Οι μεταφορές και το άρρητο

«Ίσως η πρώτη απόλυτη μεταφορά της φιλοσοφίας να ήταν η περιγραφή της σκέψης ως φωτιάς από τον Ηράκλειτο, όχι μόνο επειδή η φωτιά ήταν γι’ αυτόν το θεϊκό στοιχείο, αλλά γιατί έχει την ιδιότητα να προσλαμβάνει διαρκώς ό,τι είναι ξένο και να το μετατρέπει στον εαυτό της». Αυτή η παρατήρηση του Μπλούμενμπεργκ, προς το τέλος του βιβλίου του (σ.141), νομίζω ότι συνοψίζει την ουσία της προβληματικής του. Hans Blumenberg: Ναυάγιο με θεατή, μτφρ. Θοδωρής Δρίτσας, Αντίποδες, Αθήνα 2017, σελ. 165 Ένιωσαν τόσο άνετα στο πλοίο, που κατέληξαν να το ταυτίσουν με τη στεριά που αναζητούσαν. Μαριάνε Βέμπερ «Ίσως η πρώτη απόλυτη μεταφορά της φιλοσοφίας να ήταν η περιγραφή της σκέψης ως φωτιάς από τον Ηράκλειτο, όχι μόνο επειδή η φωτιά ήταν γι’ αυτόν το θεϊκό στοιχείο, αλλά γιατί έχει την ιδιότητα να προσλαμβάνει διαρκώς ό,τι είναι ξένο και να το μετατρέπει στον εαυτό της». Αυτή η παρατήρηση του Μπλούμενμπεργκ, προς το τέλος του βιβλίου του (σ.141), νομίζω ότι συνοψίζει την ουσία της προβληματικής του. Έτσι κι αλλιώς, όλη η ιστορία της φιλοσοφίας, από τον Ηράκλειτο μέχρι τον Καντ, τον Βιτγκενστάιν και τους αποδομιστές, ασχολείται με τη σύγκλιση ανάμεσα στον κόσμο και τα όσα λέγονται γι’ αυτόν. Και κάθε γλώσσα, συμπεριλαμβανομένης της μουσικής, της ζωγραφικής και των μαθηματικών, θα μπορούσε να θεωρηθεί σαν μια μεγάλη μεταφορά, που έμμεσα παραπέμπει σε ό,τι συμβαίνει στον κόσμο και στον ψυχισμό των ομιλητών της. Με αυτή την έννοια, η παρομοίωση του Ηράκλειτου σημαίνει πράγματι μια «σκέψη-φωτιά» που οικειώνεται τα πάντα αλλοιώνοντάς τα. Μιλώντας, τραγουδώντας, ζωγραφίζοντας ή επινοώντας μαθηματικά σύμβολα, δεν κάνουμε άλλο από το να εκφέρουμε παρομοιώσεις. Τέλειες κυριολεξίες, που να μην αφήνουν τίποτε ανείπωτο, είναι φύσει αδύνατες. Μόνη τέτοια δυνατότητα θα ήταν είτε εκείνος ο «επιτελεστικός λόγος» του Θεού, που λέει να γεννηθεί το φως και το φως γεννιέται πάραυτα χάρη στην εντολή του, είτε ο τρόπος των σοφών της Λαπούτα, τους οποίους σατιρίζει ο Σουίφτ στα Tαξίδια του Γκάλιβερ, βάζοντάς τους να κυκλοφορούν με τεράστια σακούλια στις πλάτες, ώστε να βγάζουν από εκεί μέσα όποιο αντικείμενο θέλουν να μνημονεύσουν, δίχως να καταφεύγουν σε αόριστες ή παρεξηγήσιμες λεκτικές διατυπώσεις. Για τους υπόλοιπους θνητούς δεν γίνεται αλλιώς. Ωστόσο, αυτό το «αλλιώς» πραγματεύεται ο Μπλούμενμπεργκ στο κομψό δοκίμιό του, με θαυμαστή ευρυμάθεια και βαθύνοια. Ένα αλλιώς που το εξετάζει με αφετηρία τη μεταφορά του πλοίου στη φουρτούνα και του στεριανού θεατή του, από την εποχή του Λουκρήτιου στον 1ο π.