζί εξέδωσαν το βιβλίο Ετρούσκοι, Σίντιες, Πελασγοί και Έλληνες (‘Καρδαμίτσα’, 2015). Εκεί υποστηρίζεται η άποψη περί των Ετρούσκων ως περιπλανώμενων ομάδων ή συντεχνιών μεταλλουργών σε μια εποχή μετάβασης από την Εποχή του χαλκού στην Εποχή του σιδήρου. Ασεβώς ίσως για ορισμένους, επικαλέστηκαν το παράλληλο των «γύφτων» (σιδεράδων) της εποχής μας. Λίγες ώρες πριν του συμβεί το μοιραίο ανεύρυσμα, ο Βαγγέλης είχε περάσει από το γραφείο μου, χαρίζοντάς μου το δυσμενές προνόμιο να είμαι ο τελευταίος από τους φίλους του που συνάντησε πριν από το γεγονός. Μου έφερε κάποια βιβλία, μεταξύ των οποίων και το (δανεισμένο) Kavgam του Χίτλερ. Ο αγών μου στα τουρκικά. Άκου καυγάς ο Αγών του! (Και όμως αυτή είναι η σωστή τουρκική μετάφραση τού Kampf). Επίσης ένα βιβλίο κάποιου συνεπωνύμου μου, απελεύθερου του φύλου του, με την παιγνιώδη αφιέρωση: «Ο ξάδερφός σου, η Αμάντα». Λογαριάζαμε, τώρα που μπαίνει η άνοιξη, να ξαναρχίσουμε να πηγαίνουμε στην παραλία του Σχοινιά, όπου είχαμε κάνει παντοίες συζητήσεις· της εκστρατείας του Ξέρξη μη εξαιρουμένης. Στην αρχαϊκή Ελλάδα, ελλείψει γραφής, σήμαιναν τα μνήματα (σήματα) με κάποια αναγνωριστικά σημάδια. Ενίοτε σχημάτιζαν και ένα μικρό τύμβο. Στην περίπτωση του Βαγγέλη αντί τύμβου θα μπορούσαμε να αποθέσουμε ευλαβικά ως τίμια κτερίσματα ή πολύτιμη παρακαταθήκη στους εσόμενους, τα πάμπολλα γραφτά του, δημοσιευμένα κι αδημοσίευτα. Κάποιος ποιητής θα μπορούσε ίσως να γράψει: «Ανδρός μεν τόδε σήμα πάλαι κατατεθνηώτος,/ όν ποτ’ αριστεύοντα κατέκτανε βάσκανος δαίμων» (Ιλ. Η 89). Με τα γραπτά οι τετελευτηκότες τοις ζώσι διαμνημονεύονται. Μ’ αυτά ο φίλος που αναπάντεχα έφυγε από ανάμεσά μας, πολέμησε τη λήθη και μας κατέλιπε τη δική του α-λήθεια. Διακριτό σημάδι του περάσματός του απ’ αυτό τον –διόλου μάταιο– κόσμο. Έτσι, ακριβέ φίλε Βαγγέλη, δεν θα κλείσω κοινότοπα ότι «άφησες δυσαναπλήρωτο κενό». Φρόντισες και δεν εξεδήμησες ατέκμαρτος παρά δήμον Ομήρων. Απλώς θα πω ότι, άθελά σου ‒εσύ, ο τόσο καλός‒, μας γέμισες με απέραντη θλίψη. Μας έκανες να νιώσουμε πως ο ουρανός μας ξαφνικά σκοτείνιασε. Και, μέσα στη σκοτοδύνη, να χάσουμε το βήμα και τον προσανατολισμό μας.

Σύνδεση