Ο ασύμβατος και έκκεντρος Γιάννης Σκαρίμπας

Η Κατερίνα Κωστίου είναι πλέον εμβληματική φιγούρα στη σκαριμπική έρευνα από το 1992 κ.ε., αφού ταύτισε τη φιλολογική της παρουσία με τη μελέτη του έργου τα χαλκιδαίου συγγραφέα. Κατερίνα Κωστίου, Ασύμβατη συνοδοιπορία. Όψεις της έκκεντρης γραφής και ιδεολογίας του Γιάννη Σκαρίμπα, Νεφέλη, Αθήνα 2017, σελ. 206 Η Κατερίνα Κωστίου είναι πλέον εμβληματική φιγούρα στη σκαριμπική έρευνα από το 1992 κ.ε., αφού ταύτισε τη φιλολογική της παρουσία με τη μελέτη του έργου τα χαλκιδαίου συγγραφέα (όπως ο Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος με το παπαδιαμαντικό έργο, ο Κωνσταντίνος Γ. Κασίνης με το παλαμικό και τόσοι άλλοι μελετητές, παλαιότεροι και νεότεροι, με άλλους λογοτέχνες). Η αφετηρία της ενασχόλησής της βρίσκεται μακριά στον χρόνο, εκεί κάπου στο φθινόπωρο του 1987, όταν δημοσίευσε στο αφιέρωμα του περιοδικού Η Λέξη τη μελέτη «O Σκαρίμπας της φυγής και της περιπλάνησης – η μαρτυρία του πεζογραφικού του έργου». Το 1995 υπέβαλε τη διδακτορική της διατριβή στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης με θέμα H Ποιητική της Aνατροπής: σάτιρα, ειρωνεία, παρωδία, χιούμορ στο αφηγηματικό έργο του Γιάννη Σκαρίμπα. Εντωμεταξύ, είχε αρχίσει να επιμελείται τα Άπαντα Σκαρίμπα φτάνοντας τους έντεκα τόμους πεζογραφικών (μυθιστορήματα και διηγήματα) έργων, έναν τόμο με τα Ποιητικά άπαντα (Άπαντες στίχοι), έναν τόμο κριτικών παλαιότερων μελετητών για τον Σκαρίμπα και τον τόμο των Πρακτικών του Α΄ πανελλήνιου συνεδρίου για τον Σκαρίμπα. Έχει επίσης έτοιμο έναν ακόμη μιας ημερίδας που οργάνωσε η ίδια στην Πάτρα (ο οποίος θα κυκλοφορήσει ηλεκτρονικά) και έχει υποσχεθεί ότι θα βγάλει σε τόμο και τα άλλα 12 διηγήματα που συνόδευαν την έκδοση του Θείου τραγιού (1933). Σε αυτό τον επιβλητικό αριθμό σκαριμπικών μελετών και επιμελημένων εκδόσεων έρχεται να προστεθεί ο φρεσκότατος τόμος που παρουσιάζουμε εδώ – θα είναι ο δέκατος όγδοος στο σύνολο, εφόσον υλοποιηθούν και οι δύο υπεσχημένοι. Και όλα αυτά (πλην ενός τόμου, του ηλεκτρονικού) χάρη στη φροντίδα, τη γενναιοδωρία και την καλαισθησία των εκδόσεων Νεφέλη, του αείμνηστου Γιάννη Δουβίτσα («ενός από τους τελευταίους ρομαντικούς εκδότες», όπως η ίδια η Κωστίου τον έχει αποκαλέσει). Αλλά η Κωστίου δεν περιορίζεται στον σκαριμπισμό. Όταν υπερφορτίζεται από το σκαριμπικό έργο βρίσκει καταφύγιο στον Σεφέρη και στον Καβάφη (αν και ξεκίνησε από τον θεσσαλονικιό ποιητή, τον Γιώργο Βαφόπουλο) και σε κριτικές σύγχρονης ποίησης και πεζογραφίας, ακόμη και θεάτρου. Αλλά αυτά δεν είναι της ώρας, γιατί εδώ μας ενδιαφέρει το καλαίσθητο βιβλίο της Ασύμβατη συνοδοιπορία, ένας συγκεντρωτικός