Ποίηση και Ποιητική από την Χάννα Άρεντ

Η σχέση ή καλύτερα η απόσταση της ποίησης από την φιλοσοφία είναι ζήτημα παλαιό με πολλές παραμέτρους. Μια παράμετρο αποτελούν και τα κριτήρια εκείνου που διαβάζει τα αντίστοιχα κείμενα. Anne Bertheau, »Das Mädchen aus der Fremde«: Hannah Arendt und die Dichtung. Rezeption – Reflexion – Produktion, [transcript] Lettre, Bielefeld 2016, σελ. 416 Η σχέση ή καλύτερα η απόσταση της ποίησης από την φιλοσοφία είναι ζήτημα παλαιό με πολλές παραμέτρους. Μια παράμετρο αποτελούν και τα κριτήρια εκείνου που διαβάζει τα αντίστοιχα κείμενα. Τι δηλαδή αναζητεί ο αναγνώστης τους. Ενδεικτικά, ο Πλάτων έγραψε στην Πολιτεία (10, 607b) …παλαιὰ μέν τις διαφορὰ φιλοσοφίᾳ τε καὶ ποιητικῇ… και επιχειρηματολόγησε υπέρ ελεγχόμενης από την φιλοσοφία ποίησης. Αργότερα, ο Αριστοτέλης αρνήθηκε ότι ο Εμπεδοκλής θα μπορούσε να ονομασθεί ποιητής (Ποιητ. 1,1447 b18), επειδή η ποίησή του μεταδίδει απλώς λεπτομέρειες του εξωτερικού κόσμου. Ποίηση και φιλοσοφία, έτσι, απέχουν. Σε μεταγενέστερα χρόνια για τον αλεξανδρινό Κλήμη (2/3. αι. μ.Χ.) υπάρχει ἡ φιλόσοφος Ἐμπεδοκλέους …ποιητική (VS31B147). Σχηματίζεται, όπως φαίνεται, και μια άλλη παράμετρος: ο ίδιος φιλόσοφος να συνθέτει αναγνώσιμο φιλοσοφικό έργο και αναγνώσιμη ποίηση. Ποίηση και φιλοσοφία εδώ συχνά προσεγγίζουν. Φιλόσοφος και ποιήτρια υπήρξε η εβραϊκής καταγωγής Γερμανίδα Xάννα Άρεντ (1906-1975), από καλλιεργημένους σοσιαλιστές γονείς, φυγάς του χιτλερικού κράτους (1933), πρώτα στην Γαλλία και έπειτα (από το 1941) στις ΗΠΑ, όπου σταδιοδρόμησε ως πανεπιστημιακός. Η Άρεντ από τα φοιτητικά της χρόνια υπηρέτησε κυρίως την πολιτική φιλοσοφία αλλά και την ποίηση. Την περιορισμένα γνωστή σχέση της Άρεντ με την ποίηση, τουλάχιστον για τα ελληνικά δεδομένα, πραγματεύεται διεξοδικά και διεισδυτικά η διδακτορική διατριβή της Aν Μπερτώ, στο Πανεπιστήμιο της Σορβόννης (Paris IV), που τώρα είναι προσιτή στην γερμανική (τυπωμένη) έκδοση με τίτλο Ηannah Arendt, “Das Mädchen aus der Fremde“, Ηannah Arendt und die Dichtung, 2016 [Χάννα Άρεντ, «Το κορίτσι από τα ξένα», Η Χάννα Άρεντ και η ποίηση]. Ο εμπερίστατος πρόλογος της εργασίας (σ. 15-41) πληροφορεί τον αναγνώστη ότι η φράση σε εισαγωγικά παραπέμπει στο ομότιτλο ποίημα του Φ. Σίλερ (1796), όπου το «κορίτσι» είναι πιθανότατα η ποίηση. Το ποίημα αυτό έγινε εμβληματικό για την προσωπικότητα και την ποίηση της Άρεντ. Η ίδια ομολογούσε ότι αισθανόταν απόσταση από τον κόσμο και χαρά μέσα στον κόσμο. Πρόκειται για ευαισθησία και ευθύνη προς την πραγματικότητα, όχι μόνωση και αυτοεγκλεισμό. Η «συνύπαρξη» αυτή είχε ως αποτέλεσμα την διάχυτη μελαγχολία, συνυφασμένη με την ζωντάνια της πράξης στον χαρακτήρα και στα ποιήματά της. Πατρίδα της ήταν η ποίηση, σχεδόν αποκλειστικά η γερμανόγλωσση, και το «κορίτσι από τα ξένα» ήταν η Άρεντ[1]. Η ίδια έγραψε, ενώ ακόμη ζούσε στην Γερμανία την καθημερινή επιβολή της βαρβαρότητας: «Για μένα η Γερμανία είναι η μητρική γλώσσα, η φιλοσοφία και η ποίηση...».