Γεώργιος Σουρής: Εθνικός ποιητής άνευ χαρτοφυλακίου

Θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί, κινδυνεύοντας να χαρακτηριστεί ιερόσυλος, ότι ο εθνικός ποιητής των Ελλήνων είναι ο Διονύσιος Σολωμός, ενώ ο εθνικός ποιητής των Ρωμιών είναι ο Γεώργιος Σουρής. Ο Έλληνας κατοικεί στην Ακρόπολη, ο Ρωμιός στην καλύβα του Καραγκιόζη. Αυτό ίσως εξηγεί γιατί οι Έλληνες τιμούν απαρεγκλίτως τον Σολωμό, ενώ οι Ρωμιοί διαβάζουν ακόμη Σουρή. Θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί, κινδυνεύοντας να χαρακτηριστεί ιερόσυλος, ότι ο εθνικός ποιητής των Ελλήνων είναι ο Διονύσιος Σολωμός, ενώ ο εθνικός ποιητής των Ρωμιών είναι ο Γεώργιος Σουρής (1853-1919). Των Ρωμιών όχι με την έννοια του καημού της Ρωμιοσύνης (όπως αναπτύχθηκε με λαϊκότροπη εκζήτηση από τη γενιά του ’30 και, πιο εμβατηριακά, με ιδεολογικό ρομαντισμό από τον Γιάννη Ρίτσο), αλλά με την έννοια των πολιτών μιας εύτρωτης κοινωνίας, οι οποίοι, όταν επαίρονται για την καταγωγή τους είναι Έλληνες και, όταν καταφέρονται εναντίον του κράτους ή των συμπολιτών τους ή, σπανιότερα, εναντίον του εαυτού τους, μεταβάλλονται σε Ρωμιούς. Ο Έλληνας και ο Ρωμιός συνυπάρχουν σε διαρκή αντιμαχία αλλά και αμοιβαία κατανόηση. Στους Έλληνες ανήκουν άπαντες, ενώ στους Ρωμιούς εξυπακούεται ότι ανήκουν (χωρίς να ομολογείται ποτέ φανερά) «όλοι οι άλλοι εκτός από μένα». Ο Έλληνας κατοικεί στην Ακρόπολη, ο Ρωμιός στην καλύβα του Καραγκιόζη. Αυτό ίσως εξηγεί γιατί οι Έλληνες τιμούν απαρεγκλίτως τον Σολωμό, ενώ οι Ρωμιοί διαβάζουν ακόμη Σουρή. Μα είναι ποιητής ο Σουρής; Το ερώτημα αυτό είναι σοβαρό, όχι μόνο για την ελληνική λογοτεχνία αλλά για τη λογοτεχνία εν γένει, γιατί ανακινεί ένα καίριο θεωρητικό ζήτημα: τι σημαίνει «καλός ποιητής»; Αν το κριτήριο είναι η «υψηλή ποίηση», τότε ο Σουρής είναι ανύπαρκτος, και ας προτάθηκε από την ελληνική πολιτεία για το Νόμπελ. Θα μπορούσε η πρόταση αυτή να θεωρηθεί ως κίνηση απαξίωσης του βραβείου μέσω της διακωμώδησης, αλλά κάτι τέτοιο θα σήμαινε ότι η οντότης «ελληνική πολιτεία» λειτουργεί όντως ως συλλογικότης και μάλιστα διαθέτουσα υψηλού επιπέδου αίσθηση της ειρωνείας. Κάτι τέτοιο ανήκει στο πεδίο της ακραίας φαντασίωσης, οπότε παραμένει η απλή διαπίστωση ότι η ελληνική πολιτεία, δια των εκπροσώπων της, πρότεινε εν πλήρη σοβαρότητι τον Σουρή για Νόμπελ.