τόμος από σκαριμπικές μελέτες, σπαρμένες σε περιοδικά και πρακτικά συνεδρίων, που μόνο ένας ειδικός αναγνώστης θα μπορούσε να τις βρει εύκολα. Αυτή είναι και η σημαντική συμβολή αυτού του είδους των βιβλίων, αυτών των τόμων. Αφού το ξέρουμε πλέον καλά και έχει ειπωθεί πολλές φορές: η ιστορία της λογοτεχνίας αλλά και της φιλολογίας γράφεται με αυτοτελώς εκδομένα βιβλία και όχι με διάσπαρτες εργασίες, που λησμονούνται και δεν είναι εύκολα προσιτές, δεν τις βρίσκουν εύκολα οι ηλεκτρονικοί κατάλογοι των βιβλιοθηκών και κινδυνεύουν να διαφύγουν από τη βιβλιογραφία που πρέπει να έχει κάποιος υπόψη του όταν αναλαμβάνει να μελετήσει έναν συγγραφέα ή ένα φιλολογικό ζήτημα. Και είναι επίσης χρήσιμη η συγκέντρωση παλιών εργασιών σε τόμους, γιατί δίνουν τη δυνατότητα (ή αναγκάζουν σε πολλές περιπτώσεις) τον μελετητή, που έχει το κουράγιο να μπει σε αυτή τη διαδικασία, να ξανασκεφτεί τις παρατηρήσεις του, να αναστοχαστεί, να ερευνήσει σε μεγαλύτερο βάθος, να ενημερωθεί και να ενημερώσει βιβλιογραφικά την έρευνά του, να τις περιποιηθεί γενικότερα και να τις παραδώσει στο ενδιαφερόμενο κοινό. Μια τέτοια ευτυχή περίπτωση έχουμε εδώ. Οι εργασίες που περιλαμβάνει αυτός ο τόμος δεν είναι απλές αναδημοσιεύσεις παλιών μελετών, αλλά όλες είναι ενημερωμένες βιβλιογραφικά και οι μισές είναι ξαναδουλεμένες / αναπλασμένες σε βάθος, ώστε εντέλει είναι νέες προσεγγίσεις, νέες εργασίες. Δεν ξεκίνησα τυχαία εστιάζοντας στον καθοριστικό ρόλο που έπαιξε η Κωστίου στην όψιμη γνωριμία μας με το έργο του Σκαρίμπα. Γιατί είναι αλήθεια πως μετά το πρώτο –ευχάριστο εντέλει– ξάφνιασμα που προκάλεσαν το Θείο τραγί (1933) και κυρίως ο Μαριάμπας (1935), την αδημονία που είχε δημιουργηθεί για το επόμενο έργο του και το δυσάρεστο σοκ που προκάλεσε το μη αναμενόμενο Σόλο του Φίγκαρω (1939), ο πεζογράφος Σκαρίμπας ξεχάστηκε, αφού άργησε και ο ίδιος να τυπώσει ξανά νέο μυθιστόρημα – μόλις είκοσι χρόνια αργότερα έβγαλε το νέο πεζογραφικό βιβλίο, το Βατερλώ δυο γελοίων (1959). Μπορεί σποραδικά να δημοσίευε διηγήματα σε περιοδικά, αλλά το κύριο βάρος για χρόνια το είχε ρίξει στο θέατρο και στην ποίηση (Ο ήχος του Κώδωνος, Οι εαυτούληδες, 1950). Η Κωστίου στο αρχικό κείμενο του τόμου, το «Αντί προλόγου», επιχειρεί να ερμηνεύσει την επανανακάλυψη του Σκαρίμπα εκεί στο γύρισμα του 20ού προς τον 21ο αιώνα, πριν από είκοσι περίπου χρόνια, και την «εδραίωση του Γιάννη Σκαρίμπα στην ιεραρχική κλίμακα της νεοελληνικής λογοτεχνίας ως του κατεξοχήν μοντέρνου πεζογράφου» του Μεσοπολέμου (μαζί με τη Μέλπω Αξιώτη και τον Κοσμά Πολίτη), και την αναθεώρηση αυτή την αποδίδει σε διάφορους λόγους που σχετίζονται με τις νέες ζητήσεις και διαδρομές