Ευοφθαλμότατον γαρ πάντων των εθνών το Ελληνικόν

Από τα χρόνια που ήμουν ακόμη μαθητής του Δημοτικού στη Ρώμη είχα μεγάλη αγάπη στα Λεξικά. Στο σπίτι μας υπήρχε, ανάμεσα σε πολλά, η περίφημη Britannica ‒ αυτήν που διάβαζε καθημερινά ο Μπόρχες, όπως εξομολογείται σε επιστολή του. Marinos Yeroulanos, A Dictionary of Classical Greek Quotations, πρόλογος Oliver Taplin, I. B. Tauris,Λονδίνο - Νέα Υόρκη 2016, σελ. 898 Από τα χρόνια που ήμουν ακόμη μαθητής του Δημοτικού στη Ρώμη είχα μεγάλη αγάπη στα Λεξικά. Στο σπίτι μας υπήρχε, ανάμεσα σε πολλά, η περίφημη Britannica ‒ αυτήν που διάβαζε καθημερινά ο Μπόρχες, όπως εξομολογείται σε επιστολή του. Την Britannica έσπευσα να συμβουλευτώ όταν στα δέκα μου έμαθα ότι ο παππούς μου είχε την «παλιοαρρώστια» στους πνεύμονες – η λέξη «καρκίνος» ήταν απαγορευμένη την εποχή εκείνη λόγω των γνωστών προκαταλήψεων. Θυμάμαι να ανατρέχω με έκδηλη αγωνία στο λήμμα «anatomy», με τις φοβερές έγχρωμες διαφάνειες, για να εντοπίσω το σημείο του σώματος όπου είχε νοσήσει, ελπίζοντας ότι αυτή η άγνωστη για μένα πάθηση δεν ήταν σοβαρή. Αργότερα στο Γυμνάσιο άρχισα να αγοράζω Λεξικά που αφορούσαν την Ελληνική (Αρχαία και Νέα), Λατινική και Αγγλική Γλώσσα (θα πρέπει να ήμουν στην Έκτη νομίζω, όταν προμηθεύτηκα το Αντιλεξικό του Βοσταντζόγλου, το Λατινο-Ελληνικόν Λεξικόν του Κουμανούδη και το παράδοξο Αντίστροφον Λεξικόν του Κουρμούλη), και λίγο μετά, φοιτητής στην Αγγλία πλέον, τα πιο εξειδικευμένα Λεξικά, όπως τα ευρέως γνωστά που εκδίδει το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης στο οποίο σπούδασα. Ρίχνοντας μια πρόχειρη ματιά στη βιβλιοθήκη μου είδα ότι έχω πάνω από τριάντα Λεξικά και Companions της Οξφόρδης και άλλα τόσα που έχουν εκδοθεί από εξίσου έγκυρους πανεπιστημιακούς εκδοτικούς οίκους, όπως αυτοί του Καίμπριτζ, του Κολούμπια και του Τζονς Χόπκινς – το τελευταίο εξέδωσε μάλιστα πριν κάποια χρόνια ένα εξαιρετικό και πολύ χρήσιμο λεξικό Λογοτεχνικής Θεωρίας και Κριτικής. Σε αυτά συμπεριλαμβάνονται το περίφημο Oxford Dictionary of Quotations – το οποίο, όπως είχε επισημάνει καθηγητής μου, «δεν μπορεί να λείπει από κανένα σπίτι μορφωμένου ανθρώπου», το Oxford Dictionary of Philosophy, το Oxford Dictionary of Politics of the World, το Oxford Companion to the Bible, το Oxford Dictionary of Literary Quotations, και φυσικά, για να έρθουμε στο θέμα μας, το Oxford Classical Dictionary. Ωστόσο, από όλη αυτή την πλούσια εκδοτική παραγωγή Λεξικών, έλειπε ένα Λεξικό ‒ αυτό στο οποίο αναφερόμαστε. Γιατί και το Oxford Classical Dictionary, που έχουν επιμεληθεί οι Simon Hornblower (τι όνομα και αυτό!) και Antony Spawforth, είναι ένα Λεξικό οργανωμένο στη βάση λέξεων και όχι συγγραφέων. Στο δικό τους, η λέξη με την οποία ανοίγει το Λεξικό είναι η λέξη «abacus», το γνωστό «αβάκιον», ενώ στο Λεξικό του Γερουλάνου, Λεξικό που οργανώθηκε σε διαφορετική βάση και με άλλη στόχευση, συναντάμε τον συγγραφέα Αδαμάντιο Ιουδαίο και την πολύ κολακευτική περιγραφή των Ελλήνων που δίνει στα «Φυσιογνωμονικά» του – πάλι καλά που οι ακραίοι εθνικιστές