[1] Για τριανταπέντε χρόνια (1893-1918) ο Σουρής επικοινωνούσε κάθε σχεδόν εβδομάδα με το κοινό του μέσω του έμμετρου σατιρικού περιοδικού Ο Ρωμηός, σχολιάζοντας την επικαιρότητα και διακωμωδώντας τα πάντα χωρίς ποτέ να υποστηρίζει συγκεκριμένες απόψεις ή να εμμένει σε σταθερές θέσεις. Θεωρήθηκε ιδανικός ποιητής του μέσου Έλληνα, ίνδαλμα της καφενειακής «θυμοσοφίας», ήρωας της εύκολης κριτικής και της ανώδυνης αυτομαστίγωσης. Με τον Φασουλή και τον Περικλέτο, τους δύο μπουφόνους πρωταγωνιστές της ευθυμογραφίας του, αποκατέστησε έναν σταθερό δεσμό με τους αναγνώστες του, έναν δεσμό όμοιο με εκείνον μιας πολιτικής εφημερίδας. Η κονίκλειος ευτοκία του Σουρή αποδόθηκε στη στιχουργική του ικανότητα, όχι στην ποιητική του αξιοσύνη. Κρίθηκε συχνά ως δημοσιογράφος που επικοινωνεί με στίχους, όχι ως ποιητής που ασκεί τη σάτιρα. Ο Δημαράς τον εντάσσει σε αυτούς που με το έργο τους ανταποκρίθηκαν στην αμεριμνησία της «αντιπνευματικής ελληνικής κοινωνίας» του τέλους του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα. Αναγνωρίζει τη «στιχουργική ευχέρεια», που διευκολύνεται από την ανάμιξη δημοτικής και καθαρεύουσας, παραδέχεται ότι το έργο του Σουρή δίνει ένα «πανόραμα της … πολιτικής και κοινωνικής ζωής», αλλά θεωρεί ότι «η σατιρική αιχμή λείπει εντελώς», αφού κυριαρχεί η ανώδυνη μορφή της ψυχαγωγικής ευθυμογραφίας. Επικαλείται μάλιστα το ποιητικό μέγεθος του Παλαμά και την καταδικαστική κρίση του Ψυχάρη για να κατατροπώσει τον Σουρή.[2] Εδώ μπορεί να προστεθεί και η γνώμη του Ροΐδη, ο οποίος, όταν ρωτήθηκε ποιον θεωρεί ως τον καλύτερο Έλληνα ποιητή, απάντησε σαρκαστικά (προσποιούμενος ότι έτσι αποδεικνύεται η ορθότητα της θεωρίας που θέλει το περιβάλλον καθοριστικό παράγοντα για την εμφάνιση μεγάλων ποιητών): ο Σουρής.[3] Οι κρίσεις αυτές μοιάζουν να είναι σωστές και δίκαιες. Ο Σουρής δεν συγκαταλέγεται στους ποιητές. Πού ανήκει όμως σε αυτή την περίπτωση; Είναι ένας απλός στιχοπλόκος που κολακεύει το κοινό του και επομένως δεν έχει νόημα να τον παίρνουμε στα σοβαρά; Πρέπει να τον αγνοήσουμε τελείως, όπως έκαναν ο Βίττι και ο Μπήτον στις ιστορίες τους της νεοελληνικής λογοτεχνίας; Να τον αναθέσουμε καλύτερα στις ιστορικές, κοινωνιολογικές ή πολιτισμικές σπουδές; Να τον αφήσουμε στη διάθεση ενός κοινού που μέσα στο θολωμένο του μυαλό τον αντιμετωπίζει σαν είναι ακόμη ζωντανός; Τι να κάνουμε