[2] Πραγματικά, αν η Άρεντ δεν στρατευόταν και πολιτικά, θα υπηρετούσε αποκλειστικά την φιλοσοφία και την ποίηση. Το ζήτημα όμως είναι πώς να προσεγγίσει κανείς ερευνητικά, όχι ενορατικά (και αυθαίρετα) ένα τόσο πολύμορφο όσο και αλληλένδετο έργο, με επίκεντρο της προσέγγισης την ποίηση και την ποιητική της Άρεντ. Χρειάζεται εδώ μια Ερμηνευτική η οποία εμπιστεύεται φαινομενολογικά τις νοηματικές δυνατότητες του κειμένου όπως προσφέρονται μέσω της γλωσσικής τους έκφρασης. Εμπιστεύεται, σημαίνει ότι τις κατανοεί και τις ανοίγει στον σύγχρονο κόσμο της ανάγνωσης για να ακολουθήσει η όποια συνέχεια. Aυτό είναι ένα ουσιώδες χαρακτηριστικό της Ερμηνευτικής του Πωλ Ρικέρ (P. Ricoeur), την οποία με γνώση και επιτυχία χρησιμοποίησε στην εργασία της η Αν Μπερτώ.[3] Εδώ η διάρθρωση της έρευνας εξηγείται με τις τρεις λέξεις που λειτουργούν ως υπότιτλος: Πρόσληψη (Rezeption) - Αναστοχασμός (Reflexion) - Παραγωγή (Produktion). Στην Πρόσληψη (α΄ μέρος, σ. 43-130), όρο καθιερωμένο πια, εξετάζεται πώς η Άρεντ διάβασε μέσα στην φιλοσοφική και πολιτική της συγγραφή, στα αυτοβιογραφικά και στην ποίησή της, έργα του Γκαίτε, του Χαίλντερλιν, του Χάινε, του Κάφκα, του Ρίλκε και του Μπρεχτ. Η ποίηση, η δημιουργία αυτών των κορυφαίων, διατρέχει ως παράθεμα ή και ως ενσωματωμένη σκέψη ολόκληρη την συγγραφή της Άρεντ. Η ίδια βλέπει μέσα από αυτών τα κείμενα με κριτική απόσταση, με μια πρόσθετη προοπική, την δική της σκέψη, και με την μαρτυρία τους την επιβεβαιώνει, την επανακαταξιώνει. Ο σημερινός αναγνώστης παρακινείται από την διαυγή ανάλυση της εξαιρετικά πολύμορφης ύλης που παρέχει η Μπερτώ να επαναλάβει με δικές του ιδέες την ίδια αναδρομή, να αναζητήσει δηλαδή ό,τι η Άρεντ ονόμασε αλήθεια της ποίησης μέσα στην πραγματικότητα που η ίδια έζησε (πρώτο τμήμα, α΄ μέρους). Η πραγματικότητα αυτή απλώνεται από το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και καταλήγει με τα στρατόπεδα μαζικής εξόντωσης ανθρώπων ως το 1945. Πώς η Άρεντ αντιδρά ποιητικά εξετάζεται στην συνέχεια (2ο τμήμα, α΄ μέρους). Αλληλογραφεί με γνώριμούς της φιλοσόφους αλλά και άλλους, οι οποίοι συμμετείχαν σε ό,τι ζούσαν και με την σκέψη τους στοχάστηκαν ποιητικά. Ο πιο γνωστός σε μας είναι ο φιλόσοφος Mάρτιν Χάιντεγκερ. H νεαρή Άρεντ, φοιτήτριά του στο Πανεπιστήμιο του Μάρμπουργκ (1924), φύση με έντονη μουσική και ποιητική ευαισθησία, κυριευμένη από την διδασκαλία και το ποιητικής χροιάς λεκτικό του Χάιντεγκερ[4] – του στέλνει τρία δικά της ποιήματα (καλοκαίρι του 1925), το Τραγούδι του καλοκαιριού (Sommerlied), το Γιατί μου δίνεις το χέρι (Warum gibst du mir die Hand) και το Αποχαιρετισμός (Abschied). Τα δύο πρώτα είναι ομολογίες ερωτικά συνεπαρμένης νέας από την προσωπικότητα του δασκάλου, αλλά καθόλου άκριτης, στο τρίτο ποίημα η δυσκολία της σχέσης και ό αμφίθυμος χαρακτήρας του Χάιντεγκερ ανήκουν στους παράγοντες που βαθμιαία οδηγούν την Άρεντ στην απομάκρυνση. Ακολουθούν μελαγχολικά/λυρικά ποιήματά της που πρέπει να γράφτηκαν τον χειμώνα του 1925/26, όταν η ίδια φοιτούσε στο Πανεπιστήμιο του Φράιμπουργκ (κοντά στον Έ. Χούσερλ) και έπειτα στην Xαϊδελβέργη, με δάσκαλο τον K. Γιάσπερς (άνοιξη του 1926), στα οποία η ίδια εκφράζει ακόμη μεγαλύτερη απόσταση από τον Χάιντεγκερ. Η ανοιχτά αντισημιτική και φιλοναζιστική στάση του Χάιντεγκερ (από το τέλος του 