που ακολούθησε η φιλολογική έρευνα. Είναι όμως υπερβολικά σεμνή και δεν λέει τον πραγματικό και τον κύριο λόγο: αν δεν είχε προηγηθεί το δικό της κοπιώδες έργο, η φιλολογικά φροντισμένη και πλαισιωμένη με σημαντικά Επίμετρα έκδοση των δέκα πεζογραφημάτων του Σκαρίμπα σε διάστημα έξι χρόνων (1992-1998), ο Σκαρίμπας και το ιδιαίτερο, το «ασύμβατο» έργο του θα παρέμενε μάλλον στη σκιά, καθώς οι μελετητές δεν θα μπορούσαν να το προσεγγίσουν εύκολα. Η ίδια το έκανε προσιτό με τις αλλεπάλληλες εκδόσεις. Και όχι μόνο επειδή κατέστησε προσιτό το έργο του αλλά και επειδή η ίδια σε κάθε τόμο αναδείκνυε εξακολουθητικά την ιδιαίτερη αξία του σκαριμπικού έργου, και έπεισε, τελικά, με την ερμηνευτική και κριτική της δεινότητα τους μελετητές της νεοελληνικής πεζογραφίας, εισάγοντας πανηγυρικά πλέον τον Σκαρίμπα στον κανόνα της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Γιατί ο Σκαρίμπας μπορεί να διαβαζόταν πολύ από το αναγνωστικό κοινό κατά τη διάρκεια της δικτατορίας των συνταγματαρχών και κατά τα πρώτα «αγωνιστικά» χρόνια της Μεταπολίτευσης, αλλά οι μελετητές δεν ασχολούνταν πολύ μαζί του. Το βιβλίο, πέραν της εισαγωγικής μελέτης που αναφέρθηκε παραπάνω, περιλαμβάνει έξι εκτενείς εργασίες και σε παράρτημα δύο ευχάριστες εκπλήξεις, δύο τρόπον τινά θεατρικές κριτικές, τις οποίες θα ξαναθυμηθούμε στο τέλος αυτού του σημειώματος. Από τις έξι εργασίες, μία («Η κυπριακή διάλεκτος ως στοιχείο ταυτότητας και φορέας ιδεολογίας») δημοσιεύεται για πρώτη φορά, δύο είναι συμπληρωμένες γενναία, στην πραγματικότητα δημοσιεύονται ως έχουν για πρώτη φορά σε αυτόν τον τόμο, και οι άλλες τρεις δέχτηκαν νέα μερική επεξεργασία και ενημερώθηκαν βιβλιογραφικά, όπως συνέβη άλλωστε σε όλες. Οι μελέτες αυτές στεγάζονται κάτω από τον τίτλο Ασύμβατη συνοδοιπορία και τον υπότιτλο Όψεις της έκκεντρης γραφής και ιδεολογίας του Γιάννη Σκαρίμπα. Που σημαίνει ότι η μελετήτρια είναι πεπεισμένη ότι ο Σκαρίμπας βαδίζει στα νεοελληνικά γράμματα κάπως μόνος του, υπό «γωνία», με «λοξή ματιά», εξελισσόμενος σε «μέγα δεξιοτέχνη της απόκλισης». Η Κωστίου με τις μελέτες αυτές δείχνει δρόμους και τρόπους με τους οποίους θα πρέπει να συνεχίσουμε τη συστηματική έρευνα του σκαριμπικού κόσμου και της γραφής του γενικότερα, για να αναδειχθεί σε όλο το εύρος και το βάθος της η ιδιαιτερότητα αυτού του ευφυούς, χαρισματικού, ανατρεπτικού, καλλιτεχνικά τολμηρού αν και αυτοδίδακτου συγγραφέα του Μεσοπολέμου. Ειδικά κατά την πιο γόνιμη συγγραφική περίοδο της ζωής του, τη συμπυκνωμένη δεκαετία της πορείας του. Από το 1929 μέχρι το 1939 –γιατί σε αυτά τα χρόνια ξεδιπλώνει όλο τα ταλέντο του σε όλα τα λογοτεχνικά είδη– δίνει τα καλύτερα, τα