με τον Σουρή; Ή μήπως είναι καλύτερα να μην κάνουμε τίποτα, απλώς να τον προσπεράσουμε; Κάτι τέτοιο θα ήταν λάθος, γιατί η περίπτωση του Σουρή επαναφέρει σημαντικά ζητήματα για συζήτηση σήμερα. Φερ’ ειπείν: πώς αντιλαμβάνεται την τέχνη και πώς ορίζει τις διαβαθμίσεις της μια συγκεκριμένη κοινωνία, πώς διαμορφώνει την καλαισθησία του κοινού η χαμηλή τέχνη έναντι της υψηλής, ποιος είναι ο πολιτικός ρόλος και η ιδεολογική λειτουργία της ποίησης, όταν χρησιμοποιείται εμπρόθετα ως όργανο παρέμβασης στην καθημερινή πραγματικότητα, ποιες είναι, σε συλλογικό επίπεδο, οι φαντασιακές ανάγκες και οι ψυχολογικές τάσεις στις οποίες ανταποκρίνεται η ποίηση του Σουρή, τι μπορούμε να μάθουμε για την ελληνική κοινωνία μελετώντας την περίπτωσή του; Όταν ο Μποέμ του παίρνει συνέντευξη, ο σαραντάχρονος Σουρής ήταν ήδη διάσημος με την έκδοση του Ρωμηού που έκλεινε τότε (1893) δέκα χρόνια κυκλοφορίας. Μπορεί να ακούγονται υπερβολικά όσα γράφει για τη φήμη και την αναγνώριση του Σουρή, αλλά είναι βέβαιο ότι πολλοί εκείνη την εποχή θα συμφωνούσαν πως «είναι η μόνη σχεδόν παγκόσμιος ελληνική φιλολογική προσωπικότης». Ως τέτοιο μοναδικό φαινόμενο στην ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας η περίπτωση του Σουρή αξίζει και πρέπει να μελετηθεί εκτενέστερα και συστηματικότερα. [1] Το 1907 για πρώτη φορά. Προτάθηκε άλλες τέσσερις φορές έως το 1912. Ένθερμος υποστηρικτής της υποψηφιότητάς του ο Γεώργιος Χατζιδάκης. [2] Βλ. σχετικά Κ. Θ. Δημαράς, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Ίκαρος, Αθήνα 1975, σσ. 407-409. [3] Εφ. Το Άστυ (18 Δεκ. 1898). Πρόκειται για απάντηση σε σχετική ερώτηση του Ν. Επισκοπόπουλου, ο οποίος ζητούσε τις γνώμες συγχρόνων λογίων για το ποιος είναι ο καλύτερος Έλληνας ποιητής. Είχε προηγηθεί, σε άλλη συνέντευξη που έδωσε στον Μποέμ το 1893 (βλ. ΑRB, τχ. 72, Απρίλιος 2016), ο χαρακτηρισμός της ποίησης του Σουρή (Τσουρή, τον αποκαλεί περιπαικτικά) ως «έμμετρης πεζολογίας». Στην παρούσα συνέντευξη, ανταποδίδοντας ο Σουρής, αποκαλεί τον Ροΐδη Τσουρίδη. Ο ΡΩΜΗΟΣ Στὸν καφενὲ ἀπ’ ἔξω σὰν μπέης ξαπλωμένος, τοῦ ἥλιου τὶς ἀκτῖνες ἀχόρταγα ρουφῶ, καὶ στῶν ἐφημερίδων τὰ νέα βυθισμένος, κανέναν δὲν κοιτάζω, κανέναν δὲν ψηφῶ. Σὲ μία καρέκλα τὅνα ποδάρι μου τεντώνω, τὸ ἄλλο σὲ μίαν ἄλλη, κι ὀλίγο παρεκεῖ ἀφήνω τὸ καπέλο, καὶ ἀρχινῶ μὲ τόνο τοὺς ὑπουργοὺς