1932) επιφέρει την οριστική διακοπή της σχέσης τους. Στις 6 Φεβρουαρίου του 1950 η Άρεντ συναντά τον παλιό της δάσκαλο και αγαπημένο στο Φράιμπουργκ. Ήταν η πρώτη και μόνη συνάντησή τους μετά τον πόλεμο και επέδρασε καταλυτικά στον Χάιντεγκερ, αν κανείς κρίνει από τις αντιδράσεις του. Σε ποιήματα που έκτοτε συνθέτει και της στέλνει «επενδύει» την συνάντησή τους με έννοιες από το δικό του φιλοσοφικό λεξιλόγιο, τις οποίες ο ίδιος κάποτε διευκρινίζει. Έτσι, μετά την συνάντησή τους δίνει (1950) σε ένα ποίημά του τον τίτλο Das Ereignis (To συμβαίνον, ή μάλλον Το συν-εκ-βαίνον), δηλαδή το ονομάζει με όρο της φιλοσοφίας του. Στη συνέχεια σχολιάζει ο ίδιος ορισμένα σημεία από το περιεχόμενο του ποιήματος[5]. Το Συν-εκ-βαίνον βασίζεται στην «αποκάλυψη» της εξαίσιας στιγμής, με σκοπό να μεταλλαγεί το ως τότε άρρητο σε ό,τι η αποκάλυψη αυτή φραστικά συνεπάγεται, να γίνει δηλαδή διακριτό και αναγνωρίσιμο στην γλώσσα. Το άρρητο αποκαλύπτεται και παρουσιάζεται στον άνθρωπο μέσα στην γλώσσα, η οποία τον κυριαρχεί. Το Συνεκβαίνον του Χάιντεγκερ αποτελεί έκφραση του Πρωταρχικού φαινομένου του Γκαίτε, όπως η Άρεντ αργότερα (1968) θα εξηγήσει κάπως αποστασιοποιημένα και πιο απτά[6]: το Πρωταρχικό φαινόμενο δεν είναι καμία ιδέα από την οποία θα μπορούσε να αναπτυχθεί μια φιλοσοφική ή θεολογική θεωρία. Αντίθετα, είναι το συγκεκριμένα και «υλικά» Ανευρέσιμο, στο οποίο σημασία... και εξωτερική όψη ή εμφάνιση, λέξη και πράγμα, ιδέα και εμπειρία συμπίπτουν[7]. Η Άρεντ, πιθανότατα, ασκεί εδώ μια έμμεση κριτική στο Ereignis κατά Χάιντεγκερ, όπου τα δυσνόητα σημεία δεν λείπουν. Την Άρεντ, δηλαδή, δεν ενδιαφέρουν ο τρόπος και ο χώρος δημιουργίας αυτού του Ereignis, αλλά η λεκτική του εμφάνιση, η επενέργειά του στον άνθρωπο. Στο ίδιο πνεύμα είναι και η προγενέστερη δική της διευκρίνιση (1953) ότι το Ereignis διακόπτει την καθημερινότητα, γίνεται γεγονός και έτσι γίνεται [γλωσσικά, λεκτικά] αφηγήσιμο[8]. Από τον Φεβρουάριο μέχρι τον Σεπτέμβριο του 1950 ο Χάιντεγκερ στέλνει στην Άρεντ σχεδόν 30 ποιήματά του, μερικά από τα οποία ήταν αφιερωμένα ονομαστικά στην ίδια. Eδώ το Συνεκβαίνον λειτουργεί ως συνδετικός κρίκος ανάμεσα στο τώρα (1950) και στο τότε (1924) της (πρώτης) συνάντησης των δύο, όπως φαίνεται στο ποίημα του Χάιντεγκερ «Νοέμβριος 1924» (November 1924): σε μια παράδοση πανεπιστημιακή η ματιά του προσηλώθηκε για πρώτη φορά στην Άρεντ και δέθηκε με την ματιά της.[9] Η Άρεντ απάντησε με το ποίημά της «Σε βλέπω μονάχα» (Ich seh Dich nur), του 1957, το οποίο πιθανότατα απευθύνεται στον Χάιντεγκερ, αν και δεν του το έστειλε ποτέ. Εδώ, η ίδια θυμάται πώς εκείνος καθόταν τότε στο γραφείο του σεμιναρίου (στις αρχές της δεκαετίας του ’20) και παρέδιδε. Τότε, ναι, οι ματιές τους είχαν δεθεί έντονα, αλλά τώρα πια ο δεσμός είχε σχιστεί και μόνο μια κενή ματιά είχε αφήσει πίσω του[10]: Σε βλέπω μονάχα, να στέκεσαι στο γραφείο ένα φως να πέφτει σε όλο σου το πρόσωπο. Τα βλέμματά μας τόσο στέρεα δεμένα σαν να έπρεπε να αντέξουν το δικό σου και το δικό μου βάρος. Ο δεσμός σκίστηκε εντελώς και μεταξύ μας δημιουργήθηκε δεν ξέρω ποιο παράξενο πεπρωμένο, που δεν μπορεί κάποιος να το δει, κι