τολμηρότερα έργα του, τα πιο προωθημένα καλλιτεχνικά, αλλά και εκδηλώνει όλη τη συγγραφική του φιλοδοξία: διήγημα, μυθιστόρημα, ποίηση, κριτικά σημειώματα, ακόμη και θέατρο· μια πληθωρική και «ολιστική», θα λέγαμε, παρουσία στα νεοελληνικά γράμματα. Και όλα αυτά εντός μιας δεκαετίας. Σπάνια νεοέλληνας συγγραφέας έχει εκδηλώσει τέτοια εντατική και πολυεπίπεδη δράση σε τόσο σύντομο χρονικό άνυσμα. Έτσι στην πρώτη εργασία («Το πλεόνασμα του ελλείμματος και τα όρια της ταυτότητας») διερευνάται ένα σταθερό γνώρισμα της συγγραφικής ιδιοσυστασίας του συγγραφέα Σκαρίμπα, η «απόκλιση από τη νόρμα» και η συνακόλουθη εστίαση σε «αποκλίνοντα προσωπεία». Αυτό το γνώρισμα η Κωστίου το εξετάζει αναλυτικά παρακολουθώντας δύο προσωπεία που συναντούμε ήδη στην πρώτη συλλογή διηγημάτων Καϋμοί στο Γριπονήσι (1930), τον βοϊδάγγελο (από το ομότιτλο διήγημα) και τον κωφάλαλο (από το διήγημα «Ούλοι μαζί κι ο έρωτας»). Στη δεύτερη («Μαριάμπας, ο Δημακούδης και η “εξουθένωση του σχήματος”») αναζητούνται οι συγκλίσεις και οι αποκλίσεις του Σκαρίμπα με τον άλλο πρωτοποριακό πεζογράφο, εκτός αθηναϊκού κέντρου και αυτόν, τον Νίκο Πεντζίκη, ο οποίος έδωσε βέβαια το νεοτερικότερο έργο του μεταπολεμικά, εκμεταλλευόμενος την παλίμψηστη γραφή και τη διακειμενικότητα, αλλά πρώιμα μοντερνιστικά δείγματα βρίσκουμε στη μορφή του κεντρικού πρωταγωνιστή του πρώτου μυθιστορήματός του Ανδρέας Δημακούδης (εκδομένο στα 1935 και αυτό όπως και ο Μαριάμπας). Τέτοιες εστιασμένες συγκριτικές αναγνώσεις του σκαριμπικού έργου αξίζει να επιχειρηθούν και με το έργο άλλων νεοτερικών πεζογράφων της εποχής, φερ’ ειπείν με τον Αλκιβιάδη Γιαννόπουλο, με τον οποίο γνωρίζουμε ότι ο Σκαρίμπας διατηρούσε αλληλογραφία, αντάλλασσε βιβλία, τα διάβαζε και του έστελνε τις εντυπώσεις και τις σκέψεις του. Αξίζει επίσης να μελετηθεί συστηματικότερα μια ημιτελής τάση, που ήταν υπαρκτή όμως, προς τα τέλη του 1930, μια ανολοκλήρωτη «σχολή Σκαρίμπα» από μαθητές ή μιμητές του, π.χ. τον Πάνο Σαμαρά (Στρόβιλος, 1936), τον Άλκη Κωτσάκη (Κατακτητές, 1935) κ.ά. Την περίπτωση του Κωτσάκη την έχει μελετήσει ένας νέος φιλόλογος, φοιτητής της Κωστίου, ο Νίκος Φαλαγκάς, και πρόκειται σύντομα να δημοσιευτεί στα ετοιμαζόμενα ηλεκτρονικά της ημερίδας που αναφέρθηκε παραπάνω. Άλλοι περιμένουν ακόμη τους νεότερους μελετητές, και υπ’ αυτή την έννοια και η συγκεκριμένη εργασία της Κωστίου, μπορεί να λειτουργήσει ως οδοδείκτης της σχετικής έρευνας. Στην τρίτη εργασία («Η κυπριακή διάλεκτος ως στοιχείο ταυτότητας και φορέας ιδεολογίας») εξετάζεται υποδειγματικά ο ρόλος της γλώσσας (της κυπριακής διαλέκτου εδώ) στο διήγημα «Τυφλοβδομάδα στη Χαλκίδα», όπου ο συγγραφέας «παίρνει θέση, με τα δικά του όπλα, που είναι η σάτιρα και η ειρωνεία, υπέρ της διατήρησης της αυθεντικά ελληνικής κυπριακής ταυτότητας, ψέγει την προδοτική στάση της Ελλάδας απέναντι στην Κύπρο και προκρίνει “τους γάμους” της Ελλάδας και της Κύπρου». Τέτοιες εστιασμένες μελέτες πρέπει να γίνουν για πολλά έργα του Σκαρίμπα, αφού είναι γνωστή η γλωσσική κατασκευή της πραγματικότητας στο έργο του, η «γλωσσική ακολασία» (ή η «γλωσσική ασέλγεια»), και γενικότερα ο καταλυτικός ρόλος της γλώσσας του στη διαμόρφωση της συγγραφικής ιδιοσυστασίας του, στην απόκλιση από τη νόρμα της εποχής κ.ά. Η τέταρτη εργασία («“Η μαεστρία του ενστικτώδους παραλόγου”: Συμβολή στη μελέτη της σχέσης του Σκαρίμπα με τον υπερρεαλισμό») αφορά τη σχέση του Σκαρίμπα (ποιητή και πεζογράφου κυρίως) με τον υπερρεαλισμό και επιχειρεί να ερμηνεύσει γιατί η παλιότερη αλλά κάποτε και η νεότερη κριτική σύνδεσε το έργο του με τον υπερρεαλισμό. Γιατί, εντέλει, ενώ δεν είναι υπερρεαλιστής, θεωρήθηκε υπερρεαλιστής, ενώ ο ίδιος παρώδησε τον υπερρεαλισμό (στο Σόλο του Φίγκαρω και αλλού), ακόμη και σημερινοί μελετητές διακρίνουν στο έργο στοιχεία υπερρεαλιστικά (την εικονοκλαστική στάση, την παραμόρφωση, το αλλόκοτο, το γκροτέσκο, την τολμηρή εικονοποιΐα του κ.ά.). Όσον αφορά πάντως τη χρήση της γλώσσας, ο Σκαρίμπας υπήρξε πολύ πιο τολμηρός από τον υπερρεαλισμό, αφού δεν αρκέστηκε στην αυθαίρετη συναρμογή των λέξεων, αλλά προχώρησε στην παραμόρφωση της νόρμας σε επίπεδο σύνταξης, μορφολογίας και φωνολογίας. Έτσι και σε αυτή την περίπτωση αυτό που αναφαίνεται είναι η ασύμβατη συνοδοιπορία του αυτή τη φορά με καλλιτεχνικά ρεύματα του καιρού του. Η πέμπτη μελέτη («Ο “μαιτρ του φάλτσου” και η clownerie του Μεσοπολέμου») εξετάζει τους αρλεκίνους, τους πιερότους, τις κούκλες, τα ανδρείκελα, τα ρομπότ και τους ίσκιους, πλάσματα της σκαριμπικής φαντασίας που συνιστούν έναν μαγικό πληθυσμό ο οποίος, κατά την Κωστίου, υπερβαίνει τη μεταφορική λειτουργία που έχει στο έργο των ποιητικών «χαμηλών φωνών» του Μεσοπολέμου και δημιουργεί «τον μύθο του μεταρομαντικού, μοντέρνου, “λοξού” ανθρώπου», λειτουργώντας κυριολεκτικά και καταλυτικά όσον αφορά την πραγμάτωση της σκαριμπικής μυθολογίας. Έτσι «ο πιερότος ανάγεται σε αρχετυπικό σκαριμπικό χαρακτήρα και οι ποικίλες του εκφάνσεις διοχετεύονται σε όλα τα έργα του συγγραφέα αποτυπώνοντας, ιδίως στην ποίησή του, τη σχέση του με το έργο του και αντανακλώντας καλειδοσκοπικά τη συγγραφική του υπόσταση». Ειδικότερα, συνεξετάζονται τα ποιήματα «Πιερρότος» του Ρώμου Φιλύρα, «Ανδρείκελα» του Κ. Γ. Καρυωτάκη και «Εαυτούληδες» του Σκαρίμπα, και αποδεικνύεται ότι ο Σκαρίμπας καθιστά συνθετότερη αυτή