Χ. αιώνα. Για να εστιαστεί, σ’ ένα δεύτερο σύντομο δοκίμιο με τίτλο «Θεωρία της μη εννοιακότητας», σε μια πυκνή αναζήτηση του πώς μπορεί η σκέψη να ξεφεύγει από τις δεσμεύσεις των αφαιρέσεων ή της παροδικής καταλληλότητας εξειδικευμένων εννοιών, ώστε να συλλαμβάνει και να εκφράζει πιο αυθεντικά τον βιόκοσμο (τον Lebenswelt κατά τον Χούσερλ). «Με τη μελέτη των μη εννοιολογικών στοιχείων του Λόγου», επισημαίνει ο μεταφραστής σ’ ένα εξαιρετικά διαφωτιστικό επίμετρο, «ο Μπλούμενμπεργκ προτείνει ουσιαστικά ένα νέο υπόδειγμα για την έρευνα της ιστορίας της σκέψης» (σ. 158). Και είναι αλήθεια ότι οι μεταφορές, όπως τα παραμύθια, συνδέουν ουσιωδέστερα τις γενιές μεταξύ τους, αποτελώντας έναν ιδιότυπο «μίτο» στην ανίχνευση της εξέλιξης των ιδεών. Διαρκώς ελλειμματικοί στο πώς συλλαμβάνουμε τον κόσμο, οι άνθρωποι βρίσκουμε στις μεταφορές το κορυφαίο μέσο για να τον αναγνωρίζουμε πληρέστερα, έστω και μέσω παραλλαγών του, αναγνωρίζοντας επίσης το πώς άλλοι, παλιότερα, τον αναγνώρισαν μέσα από ανάλογες παραλλαγές. Ήδη ο Αριστοτέλης επαινούσε τις μεταφορές (βλ. Ποιητική, 1459a), κρίνοντας ως «ιδιοφυείς» όσους τις χρησιμοποιούν καλά, καθώς αναδεικνύουν κρυφές ομοιότητες που δεν τις διακρίνουν εύκολα οι άλλοι. Πράγμα που σημαίνει ότι κατορθώνει κανείς να πει κάτι ουσιαστικό, ευφυές και πρωτότυπο για το θέμα του μόλις πάψει να μιλά ειδικά γι’ αυτό. Η μεταφορά γύρω από την οποία αναπτύσσεται όλη η προβληματική του Μπλούμενμπεργκ –η μεταφορά του Λουκρήτιου, για τον θεατή που από τη στεριά αντικρίζει το επικείμενο ναυάγιο κι αισθάνεται την ανακούφιση του στέρεου εδάφους κάτω από τα δικά του πόδια– είναι χαρακτηριστική και ως προς τις ανατιμήσεις της, σε διάφορες ιστορικές περιόδους, αλλά και ως προς την πολυσημία κάθε μεταφοράς. Ανάλογη ανακούφιση γεύεται, λ.χ., και όποιος αντιμετωπίζοντας μια πολύπλοκη κατάσταση ή ένα δύστροπο κείμενο ανακαλύπτει εκείνη την παρομοίωση, την αλληγορία, την παραβολή ή την υπερβολή που διαφωτίζει αιφνιδίως τη σκέψη του. Το «όλος ο κόσμος μια σκηνή / κι όλοι οι άνδρες και οι γυναίκες απλοί θεατρίνοι / με τις εξόδους και τις εισόδους τους», του Σαίξπηρ, δεν εξισώνεται με ένα εγχειρίδιο κοινωνιολογίας· δίνει όμως ένα νοητικό σχήμα για να συλλάβει κανείς την έκταση των κοινωνικών συμβάσεων μέσα στις οποίες διάγονται οι ατομικοί βίοι. Ομοίως, «το χρυσό δρεπάνι στον κάμπο των άστρων», με το οποίο ο Βικτόρ Ουγκώ αναφέρεται στο φεγγάρι, δεν παρέχει κάποια ιδέα για τα πετρώματα της σελήνης ούτε βελτιώνει τις μελέτες αστρονομίας· συμφιλιώνει όμως με την απεραντοσύνη του σύμπαντος και την αδιαφορία του για τους καημούς όποιων το αγναντεύουν, όσο τουλάχιστον συμφιλιώνει με τα γεράματα η έκφραση «το δειλινό της ζωής». Φυσικά, υπάρχουν και οι καταχρήσεις. Μια μεταφορά που επαναλαμβάνεται ξανά και ξανά, σε οποιαδήποτε παρεμφερή συμφραζόμενα, καταντά κλισέ. Υπάρχει λ.