αυτό μες στην ματιά δεν μιλά ούτε σωπαίνει. Βρήκε και ψάχνει μάλλον ένα κρυφάκουσμα την φωνή μέσα στο ποίημα. Το «παράξενο πεπρωμένο» δεν δημιούργησε κανένα συνεχές αφήγημα. Αναζήτησε μόνο και βρήκε την φωνή, δηλαδή μόνο την ποιητική έκφρασή του στο συγκεκριμένο ποίημα. Η φωνή ως ήχος, ως γλωσσική έκφραση, έξω από τον άνθρωπο αλλά εν αναμονή του, παραπέμπει βέβαια στην ποίηση[11] και στην φιλοσοφία της γλώσσας του Χάιντεγκερ, ο οποίος έχει ασχοληθεί επανειλημμένα στις παραδόσεις και στην (φιλοσοφική) συγγραφή του με την ποίηση και την ποιητική γλώσσα. Η σκέψη του (η οντολογία του, το Eίναι που γίνεται μέσω της ποιητικής, λυρικής γλώσσας πρωταρχικά προσιτό ως ον) είναι για την Άρεντ βαθύτατα ποιητική[12]. Ασφαλώς οι σκέψεις του επηρέασαν και τους (ανα)στοχασμούς της Άρεντ, οι οποίοι ωστόσο δεν έλαβαν την μορφή ενιαίας πραγμάτευσης. Πρόκειται για περιεκτικές, γόνιμες μαρτυρίες μιας (αποσπασματικής) ποιητικής, τις οποίες, για πρώτη φορά, μελετά συστηματικά σε ολόκληρο το δεύτερο μέρος της εργασίας της η Μπερτώ[13]. Αρχικά προβάλλει εδώ το όνομα του K. Γιάσπερς, που εισηγήθηκε την διδακτορική διατριβή της Άρεντ (Η έννοια της αγάπης στον Αυγουστίνο, προσπάθεια φιλοσοφικής ερμηνείας, 1928/29). Από αυτόν διδάχθηκε την φιλοσοφία που βασίζεται στην επικοινωνία με τον άλλον συνάνθρωπο, στον διάλογο, και έτσι αναζητεί νόημα και αλήθεια κατευθείαν στα γεγονότα της πραγματικότητας[14]. Με την υπαρξιακή φιλοσοφία του Γιάσπερς οι άνθρωποι μπορούν να συζητούν, να συνεννοούνται ελεύθερα. Η επικοινωνία αυτή προϋποθέτει την διαύγεια της (γλωσσικής) έκφρασης, χαρακτηριστικό που τήρησε η ίδια όχι μόνο στα φιλοσοφικά/πολιτικά της γραπτά αλλά και στα ποιήματα που έδωσε. Με τον Γιάσπερς συζήτησε, μετά τον πόλεμο, και ποιητικά ζητήματα. Κατόρθωσε μάλιστα να τον πείσει (1952) ότι ο Μπρεχτ είναι μεγάλος ποιητής[15]. Στην αρχή της δεκαετίας του ’20, ο M. Χάιντεγκερ υπήρξε αρχικά «συναγωνιστής» του Γιάσπερς για την αναβάθμιση της φιλοσοφίας στο γερμανικό πανεπιστήμιο. Όταν μετά τον πόλεμο η Άρεντ συνάντησε πάλι (δεκαετία του ’50) τους δύο δασκάλους της, συνειδητοποίησε πόσο διαφορετικούς δρόμους σκέψης ακολουθούσαν. Ο Χάιντεγκερ έρρεπε στην μόνωση, στην επιλεκτική επικοινωνία, μέσω ελιτίστικης (κάποτε δυσνόητης) φρασεολογίας, στην ερμηνεία της ποίησης, στην ερμηνεία της λειτουργίας της γλώσσας. Στα τέλη του 1959 έστειλε στην Άρεντ τον τόμο με σκέψεις του για το ζήτημα της γλώσσας: Καθ’ οδόν προς την γλώσσα[16]. Οι στοχασμοί της Άρεντ για την ποίηση και την ποιητική είναι πρώτιστα στοχασμοί για την ίδια την γλώσσα. Ενδεικτικά: την πιο σημαντική προσφορά της γλώσσας στην σκέψη και μέσω αυτής στην φιλοσοφία αποτελεί για την Άρεντ η μεταφορά. Η μεταφορά ωστόσο προέρχεται όχι από την φιλοσοφία αλλά από την ποίηση.[17] Εδώ βέβαια απηχούν σκέψεις του Χάιντεγκερ για την ουσία της γλώσσας και την πρωταρχικότητα της ποίησης, ότι η ουσία της γλώσσας υφίσταται εκεί όπου γίνεται ποιητική δύναμη του κόσμου, δηλαδή εκεί όπου ευθύς εκ των προτέρων πρώτα ποιεί Το είναι του όντος (das Sein des Seienden, [την ύπαρξη του συγκεκριμένου όντος]) και το οδηγεί σε συγκρότηση. Η πρωταρχική γλώσσα είναι η γλώσσα της ποίησης. Ακόμη, ότι η ποίηση είναι η πρωταρχική γλώσσα ενός ιστορικού λαού, άρα η ουσία της γλώσσας (ενός λαού) πρέπει απαραίτητα να γίνει κατανοητή από την ουσία της ποίησης.