μας δεν διαβάζουν τέτοια βιβλία, γιατί αλλιώς στο επιχείρημα ότι είμαστε ο πιο ένδοξος λαός της οικουμένης, θα πρόσθεταν ότι είμαστε και ο ωραιότερος. Ας σταθούμε όμως για λίγο σε αυτή την περιγραφή. Τι λέει λοιπόν ο Αδαμάντιος: «ρίνα ορθήν, οφθαλμούς υγρούς χαροπούς γοργόν φως πολύ έχοντας εν εαυτοίς· ευοφθαλμότατον γαρ πάντων των εθνών το Ελληνικόν». Και η αγγλική μετάφραση από τους εκδότες του Λεξικού: “The nose straight, the eyes lustrous and expressive; the Greeks have the most beautiful eyes of any people in the world”. Ως συγγραφέας στάθηκα βέβαια στην υπέροχη λέξη: «ευόφθαλμος» που η αγγλική μετάφραση δεν μπορεί παρά να αδικήσει, αφού το “beautiful eyes”, μια κοινή φράση στα Αγγλικά, δεν κουβαλάει μέσα του το βάρος εκείνο της ιστορίας που φέρει η αντίστοιχη αρχαιοελληνική. Το γνωστό Λεξικό Liddell&Scott, για τη λέξη «ευόφθαλμος» παραπέμπει σε δύο φράσεις του Ξενοφώντα και μία του Αριστοτέλη, αλλά όχι του Αδαμάντιου. Επομένως, το Λεξικό του Γερουλάνου προσφέρει ήδη από την πρώτη του σελίδα, από το πρώτο του λήμμα για την ακρίβεια, μια πολύτιμη πληροφορία που ως τώρα, εγώ τουλάχιστον, δεν γνώριζα. Ανέτρεξα μάλιστα, αφού είχα γράψει αυτές τις γραμμές, και σ’ ένα από τα πιο σπάνια Λεξικά που έχω –θυμάμαι να το αγοράζω από ένα second-hand βιβλιοπωλείο στην Turl Street στην Οξφόρδη, από το οποίο είχα προμηθευτεί σπάνιες ποιητικές συλλογές βρετανών ποιητών του 19ου και 18ου αιώνα– το A Dictionary of Latin and Greek Quotations, Proverbs, Maxims and Mottos, Classical and Medieval, Including Law Terms and Phrases, σε επιμέλεια του H. T. Riley, Καθηγητή Κλασικών Σπουδών στο Claire Hall του Καίμπριτζ, και το οποίο εκδόθηκε το 1891. Ούτε εκεί φυσικά βρήκα το παράθεμα που εντόπισε ο Γερουλάνος. Στο Λεξικό αυτό, τα παραθέματα είναι σε αλφαβητική σειρά, και όχι με βάση το όνομα του συγγραφέα. Επομένως, εστιάζει σε αξιομνημόνευτες φράσεις, ρητά, ή αφορισμούς και δεν προσφέρει μια συγκεντρωτική παρουσίαση των σκέψεων ή ρήσεων ενός συγγραφέα, όπως κάνει το ανά χείρας Λεξικό. Γιατί όμως να συμβουλεύεται και να διαβάζει κανείς ένα Λεξικό με παραθέματα, ειδικά ένα τέτοιο Λεξικό που περιέχει παραθέματα αρχαίων φιλοσόφων, τραγικών ποιητών και ιστορικών, που αποτελούν και τα πνευματικά θεμέλια του Δυτικού Πολιτισμού; Αρκούν τα 87 παραθέματα της Αντιγόνης ή τα 75 της Πολιτείας ή τα 155 του Πελοποννησιακού Πολέμου για να συλλάβει κανείς τη σημασία και τη σπουδαιότητα αυτών των έργων; Φαντάζομαι την απάντηση που θα έδινε ο Murray ή ο Bowra ή ο δικός μας Μαρωνίτης. Θα σήκωναν το φρύδι και θα χαμογελούσαν ειρωνικά. Όπως γράφει και ο σατιρικός αμερικανός συγγραφέας Άμπροουζ Μπιρς στο δικό του Πλήρες Λεξικό του Διαβόλου (The Unabridged Devil’s Dictionary), «Παράθεμα: Η πράξη τού να επαναλαμβάνεις λανθασμένα τα λόγια κάποιου άλλου». (“Quotation: The act of repeating erroneously the words of another”.) Και όπως σημειώνει και ο Κίπλινγκ, στο έργο του Many Inventions, «Τυλίχτηκε σε παραθέματα – όπως ένας ζητιάνος θα φορούσε την πορφύρα των αυτοκρατόρων». (“He wrapped himself in quotations ‒ as a beggar would enfold himself in the purple of Emperors.”) Ωστόσο, θα διαφωνήσω. Και εδώ θα μιλήσω περισσότερο ως ποιητής, παρά ως αναγνώστης της φιλοσοφίας, της ιστορίας ή του αρχαίου δράματος. Πολλές φορές ένα παράθεμα μπορεί να λειτουργήσει διεγερτικά, να αποτελέσει έναν σπινθήρα που αφυπνίζει το πνεύμα και το οδηγεί σε τόπους –λογοτεχνικούς ή φιλοσοφικούς– που ως τότε αγνοούσε ή δεν είχε ακόμη εξερευνήσει. Να δώσω ένα παράδειγμα που αφορά τη δική μου ποιητική διαδρομή. Πριν από πολλά χρόνια διάβαζα ένα δοκίμιο του Κερμόντ και ξαφνικά έπεσα πάνω σ’ ένα παράθεμα/στίχο του Ουίλιαμ Μπλέικ: «Καλύτερα να πνίξεις ένα μωρό στην κούνια του, παρά να τρέφεις ανικανοποίητους πόθους» (“Sooner murder an infant in its cradle than nurse unacted desires”.) Μου έκανε μεγάλη εντύπωση αυτή η, ας το πούμε, ανορθόδοξη και πολύ τολμηρή σκέψη του Μπλέικ, και έψαξα αμέσως να βρω από πού την είχε αλιεύσει ο Κερμόντ. Ήταν φυσικά από τις «Παροιμίες της Κόλασης», που αποτελεί βασικό μέρος των Γάμων του Ουρανού και της Κόλασης – έργο που θεωρείται, ως γνωστόν, ένα από τα αριστουργήματα της αγγλικής λογοτεχνίας. Λίγο μετά, εντυπωσιασμένος από τους Γάμους, καταπιάστηκα με τη μετάφρασή τους στα ελληνικά, η πρώτη έκδοση των οποίων κυκλοφόρησε το 1999 από τις εκδόσεις Νεφέλη. Το ίδιο έχει συμβεί πολλές φορές στο παρελθόν: ένας αδέσποτος στίχος οδηγεί σ’ ένα ποίημα και ένα ποίημα στο έργο ενός συγγραφέα. Από την άλλη μπορεί ένας στίχος, ή ένα θραύσμα, να αρκεί για να τεθεί σε λειτουργία η συγγραφική διαδικασία. Η ποίηση, για παράδειγμα, του Έλιοτ, του Πάουντ, αλλά και των δικών μας μοντερνιστών, βρίθει παραθεμάτων, τα οποία προφανώς παίζουν σημαντικό ρόλο στον όλο σχεδιασμό του ποιήματος. Ο Πάουντ στη γνωστή του σύνθεση Χιου Σέλγουιν Μώμπερλυ, χρησιμοποιεί παραλλαγμένα έναν στίχο του Πίνδαρου. Γράφει: «τιν’ άνδρα, τιν’ ήρωα, τίνα θεόν»/ “Shall I place a tin wreath upon?”. Ο τρόπος που αντηχεί το αγγλικό “tin” πάνω στα τρία αρχαιοελληνικά «τίνα, τίνα, τίνα» είναι τουλάχιστον ιδιοφυής, όπως και ο τρόπος που ο Πάουντ καυτηριάζει τα ήθη της εποχής του, αντιπαραβάλλοντας το ιδεώδες του αρχαίου πολιτισμού με το «τενεκεδένιο» του δικού του. Ένας και μόνο στίχος από τις Ολυμπιακές Ωδές δημιουργεί το αποτέλεσμα που επιδιώκει. Στο δοκίμιό του με τίτλο “Short Shrift” o Τζορτζ Στάινερ σημειώνει: «Όταν έδειξαν ένα επίγραμμα μιάμισης αράδας στον Σαμφόρ (1741-1794), δάσκαλο στην καυστική λακωνικότητα, παρατήρησε ότι θα επιδείκνυε περισσότερο πνεύμα αν ήταν συντομότερο. Το επίγραμμα, ο αφορισμός, το παράθεμα είναι τα χαϊκού της σκέψης. Επιδιώκουν να συμπτύξουν την πιο διεισδυτική διορατικότητα στις λιγότερες δυνατές λέξεις. Σχεδόν εξ ορισμού, και ακόμη και όταν κολλάει αυστηρά στην καθημερινή γλώσσα, ο αφορισμός, το παράθεμα προσεγγίζει την κατάσταση της ποίησης. Η μορφική του οικονομία αποβλέπει στο να ξαφνιάσει με μια έκλαμψη αυθεντίας. Αποβλέπει στο να μείνει στη μνήμη με ανεπανάληπτο τρόπο, όπως ένα ποίημα. Μάλιστα περίφημα ρητά ή αποφθέγματα κυμαίνονται συχνά ανάμεσα στη σπουδαία ποίηση ή το