χ. «η μπάλα στην κερκίδα», για όποιον υπεκφεύγει από το κυρίως θέμα συζήτησης· υπάρχει «η μπάλα που είναι τώρα στο γήπεδο των δανειστών», όπως λένε κάθε τόσο οι διαπραγματευτές της κυβέρνησης· υπάρχει «ο Πανελευσινιακός που αντιμετωπίζει τη Μπαρτσελόνα», όπως χαίρεται να αναπαριστά τη δική του διαπραγμάτευση ο υπουργός Οικονομικών, ώστε να εκσυγχρονίσει την τετριμμένη σύγκρουση Δαβίδ και Γολιάθ· υπάρχουν «οι πορφυρογέννητοι», ως ιδιαίτερη ερμηνεία της ιστορίας του Βυζαντίου με την οποία απαξιώνεται κάθε πολιτικός αντίπαλος που είχε την τύχη να γεννηθεί σε εύπορη οικογένεια και να χαρεί μια καλή εκπαίδευση, ώστε να εξυψωθεί σε μέγιστη αρετή η αμορφωσιά που διακρίνει την πλειονότητα των ψηφοφόρων· υπάρχει «το πέρασμα του τελευταίου κάβου», ως επαναλαμβανόμενη έκκληση για υπομονή, όπως υπάρχουν το «Βατερλώ» ή ο «Τιτανικός» ως μεταφορές κάθε μικρής ή μεγάλης αποτυχίας. Ο Μπλούμενμπεργκ ελάχιστα καταπιάνεται με τέτοιες, ελάσσονες παρεκτροπές του μεταφορικού λόγου. Με αφετηρία τον «θεατή ναυαγίου», όπως αναφέραμε, πλοηγεί όλη του τη μελέτη πάνω στην αλληλουχία: θεατής-θεωρός-θεωρία. Από τον Λουκρήτιο στον Οβίδιο κι από εκεί, μέσω Μονταίν, Βολταίρου, Πασκάλ και Γκαίτε, στον Νίτσε, εξηγεί πώς αξιολογήθηκε ή ανατιμήθηκε, σταδιακά, αυτή η μεταφορά. Από ένα είδος εγκωμίου στην ασφάλεια του συνετού στεριανού, προχώρησε στην αδημονία εκείνου που ρίχτηκε στη θαλασσινή περιπέτεια για να βρει τη γαλήνη ενός λιμανιού, αλλά κι ακόμα παραπέρα – στην ίδια την εμπειρία της φουρτούνας. Στο κάτω κάτω, με το που συνειδητοποιεί κανείς τον εαυτό του έχει ήδη «μπαρκάρει» στο «ταξίδι» της ζωής και, είτε ευνοϊκοί είτε ενάντιοι οι άνεμοι, μόνο οριστικό λιμάνι παραμένει ο θάνατος. Όσο για τα «ναυάγια», δεν είναι παρά το κόστος που πρέπει να πληρωθεί, καθώς μια συνεχής άπνοια θα καθιστούσε αυτό το ταξίδι πέρα για πέρα ανάξιο. Ποιος θα ζήλευε την ευδαιμονία των φυτών ή την ατάραχη αιωνιότητα των βράχων; Προφανώς, ό,τι κι αν πούμε περί ζωής, θανάτου, μεταφυσικής, έρωτος ή τέχνης, το λέμε μέσω της γλώσσας και χάρη σ’ αυτήν. Αλλιώς οι όποιες εντυπώσεις μας από το σύμπαν αποκλείονται στο άρρητο. Η γλώσσα είναι το κατεξοχήν «σκάφος» μέσα στο οποίο πλέουμε, παρεξηγώντας τις δικές της σταθερές σαν την απρόσιτη στεριά που κάθε φορά αναζητούμε. Εύλογη παρεξήγηση, αφού πρόκειται για σκάφος που, ουσιαστικά, ναυπηγήθηκε «εν πλω» από πολλούς προγόνους και καλαφατίζεται διαρκώς από επιγόνους, πάντα «εν πλω». Στα ελληνικά, π.