[18] Πρόκειται για την “εγκοσμιότητα” του Χάιντεγκερ, για το ἐν τῷ κόσμῳ εἶναι τῆς ανθρώπινης ύπαρξης[19], άρα για την οίκησή της στο οικητήριο γλώσσα – «μόνο όπου η γλώσσα εκεί ο κόσμος[20]». Στο πνεύμα αυτής της (ποιητικής) πρωταρχικότητας της γλώσσας, όπως την αντιλαμβάνεται η Άρεντ, ονομάζει η ίδια τον Όμηρο ευρετή της μεταφοράς και φυσικά αναφέρει τον Αριστοτέλη[21]. Οι αρχαίοι ονομάζουν βέβαια, αν και σποραδικά όπως φαίνεται, τον Όμηρο και φιλόσοφο[22], ωστόσο την σπουδαιότητα της μεταφοράς από την ποίηση για την φιλοσοφία, για τον φιλοσοφικό λόγο, προβάλλει, για πρώτη φορά πιθανότατα, η Άρεντ. Σε δύο ακόμη σημεία από τους στοχασμούς της Άρεντ, που προσφέρονται στον αναγνώστη με την έγκυρη ανάλυση της Μπερτώ, αξίζει ίσως να σταθεί κανείς περισσότερο. Το πρώτο είναι η μοναδικότητα της μεταφοράς, την οποία είχε τονίσει ο Αριστοτέλης ως δείγμα ευφυΐας του ποιητή (Ποιητ. 22, 1459 a7). Η Άρεντ ερμηνεύει την μοναδικότητα ως μη αναστρεψιμότητα με αναφορά και στα δάκρυα της Πηνελόπης από την αληθοφανή αφήγηση του Ξένου για τον Οδυσσέα (τ 204-209) …της έτρεχαν τα δάκρυα ποτάμι,/ μαραίνοντας το πρόσωπο./ Όπως το χιόνι αναλιώνει στα πανύψηλα βουνά-/ το στοίβαξε ο πουνέντες, μετά το λιώνει φυσώντας ο σιρόκος/ και στα ποτάμια τα νερά φουσκώνουν/ έτσι κι εκείνη, μούσκευε τα ωραία της μάγουλα/με τα πολλά της δάκρυα, τον άντρα της θρηνώντας…[23] Η μη αναστρεψιμότητα στην διευρυμένη αυτή μεταφορά σημαίνει ότι δεν μπορεί κάποιος με άμεση επαφή αυτών των καιρικών συνθηκών να αναχθεί στην αναλογική έκφραση της ίδιας συγκεκριμένης εσωτερικής ψυχικής κατάστασης. Στο άλλο σημείο, πρόκειται πάλι για την μεταφορά. Η Άρεντ την θεωρεί ως το συνδετικό μέλος ανάμεσα στην ενέργεια της σκέψης, στην σκέψη (Denken) και στην ενέργεια της ποίησης, στην ποίηση (Dichten)[24]. Πρόκειται βασικά για δύο θεμελιώδεις έννοιες της φιλοσοφίας του Χάιντεγκερ: «To με ενέργεια της ποίησης λεχθέν και το με ενέργεια της σκέψης λεχθέν ουδέποτε είναι όμοια, αλλά το ένα και το άλλο μπορεί να λεν με διαφορετικούς τρόπους το ίδιο. Αυτό όμως ευδοκιμεί τότε μόνον, όταν το σχίσμα ανάμεσα στην ποίηση και στην σκέψη ηχεί καθαρά και αποφασιστικά», δίδαξε ο ίδιος, χωρίς ωστόσο να διευκρινίσει πώς καλύπτεται το σχίσμα, το κενό αυτό, με όλες τις εκφράσεις που χρησιμοποίησε[25]. Η Άρεντ δέχεται ότι η μεταφορά συνδέει σκέψη και ποίηση (Denken und Dichten). Την μεταφορά ονομάζει η ίδια στην φιλοσοφία, «έννοια». Η φιλοσοφία, με το σκεπτικό αυτό, αποσκοπεί να ξαναδώσει το μεταφυσικό, το θεωρητικό, το μη ορατό, ως γλωσσικά ορατό. Αυτό είναι η εἰς ἄλλο γένος μετάβασις του Αριστοτέλη, είναι δηλαδή η μεταφορά. Όλες οι φιλοσοφικές έννοιες είναι γλωσσικά εκφρασμένες μεταφορές και πρέπει να ερευνηθούν στα πρωταρχικά τους συμφραζόμενα, συνεχίζει η Άρεντ. Αυτή η ιδιότητα της φιλοσοφικής έννοιας προϋποθέτει βέβαια και σκέψεις του Καντ, του Βιτγκενστάιν, ενδεχομένως του Μπένγιαμιν ή και άλλων, δεν παύει όμως να αποτελεί ένα γόνιμο