νὰ βρίζω καὶ τὴν πολιτική. Ψυχή μου! τί λιακάδα! τί οὐρανός! τί φύσις! ἀχνίζει ἐμπροστά μου ὁ καϊμακλῆς καφές, κι ἐγὼ κατεμπνευσμένος γιὰ ὅλα φέρνω κρίσεις, καὶ μόνος μου τὶς βρίσκω μεγάλες καὶ σοφές. Βρίζω Ἐγγλέζους, Ρώσους, καὶ ὅποιους ἄλλους θέλω, καὶ στρίβω τὸ μουστάκι μ’ ἀγέρωχο πολύ, καὶ μέσα στὸ θυμό μου κατὰ διαόλου στέλλω τὸν ἴδιον ἑαυτό μου, καὶ γίνομαι σκυλί. Φέρνω τὸν νοῦν στὸν Διάκο καὶ εἰς τὸν Καραΐσκο, κατενθουσιασμένος τὰ γένια μου μαδῶ, τὸν Ἕλληνα εἰς ὅλα ἀνώτερο τὸν βρίσκω, κι ἀπάνω στὴν καρέκλα χαρούμενος πηδῶ. Τὴν φίλη μας Εὐρώπη μὲ πέντε φασκελώνω, ἀπάνω στὸ τραπέζι τὸν γρόθο μου κτυπῶ... Ἐχύθη ὁ καφές μου, τὰ ροῦχα μου λερώνω, κι ὅσες βλαστήμιες ξέρω ἀρχίζω νὰ τὶς πῶ. Στὸν καφετζῆ ξεσπάω... φωτιὰ κι ἐκεῖνος παίρνει. Ἀμέσως ἄνω κάτω τοῦ κάνω τὸν μπουφέ, τὸν βρίζω καὶ μὲ βρίζει, τὸν δέρνω καὶ μὲ δέρνει, καὶ τέλος... δὲν πληρώνω δεκάρα τὸν καφέ. Ο ΣΚΑΡΤΑΔΟΣ Ἕνας σκαρτάδος Βρεττανὸς προχθὲς ἀνέβη μόνος ἀπάνω ’στὴν Ἀκρόπολι τὴ δόξα μας νὰ ’δῇ, κι’ ὅσο τὰς στήλας ἔβλεπε τοῦ θείου Παρθενῶνος, ἐσυγκινεῖτο κι’ ἔκλαιε σὰν τὸ μωρὸ παιδί. Τὸν ἔπιασε ντελίριο, τὸν ἔσφιξ’ ἡ καρδιά του, κι’ ἐστάλαζαν ’στὰ μάρμαρα ζεστὰ τὰ δάκρυά του. Κι’ ἀμέσως τότε ἔγραψε μὲ φοῦρκα ’στὸ Λονδῖνο ’στὴν Ἄνασσα Βικτώρια ὀπίσω νὰ μᾶς δώσῃ τὰ ὅσα ἐσουφρώθησαν ἀπ’ τὸν γνωστὸ Ἐλγῖνο, γιατὶ ἀργὰ ἢ γρήγορα θὲ νὰ τὸ μετανιώσῃ. Αὐτὰ καὶ ἄλλα ἔγραψε ὁ κύριος σκαρτάδος, χωρὶς γι’ αὐτὸ τὴν ἄδεια νὰ πάρῃ τῆς Ἑλλάδος. Τί διάβολο;... κάθε τρελλὸς σ’ ἐμᾶς θὰ ξεθυμαίνῃ; ποιὸς τοὖπε τούτου τοῦ μουρλοῦ γιὰ μάρμαρα νὰ γράψῃ; καὶ ἂν γυμνὸς ὁ Παρθενῶν κι’ ἐρημωμένος μένῃ, θαρρῶ κανένας Ἕλληνας γι’ αὐτὸ πὼς δὲ θὰ κλάψῃ. Ἐμεῖς ἐσυνειθίσαμε σὲ τέτοια καὶ δὲν κλαῖμε, κι’ ἐκεῖνα ποὺ μᾶς ἔκλεψαν ὀπίσω δὲν τὰ θέμε. Κι’ ἂν θὲς ν’ ἀκούσῃς, Ἄνασσα τῶν Βρεττανῶν, κι’ ἐμένα, τὸ λάμπον Μεγαλεῖόν σου θερμῶς παρακαλῶ, νὰ μὴ μᾶς στείλῃ τίποτε ἀπ’ ὅλα τὰ κλεμμένα, καὶ νὰ βουλώσῃ τὸ αὐτὶ γιὰ τοῦτο τὸν τρελλό. Σὲ βεβαιῶ, Παντάνασσα, πὼς διόλου δὲ μᾶς μέλλει, κανεὶς δὲν τοὖπε τίποτα, κανένας δὲν τὰ θέλει. Ὦ Βρεττανέ, τοὺς Ἕλληνας μὴν κλαῖς γιὰ Παρθενῶνες, καὶ οὔτε γράμματα πικρὰ ’στὴν Ἄνασσα νὰ στέλλῃς, πέρνε σὰν τὸν Παράσχο μας ἀπὸ τὴ γῆ κοτρῶνες, καὶ στοίβαζε κι’ ἀσβέστωνε καὶ κάνε ὅσους θέλεις. Ὅπου πατήσῃς μάρμαρα, ὅπου σταθῇς μνημεῖα, καὶ ἀπὸ ἀρχαιότητας παντοῦ ἐπιδημία. Κι’ ἂν ἔχῃς ὄρεξι νὰ κλαῖς μὲ ὅλη τὴν