χ., η προκλασική φάση (από τον Όμηρο ως την αρχαϊκή εποχή) κυριαρχείται από τον μύθο και την ποίηση, με την ρηματοκεντρική αμεσότητα του λόγου, χάρη στην οποία όμως αναπτύσσεται η αφαιρετική ροπή της κλασικής εποχής, με τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη να επινοούν εκατοντάδες αφηρημένων ουσιαστικών και επιθέτων σε «-ικός». Ενώ στην ελληνιστική και τη μεταγενέστερη εποχή έρχεται η περαιτέρω διεύρυνση του επιστητού, με νέα ονοματολόγια και τις έννοιες να δίνουν τον τόνο σε όλο το φάσμα της γραμματειακής παραγωγής. Αυτή την εξελικτική αλυσίδα, από την αρχική σύλληψη μιας έννοιας, την έκφρασή της με ποικίλα έναρθρα μέσα και την τελική δημιουργία του αφηρημένου ουσιαστικού, την παρέλαβε έτοιμη η λατινική γλώσσα (η οποία απέκτησε γραπτή λογοτεχνία μόλις στα μέσα του 3ου αιώνα π.Χ.), για να αυξήσει τον πλούτο της και να τον κληροδοτήσει στη δυτική σκέψη. Ωστόσο, στο διαρκές κυνήγι των συνδέσεων της σκέψης με τον βιόκοσμο, «κυνήγι» που συνιστά και τον κινητήριο μοχλό κάθε θεωρίας, η διασφάλιση του ότι τα συνειδησιακά δεδομένα αντιστοιχούν σε πραγματικότητα, όχι σε ψευδαισθήσεις, διόλου δεν αποποιείται τις μεταφορές ώστε να εστιαστεί στην αυστηρή ακρίβεια των εννοιών. «Μια καλή παρομοίωση», έλεγε ο Βιτγκενστάιν, «αναζωογονεί τον νου», καθώς εξακολουθεί να διατηρεί τον πλούτο της καταγωγής της, ενώ η αφαίρεση και η αυστηρή «εννοιακότητα» υποχρεώνονται να τον απαρνηθούν. Όχι οπωσδήποτε με επιτυχία, θέλω να προσθέσω. Μπορεί σε ύψιστο επίπεδο αφαίρεσης να βρίσκονται έννοιες όπως «Μοναξιά», «Κοινωνία», «Είναι» ή «Μόριο», «Κβάντα», «Νετρίνο» κ.ο.κ., αλλά για να περιέλθουν στην επικράτεια της ανθρώπινης εμπειρίας έννοιες σαν αυτές κάτι πρέπει να ενεργοποιηθεί από τις μεταφορές που τις παρήγαγαν. Από τη μια, λοιπόν, η αιχμή των θετικών επιστημών καταφεύγει σε μεταφορές όπως οι «μαύρες τρύπες» στο διάστημα (Αϊνστάιν), η «ζωντανή και νεκρή γάτα» της απροσδιοριστίας του μικρόκοσμου (Σρέντιγκερ) ή το «σύνδρομο της πεταλούδας» για τις μεγάλες επιπτώσεις ελάχιστων αρχικών αλλαγών (Ε. Λόρεντζ). Κι από την άλλη, κορυφαίοι σε δημιουργία μεταφορών –συγγραφείς και καλλιτέχνες– συχνά ξεκινούν από έννοιες της αιχμής των φυσικών επιστημών, για να δημιουργήσουν καινούργιες τεχνοτροπίες. Παράδειγμα η «ροή της συνείδησης» ως αφηγηματικό στυλ (Τζέιμς Τζόυς, Βιρτζίνια Γουλφ κ.ά.), που χρωστά μέρος της ανάπτυξής του στην έννοια του διαστελλόμενου χρόνου από την ειδική θεωρία της σχετικότητας, ή η ζωγραφική του «πουαντιγισμού» (Ζωρζ Σερά, Πωλ Σινιάκ κ.