ερευνητικό εργαλείο ακόμη και για τα σημερινά δεδομένα. Στην ποίηση η μεταφορά φωτίζει τον αόρατο εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου με έκφραση που μπορεί να συμμερίζεται ο εκάστοτε αναγνώστης του ποιήματος. Η κάλυψη του κενού μεταξύ σκέψης και ποίησης μέσω της μεταφοράς, οδηγεί την Άρεντ, από τα τέλη της δεκαετίας του ’60, σε περαιτέρω στοχασμούς για την σύνδεση σκέψης και ποίησης: την ποίηση δημιουργεί η λειτουργία ή καλύτερα η παρουσία του σκεπτόμενου Εγώ, το οποίο όταν δημιουργεί βρίσκεται ή και μετακινείται σε απαλλαγμένο από χρονικότητα χώρο, σε μια στενωπό, ανάμεσα σε ένα παρελθόν, που ποικιλότροπα ξεπροβάλλει στην μνήμη και σε ένα μέλλον που το σκεπτόμενο Εγώ με κάποια απροσδιόριστη οικειότητα το προβάλλει. Η δημιουργία ποίησης είναι κατά κύριο λόγο αποτέλεσμα άχρονης αναμνηστικής λειτουργίας. Πρόκειται για την σύλληψη της διάρκειας του ποιήματος, του μη παροδικού στο έργο τέχνης. Για τον Χάιντεγκερ η δύναμη της δημιουργίας ποιήματος υφίσταται πρωταρχικά εκτός του ανθρώπου, στο χώρο του Είναι (μεταφορικά: στο ξέφωτο του δάσους), αλλά επανέρχεται με το Συνεκβαίνον και περιλαμβάνει στην έκφρασή της ως ποίημα την εισδοχή του ανθρώπου, ο οποίος φαίνεται να λειτουργεί έτσι ως αποδέκτης-φορέας της γλώσσας. Παρά τις όποιες διαφορές στην προσέγγιση ενός τόσο ουσιαστικού ζητήματος, όπως είναι η δημιουργία του ποιήματος, η Άρεντ και ο δάσκαλός της συμφωνούν στο μη παροδικό του έργου τέχνης. Η ποιητική παραγωγή της Άρεντ εξετάζεται στην ανάλυση της Μπερτώ από δύο οπτικές γωνίες, ως λυρική ποίηση ανάμνησης, όπου η γλώσσα λειτουργεί επικοινωνιακά για να μεταδώσει, χωρίς δυσνόητες περιστροφές, τα στιγμιότυπα μιας περασμένης πραγματικότητας, και ως λυρική ποίηση σκέψεων, όπου η γλώσσα λειτουργεί ως ποιητική μεταφορά. Αντίστοιχα γίνεται αισθητή η παρουσία ιδεών από τους δύο δασκάλους της, Γιάσπερς και Χάιντεγκερ. Τις απόψεις της Άρεντ για την ποιητική δημιουργία συμπυκνώνει το ακόλουθο ποίημά της, το οποίο ανήκει, σύμφωνα με όσα έχουν προηγηθεί, στην λυρική ποίηση σκέψεων. Το ποίημα (του 1953) γράφτηκε ως απάντηση σε τέσσερις στίχους του Χάιντεγκερ ίδιας θεματικής. Ο ίδιος της έστειλε τους (τέσσερις) στίχους του, μαζί με άλλα δικά του ποιήματα στις 11 Μαρτίου του 1950, μετά την πρώτη και μόνη συνάντησή τους μετά τον πόλεμο. Η ίδια δεν του έστειλε ποτέ το δικό της ποίημα: Πυκνά πυκνώνεται το ποίημα, φυλάγει τον πυρήνα από στρεβλά νοήματα. Σαν ο πυρήνας σπάσει, το περίβλημα στον κόσμο δείχνει ένα πυκνό εσωτερικό. Αν τώρα κανείς θελήσει να προσθέσει λίγες σκέψεις για το ποίημα της Άρεντ, βάσει και όσων εξηγεί η Μπερτώ (σ. 341-344), μπορεί να γράψει τα εξής: το ολοκληρωμένο ποίημα είναι ένα ολότελα πυκνό δημιούργημα και αυτό σημαίνει πρώτα-πρώτα ότι δεν ενδιαφέρει τι έχει προηγηθεί της δημιουργίας του. Πρόκειται για πύκνωση μόνιμη, που διαρκεί, λεκτική και νοηματική, πύκνωση έκφρασης και σκέψης. Στον επόμενο στίχο προσδιορίζεται το πύκνωμα αυτό, παρουσιάζεται δηλαδή ως μέσον φύλαξης του (επίσης πυκνού) πυρήνα του ποιήματος από οποιαδήποτε λεκτική και νοηματική παραμόρφωσή του. Έχουμε την εικόνα καρπού, δηλαδή την μεταφορά από ένα δημιουργημένο (λεκτικό) σύνολο σε άλλο (καρπός), όπως δείχνουν οι επόμενοι δύο στίχοι που ξεχωρίζουν στο ποίημα εκτός από τον πυρήνα και το περίβλημά του. Είναι δύο αλληλένδετα συστατικά του ποιήματος, όπως και στον καρπό: ο πυρήνας και το περίβλημα. Όταν σπάσει ο πυρήνας, την πυκνότητά του δείχνει μόνο το αντίστοιχα πυκνό του περίβλημα. Και για την θραύση χρειάζεται η ανθρώπινη σκέψη, η οποία έχει πρόσβαση στο εσωτερικό του ποιήματος, για να το διαβάζει, να το καταλαβαίνει. Διαφορετική είναι η οπτική στο ποίημα του Χάιντεγκερ, που πιθανότατα έδωσε το κίνητρο στην Άρεντ για το προηγούμενο ποίημα[26]: εδώ ο ανθρώπινος παράγοντας δεν προσεγγίζει το ποίημα. Το περιμένει με αγωνία να έρθει από έξω, από την επικράτεια της γλώσσας. Το ποίημα τον προσεγγίζει. Αυτό που έρχεται και τον κυριεύει είναι ένα ποιητικό μόρφωμα, το οποίο ο Χάιντεγκερ oνομάζει με τον όρο Gestell. Προτίμησα την σπάνια λέξη πήγμα, ως δοκιμαστική απόδοση. Πήγμα είναι το παγιωμένο πλαίσιο ύπαρξης του ποιήματος, το περίβλημα και ο πυρήνας του, αν θέλουμε να θυμηθούμε την Άρεντ. Μόνο που εδώ το πήγμα ενεργεί, έρχεται από έξω στο άνθρωπο (στον ποιητή και στον αναγνώστη). Προηγουμένως παντού κυριαρχούσε έρημος. Πρόκειται για μεταλλαγή μιας κατάστασης (έρημος) από την παρέμβαση, την ενέργεια της οργανωμένης γλωσσικής χρήσης σε πήγμα, σε ποίημα, σε έργο τέχνης με διάρκεια. Το ποίημα ωσότου φθάσει απ’ έξω στον άνθρωπο, ησυχάζει επί μακρό διάστημα, εκεί όπου η πηγή του αναβλύζει. Όπως δικαιολογείται κανείς να σκεφθεί, εδώ εικονίζεται η διαδικασία δημιουργίας του ποιήματος, στο πλαίσιο της φιλοσοφίας του Χάιντεγκερ για την γλώσσα. Διαδικασία που ασφαλώς αφήνει αναπάντητα ερωτηματικά. Την εργασία της Μπερτώ κλείνει ένα τρίτο μέρος για την ποιητική παραγωγή της Άρεντ (σ. 267-378), και τέλος o επίλογος (σ. 379-381) και η διεξοδική εργοβιβλιογραφία (σ. 383-412). Παντού κυριαρχεί η επίμονη και ελεγμένη καταγραφή ακόμη και αρχειακού υλικού, ακόμη και δεδομένων από συνεντεύξεις. Κάθε ενδιαφερόμενος διαθέτει τώρα όλες τις έγκυρες προϋποθέσεις για να προχωρήσει την έρευνα σε τόσο διαφορετικά πεδία. [1] Όπως έγραψε σε επιστολή προς τον M. Χάιντεγκερ (1950). Την ίδια χρονιά ο Χάιντεγκερ της απευθύνει ένα του ποίημα (1950) με τον ίδιο τίτλο (Das Mädchen aus der Fremde), βλ. εδώ Μπερτώ, σ. 17. [2] Σε επιστολή προς τον δάσκαλό της K. Γιάσπερς (1933). Την ίδια θέση τήρησε και μετά το τέλος του πολέμου (1946), Μπερτώ, σ. 134 κ. 136. [3] Ό.π., σ. 20-21. Βλ. ακόμη Π. Ρικέρ, Δοκίμια Ερμηνευτικής, εισ.-μτφρ. Α. Μουρίκη, Αθήνα 1990, σ. 199 κ.ε. [4] Η ποιητική χροιά στο λεκτικό του Χάιντεγκερ είναι ζήτημα πολύπλευρο και ελκυστικό, η έρευνα του οποίου έχει αρχίσει, πβ. Babette E. Babich, Heideggers Stil… Heidegger Jahrbuch 8 (2014), σ. 54 κ.