δράμα και στην ανωνυμία της παροιμίας. Για μια στιγμή είναι αδύνατον να θυμηθούμε από ποιο ακριβώς πηγάζει. Ποιος ήταν ο πρώτος που μας δίδαξε ότι “των φρονίμων ολίγα” ή ότι “αρνί που το βλέπει ο Θεός, λύκος δεν το τρώει”; Σε ποιο κείμενο βρίσκουμε το γνωμικό, που συνέβαλε σε μια ολόκληρη επανάσταση στην ιστορία της αντίληψης, ότι “η φύση μιμείται την τέχνη”; Οι κοφτές αποκαλύψεις του Σαίξπηρ, του Λόρενς Στερν και του Όσκαρ Ουάιλντ έχουν περάσει μέσα στη δόξα της καθημερινής γλώσσας». Ο Στάινερ αναφέρει τον Σαίξπηρ, τον Στερν και τον Ουάιλντ. Εμείς με το πολύτιμο αυτό Λεξικό θα μπορούσαμε να αναφέρουμε τον Παλλαδά, τον Παρμενίδη, τον Πίνδαρο, τον Πλάτωνα, τον Πλούταρχο, τον Πυθαγόρα – για να περιοριστώ στο γράμμα «Π». Άνοιξα τυχαία να δω τα παραθέματα στον Πλάτωνα και έπεσα πάνω σ’ αυτό από τον Τίμαιο: «αγαθώ δε ουδείς περί ουδενός ουδέποτε εγγίγνεται φθόνος». Αυτές οι υπέροχες παρηχήσεις: «ουδείς, ουδενός, ουδέποτε» χάνονται βέβαια στη μετάφραση: “One who is good will never be afflicted by envy”). Ή ανατρέχοντας στο γράμμα «Σ» και στην Αντιγόνη του Σοφοκλή: «ούτοι συνέχθειν, αλλά συμφυλείν έφυν» (“I have been born for mutual love, nor hate”), στίχος παρεμπιπτόντως, που όπως μου εξομολογήθηκε η Καναδέζα ποιήτρια Ανν Κάρσον την οδήγησε να γράψει τη δική της διασκευή της Αντιγόνης, με τίτλο Antigonick. Με άλλα λόγια, είμαστε τα κείμενα, είμαστε τα παραθέματα που διαβάζουμε στην πορεία της ζωής μας. Η διακειμενικότητα μας συγκροτεί ως αναγνωστικά υποκείμενα. Ο λόγος ανακυκλώνεται και αναγεννάται διαρκώς. Το έργο του Γερουλάνου είναι ένα πραγματικά μοναδικό βιβλίο αναφοράς, με την πιο εμπεριστατωμένη συλλογή παραθεμάτων που έχει ως τώρα εκδοθεί. Οργανωμένο αλφαβητικά, με πρώτο το αρχαίο κείμενο και την αγγλική του μετάφραση, περιέχει 7.500 εγγραφές που χρονολογούνται από την αρχαϊκή εποχή έως την ύστερη αρχαιότητα, καλύπτοντας θέματα φιλοσοφίας, θεάτρου, ποίησης, ιστορίας, επιστήμης και ιατρικής. Χάρη στα ευρετήρια αυτής της έκδοσης, με καταλόγους μεταφραστών, συντομογραφιών και λέξεων-κλειδιών διευκολύνεται η γρήγορη και αποτελεσματική αναζήτηση των εγγραφών. Το εντυπωσιακό είναι πως όσοι μπουν στον κόπο να συμβουλευτούν αυτό το βιβλίο θα διαπιστώσουν ότι πολλές σκέψεις που εκφράστηκαν πριν από είκοσι και τόσους αιώνες και παρουσιάζονται σ’ αυτό συγκεντρωμένες, είναι σήμερα τόσο επίκαιρα προκλητικές όσο και στην εποχή τους. Δεν μπορώ, κλείνοντας, να αποφύγω τον πειρασμό να αναφέρω, για παράδειγμα, τη ρήση του Θουκυδίδη: «και την ειωθυίαν αξίωσιν των ονομάτων ες τα έργα αντήλλαξαν τη δικαιώσει» (“Even the meaning of words was changed as men considered expedient”). Όλοι μας ξέρουμε πώς οι «τοκογλύφοι» έγιναν εν μια νυκτί «πιστωτές», η «Τρόικα», «Θεσμοί», και το «μνημόνιο», «δανειακή σύμβαση». Η χρεοκοπία της πολιτικής βέβαια παρέμεινε χρεοκοπία, θα σχολίαζε ο Θουκυδίδης. Ο Μαρίνος Γερουλάνος μάς κάνει ένα σπάνιο δώρο. Στις σκοτεινές μέρες που ζούμε, είναι «ηδύ γαρ το φως βλέπειν», όπως λέει και ο Ευριπίδης.

Ευοφθαλμότατον γαρ πάντων των εθνών το Ελληνικόν

Σύνδεση