ά.), η οποία ρητά προέκυψε ως συνέχεια ευρημάτων της ανατομίας για τη λειτουργία του αμφιβληστροειδούς και του πώς αποτυπώνονται εκεί τα χρώματα. Επιπλέον, πίνακες όπως «Τα άλογα της θάλασσας» (1893) του Γουόλτερ Κρέιν και πλήθος άλλων παραδειγμάτων από τη ζωγραφική δείχνουν, ακριβώς, το πέρασμα από τη μεταφορά στην έννοια και από την έννοια (ακόμη κι από την ίδια την έννοια της «μεταφοράς», για τον συγκεκριμένο πίνακα) πάλι στη μεταφορά. Κόρη της μεταφοράς, η έννοια δεν αποκόπτεται ποτέ οριστικά από τη μητέρα της. Αλλά αυτή η πορεία παραδοσιακών ευρημάτων που τα ανανεώνουν οι ίδιες οι υπερβάσεις τους, αναμιγνύοντας εννοιακές αφαιρέσεις και μεταφορικές ομοιότητες, αφορά κάθε είδους εκφραστικούς κώδικες. Συνεπώς η «μεταφορολογία», την οποία προτείνει με την αξιοθαύμαστη ευρυμάθειά του ο Μπλούμενμπεργκ, μπορεί να συμβάλλει κρίσιμα στην κατανόηση του πώς σκεπτόμαστε και πώς προσλαμβάνουμε ό,τι συμβαίνει γύρω ή μέσα μας, κινείται όμως σε πεδία που, πολύ πριν από τη δική του προβληματική, είχε μελετήσει η «σημειολογία» (από τον Σωσσύρ μέχρι τον Μπαρτ) κι ακόμα πιο πριν η γλωσσολογία και η φιλοσοφία της γλώσσας, αρχής γενομένης από τη φιλοσοφία εν γένει. Όσο κομψό κι αν εμφανίζεται το πόνημα του Μπλούμενμπεργκ (και είναι τωόντι απολαυστική η ανάγνωσή του) δεν καταφέρνει ένα σημαντικό «brake through» στη σκληρή απολυταρχία της πραγματικότητας – μια νέα οπτική για να συλλαμβάνουμε και να συνειδητοποιούμε ό,τι συμβαίνει γύρω μας ή εντός μας, δίχως να εκχωρούμε πάρα πολλά στη σφαίρα του άρρητου. Όχι κάτι παραπάνω από ό,τι κατάφερε ο Ρεζίς Ντεμπρέ λ.χ., εισηγούμενος τον όρο «μιντιολογία» (médiologie), ως νέα επιστήμη που θα μελετά τις επιπτώσεις των μίντια στις σύγχρονες κοινωνίες[1]. Παρά ταύτα, δεν είναι άστοχο ή ανεπίκαιρο το να κατανοούμε την αξία των μεταφορών, δίχως όμως να πιστεύουμε πως η «γυμνή αλήθεια» συνιστά κάτι περισσότερο από τη σκέτη αλήθεια ή ότι το «ηθικό πλεονέκτημα» εγγυάται μιαν αγγελική ιδιοσυγκρασία, υπεράνω της κοινής ανθρωπότητας. Το να εκτιμούμε τις μεταφορές, είτε φέρνουν πιο κοντά το άρρητο είτε μας απομακρύνουν από αυτό, δεν θα πρέπει να μας κάνει να πέφτουμε εύκολα θύματά τους. [1] Régis Debray, Le pouvoir intellectuel en France, éd. Ramsay, Παρίσι 1979 –την ίδια χρονιά που εισηγούνταν ο Μπλούμενμπεργκ τον όρο «μεταφορολογία»– ενώ σε μεταγενέστερο πόνημα, το Cours de médiologie générale, éd. Gallimard, Παρίσι 1991, ο Ντεμπρέ όριζε τη «μιντιολογία» ως πεδίο μελέτης του «πώς οι λέξεις γίνονται σάρκα».

Οι μεταφορές και το άρρητο

Σύνδεση