έ. Βλ. και εδώ σημ. 12. Ο Χάιντεγκερ είχε στείλει παλαιότερα δικά του ποιήματα στο περιοδικό Ο Πανεπιστημιακός (Der Akademiker). Aναζητούσε οδό εξόδου από την τότε κρίση της φιλοσοφίας και εκφραζόταν σε αποφθεγματικό, αντι-περιγραφικό ύφος. Οι φοιτητές μπόρεσαν κοντά του να μάθουν πάλι να σκέπτονται, βλ. A. Denker, Unterwegs in Sein und Zeit, 2011, σ. 67. Το ρηξικέλευθο έργο του Είναι και Χρόνος (Sein und Zeit) εκδόθηκε (σε α΄ έκδοση) το 1927. [5] Μπερτώ, σ. 96-7. Με δεδομένη την σημασία της λ. Ereignis στην σύγχρονη γερμανική, προτίμησα, με κάθε επιφύλαξη, για τον όρο του Χάιντεγκερ την απόδοση συν-εκ-βαίνον, όχι συμβαίνον ή συμβάν. Πρόκειται για παρουσίαση και προβολή μέσω της γλώσσας του εξαιρετικού συμβάντος, μαζί με όλες τις συνεπαγόμενες παραμέτρους, στον άνθρωπο-αποδέκτη. [6] Μπερτώ, σ. 93. [7] Πβ. Μπερτώ, σ. 94. [8] Ό.π., σ. 210. [9] “Νοέμβριος 1924”: Από τις χάρες που έχουν τραβηχτεί απόμακρα/ αυτή και μόνο να ’ρχόταν σε μένα!/ Σε όλα τα μελλοντικά μου μονοπάτια/ ως στο γαληνεμένο καταφύγιο της καρδιάς μου/ όλο και πιο αληθινά να μετανιώνω./ Για μένα να ξαναγενεί εκείνη η παιδιάτικη συστολή/ που το βλέμμα της θρηνούσε εμπιστοσύνη/ σαν να προαισθανόταν τότε πως εγώ δεν έστερξα.» Το γερμανικό πρωτότυπο: Μπερτώ, ό.π., σ. 94. [10] Μπερτώ, ό.π., σ. 95. [11] Ενδεικτικά πβ. τους δύο στίχους του ποιήματός του “Das Ereignis”, ανωτ. σημ. 5. (Aus Licht und Laut / ist Welt getraut). [12] Βλ. εδώ σημ. 4, και Μπερτώ σ. 29. Για τα ποιήματα που της έστειλε ο Χάιντεγκερ μετά την συνάντησή τους η Άρεντ εκφράσθηκε θετικά (“herrliche Gedichte”, 1950, “sehr schöne Gedichte”, 1951). Εξαιτίας της ποιητικής του έκφρασης η Άρεντ του συγχωρούσε πολλά, μετά τον πόλεμο. [13] Ό.π., σ. 131-273. [14] Αυτή η άμεση και εύληπτα ανακοινώσιμη αντιμετώπιση των γεγονότων δικαιολογεί ίσως και τον αυτοχαρακτηρισμό της «είμαι ένα είδος φαινομενολόγου», Μπερτώ, ό.π., σ. 144. [15] Μπερτώ, ό.π., σ. 150. [16] Ό.π., σ.171-172.- Unterwegs zur Sprache, 1959. [17] Μπερτώ, ό.π., σ.172. Αυτά λέγονται στο δοκίμιό της Περί της ζωής του πνεύματος (Vom Leben des Geistes), έκδοση των αρχών της δεκαετίας του ’50. Στοχασμούς της Άρεντ για την ποίηση περιέχουν και άλλα της γραπτά, όπως η Vita activα και το Denktagebuch. [18] Το πρώτο παράθεμα από τον Χάιντεγκερ ανάγεται σε παράδοση του 1934, η οποία έχει τυπωθεί με τον τίτλο Menschsein und Sprache στον 39ο τ. της GA (επιμ. της S. Ziegler), το άλλο παράθεμα προέρχεται από λόγο του στην Ρώμη, το 1936, τώρα στον τ. Erläuterungen zu Hölderlings Dichtung 1951, 1971. Πβ κ. P. Trawny, Heidegger und Hölderlin, 2010, σ. 49 κ.ε., σ. 55. [19] Βλ. Ι. Ν. Θεοδωρακόπουλος, ΠΑΑ 47, 1972, σ. 282. [20] Το πρώτο παράθεμα από τις Erläuterungen..., στην εργασία της B. Frischmann, Heidegger und die Verwandtschaft von Denken und Dichten, Heidegger Jahrbuch 8 (2014), σ. 11. Πβ. και «Η γλώσσα είναι ο οίκος του Είναι», στην Επιστολή για τον Ανθρωπισμό του Χάιντεγκερ, μτφρ.-εισαγωγή Γ. Ξηροπαΐδης, 32006, σ. 45. [21] Μπερτώ, ό.π., σ. 174. Tο χαρακτηριστικό χωρίο είναι της Ρητορικής: 3,1411 b32. Πβ. κ. 2, 1394 a5. [22] Δίων Χρυσόστομος, Δημηγορία ἐν τῇ πατρίδι (Λ. 47) 5. [23] Μτφρ. Δ.Ν. Μαρωνίτης, 2006. Για την Άρεντ η μη αναστρεψιμότητα δεν είναι στην νεώτερη γραμματεία ανεξαίρετος κανόνας, Μπερτώ, ό.π., σ. 175. [24] Μπερτώ, ό.π., 177, σ. 179. [25] Παρατίθεται από την B. Frischmann, ό.π. σ. 14, σημ. 26. Η ίδια παραθέτει και από άλλα έργα του Χάιντεγκερ, σ.15-18. [26] Βλ. το γερμανικό κείμενο: Μπερτώ, ό.π., σ. 96.

Ποίηση και Ποιητική από την Χάννα Άρεντ

Σύνδεση