την αρχετυπική μορφή, επιδιώκοντας να αποκαλύψει τη «γελοιότητα της κοινωνίας και τη συμβατικότητα της ανθρώπινης συμπεριφοράς», χωρίς να απουσιάζει –κάθε άλλο– και ο αυτοσαρκασμός. Εντέλει και εδώ ο Σκαρίμπας, «αιρετικός και ιδιόρρυθμος» για μία ακόμη φορά, απέδωσε με τον πιο δραστικό τρόπο «τη σπασμωδικότητα και τη διάλυση της ταυτότητας του μεσοπολεμικού ανθρώπου και της αισθητικής του». Τέλος την ασύμβατη συνοδοιπορία του με έναν μείζονα εκπρόσωπο της γενιάς του 1930 εξετάζει η έκτη μελέτη («“Νεοελληνικά”, “υπερελληνικά”, “αλλοεθνή” ή “πανανθρώπινα”; Η ασύμβατη σχέση του Σκαρίμπα με τον Θεοτοκά»). Για τη δουλειά αυτή έχει γίνει εξονυχιστική έρευνα στο αρχειακό υλικό του Θεοτοκά και του Σκαρίμπα και ιδίως στην αλληλογραφία του. Έτσι προκύπτει η σύγκλισή τους σε κάποια στιγμή –στα 1952– γύρω από τους στόχους του Εθνικού Θεάτρου, αλλά εντέλει αυτό που κυριαρχεί είναι η ευρύτερη ιδεολογική και πολιτική διαφωνία των δύο προσώπων· συστημικός ο ένας, αντισυστημικός ο άλλος. Γενικότερα η συγκεκριμένη εργασία ανοίγει το θέμα της σκαριμπικής πολιτικής ιδεολογίας και της θέσης του στη δημόσια σφαίρα κατά τη μεταπολεμική περίοδο, και ως τέτοια θίγει ένα καίριο ζήτημα δίνοντας λαβές για άλλες έρευνες προς την ίδια κατεύθυνση. Ο τόμος κλείνει με ένα άνοιγμα στον άτυπο θεατρικό Σκαρίμπα, για την ακρίβεια στον θεατροποιημένο πεζογράφο Σκαρίμπα. Συμπεριλαμβάνονται δύο κείμενα: «Η νουβέλα “Το θείο τραγί” ως πολύσημος και ανοιχτός λογοτεχνικός κώδικας» και «Σκηνικές ωσμώσεις: “Ο κομμωτής κυριών και οι τρεις άδειες καρέκλες”». Κείμενα υβριδικά, που κινούνται μεταξύ θεατρικής κριτικής και αναστοχαστικού λόγου. Γράφτηκαν με την αφορμή τριών παραστάσεων που παίχτηκαν στην Αθήνα κατά το άτυπο έτος Σκαρίμπα, στις αρχές του 2014, οπότε συμπληρώθηκαν 30 χρόνια από τον θάνατο του χαλκιδαίου δημιουργού. Δεν είναι πολύ γνωστό, αλλά ο Σκαρίμπας έγραψε θέατρο, επένδυσε πολύ σε αυτό και πάλεψε πολύ για να επιβληθεί και σε αυτό το είδος, χωρίς να πετύχει ό,τι επιθυμούσε. Εντούτοις φαίνεται ότι γνωρίζει νέα δόξα με τις θεατρικές μεταπλάσεις πεζογραφημάτων του από νέους ανθρώπους, Το θείο τραγί (από δύο θιάσους, με διαφορετική ερμηνευτική θέση ο καθένας: στη μία παράσταση ως πολιτικό κείμενο που αφορά και την εποχή μας, στην άλλη ως χιουμοριστικό που φτάνει μέχρι την καρικατούρα των προσωπείων) και τα διηγήματα Ο κομμωτής κυριών και οι τρεις άδειες καρέκλες. Αυτές τις τρεις παραστάσεις κρίνει η Κωστίου, ανοίγοντας τον δρόμο για τη μελέτη του θεατροποιημένου και θεατρικού Σκαρίμπα, που απ’ ό,τι φαίνεται ήρθε η ώρα –αν και άργησε πολύ– να μας απασχολήσει.

Ο ασύμβατος και έκκεντρος Γιάννης Σκαρίμπας

Σύνδεση