καρδιά σου, γι’ ἄψυχα μάρμαρα μὴν κλαῖς καὶ γιὰ παλῃὰ κεφάλια, τὰ ζωντανὰ ἀγάλματα γιὰ κύτταξε ’μπροστά σου, κι’ ἐμᾶς νὰ κλάψῃς, Βρεττανέ, καὶ τὰ κακά μας χάλια. Τὰ πύρινά σου δάκρυα γιὰ ’μᾶς δὲν πᾶν χαμένα... ὤ! κλάψε γιὰ τοὺς Ἕλληνας, μὰ κλάψε καὶ γιὰ ’μένα. Καὶ στεῖλε ’στὴ Βικτώρια ἄλλο καινούργιο γράμμα, καὶ πές της γιὰ τὸ χάλι μας καὶ τὴν κακή μας μοίρα, καὶ παρακάλει την καὶ σὺ μὲ πόνο καὶ μὲ κλάμμα νὰ στείλῃ ἀντὶ μάρμαρα κανένα κιούπι λίρα, κανένα παλῃοκάνονο, κανένα παλῃοστόλο, κι’ ἂν τὸ θέλῃ, τῆς χαρίζουμε τὸν Παρθενῶνα ὅλο. *** Ποιός εἶδε κράτος λιγοστὸ σ’ ὅλη τὴ γῆ μοναδικό, ἑκατὸ νὰ ἐξοδεύῃ καὶ πενήντα νὰ μαζεύῃ; Νὰ τρέφῃ ὅλους τοὺς ἀργούς, νἄχῃ ἑπτὰ Πρωθυπουργούς, ταμεῖο δίχως χρήματα καὶ δόξης τόσα μνήματα; Νἄχῃ κλητῆρες γιὰ φρουρὰ καὶ νὰ σὲ κλέβουν φανερά, κι ἐνῷ αὐτοὶ σὲ κλέβουνε τὸν κλέφτη νὰ γυρεύουνε; *** Κλέφτες φτωχοὶ καὶ ἄρχοντες μὲ ἅμαξες καὶ ἄτια, κλέφτες χωρὶς μία πῆχυ γῆ καὶ κλέφτες μὲ παλάτια, ὁ ἕνας κλέβει ὄρνιθες καὶ σκάφες γιὰ ψωμὶ ὁ ἄλλος τὸ ἔθνος σύσσωμο γιὰ πλούτη καὶ τιμή. *** Ὅλα σ’ αὐτὴ τὴ γῆ μασκαρευτῆκαν ὀνείρατα, ἐλπίδες καὶ σκοποί, οἱ μοῦρες μας μουτσοῦνες ἐγινῆκαν δὲν ξέρομε τί λέγεται ντροπή. *** Ὁ Ἕλληνας δυὸ δίκαια ἀσκεῖ πανελευθέρως, συνέρχεσθαί τε καὶ οὐρεῖν εἰς ὅποιο θέλει μέρος. *** Χαρὰ στοὺς χασομέρηδες! χαρὰ στοὺς ἀρλεκίνους! σκλάβος ξανάσκυψε ὁ ρωμιὸς καὶ δασκαλοκρατιέται. *** Γι’ αὐτὸ τὸ κράτος, ποὺ τιμᾶ τὰ ξέστρωτα γαϊδούρια, σικτὶρ στὰ χρόνια τὰ παλιά, σικτὶρ καὶ στὰ καινούργια! *** Καὶ τῶν σοφῶν οἱ λόγοι θαρρῶ πὼς εἶναι ψώρα, πιστὸς εἰς ὅ,τι λέγει κανένας δὲν ἐφάνη... αὐτὸς ὁ πλάνος κόσμος καὶ πάντοτε καὶ τώρα, δὲν κάνει ὅ,τι λέγει, δὲν λέγει ὅ,τι κάνει. *** Σουλούπι, μπόϊ, μικρομεσαῖο, ὕφος τοῦ γόη, ψευτομοιραῖο. Λίγο κατσούφης, λίγο γκρινιάρης, λίγο μαγκούφης, λίγο μουρντάρης. Σπαθὶ ἀντίληψη, μυαλὸ ξεφτέρι, κάτι μισόμαθε κι ὅλα τὰ ξέρει. Κι ἀπὸ προσπάππου κι ἀπὸ παπποῦ συγχρόνως μποῦφος καὶ ἀλεποῦ. *** Καὶ ψωμοτύρι καὶ γιὰ καφὲ τὸ «δὲ βαρυέσαι» κι «ὢχ ἀδερφέ». Ὡσὰν πολίτης, σκυφτὸς ραγιᾶς σὰν πιάσει πόστο: δερβεναγᾶς. Θέλει ἀκόμα ‒κι αὐτὸ εἶναι ὡραῖο‒ νὰ παριστάνει τὸν εὐρωπαῖο. Στὰ δυὸ φορώντας τὰ πόδια πού ’χει στό ’να λουστρίνι, στ’ ἄλλο τσαρούχι. *** Δυστυχία σου Ἑλλάς, μὲ τὰ τέκνα ποὺ γεννᾶς. Ὦ Ελλάς, ἡρώων χώρα, τί γαϊδάρους βγάζεις τώρα;

Γεώργιος Σουρής: Εθνικός ποιητής άνευ χαρτοφυλακίου

Σύνδεση