Διάλογος: Κατάχρηση εξουσίας;

Αγαπητέ κύριε Βασιλάκη, Σε προηγούμενο τεύχος της ARB (τχ. 81, Φεβρ. 2017), απαντώντας στον Θοδωρή Χιώτη (ARB, τχ. 81), Project Manager του Αρχείου Καβάφη του Ιδρύματος Ωνάση, παρέθεσα γεγονότα και έθεσα ερωτήματα με βάση τα οποία αμφισβητούσα τον ισχυρισμό του ότι η διαχείριση του Αρχείου Καβάφη αποτελεί πράγματι «πρότυπο αρχειακής διαχείρισης». Στο ίδιο τεύχος του περιοδικού δημοσιεύθηκε και η απάντηση του Ευριπίδη Γαραντούδη, ο οποίος είχε ανοίξει το θέμα της διαχείρισης του Αρχείου (ARB, τχ. 78, Νοέμ. 2016). Ωστόσο, μέχρι σήμερα δεν υπήρξε καμιά αντίδραση από το Ίδρυμα·[1] είτε δεν καταδέχθηκε να απαντήσει, είτε, από αδυναμία να δώσει πειστικές απαντήσεις και εξηγήσεις, προτίμησε να σιωπήσει. Εν πάση περιπτώσει, με τη σημερινή παρέμβασή μου δεν απευθύνομαι στο Ίδρυμα αλλά στον αναγνώστη της ARB, τον οποίον θέλω να διαβεβαιώσω ότι η παρέμβασή μου δεν υποκρύπτει προσωπικά κίνητρα· θεωρώ όμως πως είχα και έχω υποχρέωση να παρέμβω, πρώτον, ως μέλος της Συντακτικής Επιτροπής του Κονδυλοφόρου, του περιοδικού εναντίον του οποίου στράφηκε το Ίδρυμα, απολύτως αδικαιολόγητα και άδικα, για τη δημοσίευση του καταλόγου του Αρχείου Καβάφη, και, δεύτερον, ως φιλόλογος που ενδιαφέρεται ζωηρά για τις καβαφικές σπουδές. Σκοπός μου είναι να δείξω ότι «τα πράγματα δεν βαίνουν κατ’ ευχήν στην Αποικία» σε ό,τι ειδικότερα αφορά τη διαχείριση του Αρχείου. Επανέρχομαι, λοιπόν, στα θέματα του καταλόγου και της ψηφιοποίησης του Αρχείου – θέματα διόλου τυπικά μα ουσιωδώς σημαντικά, για τα οποία το Ίδρυμα έδειξε ασυγχώρητη (αλλά σημαίνουσα) αδράνεια. Ξεκινώ από μια περίεργη, ας την πω, προσαρμογή της σχετικής πληροφορίας που δίνεται στον ιστότοπο του Ιδρύματος (http://www.onassis.org/cavafy-archive-overview.php). Λίγο καιρό πριν γινόταν λόγος για Αρχείο «πλήρως καταγεγραμμένο και καταλογογραφημένο»· και ο κ. Χιώτης αναφέρθηκε σε κάποιον κατάλογο τον οποίον «μεγάλος αριθμός ερευνητών μπόρεσαν για πρώτη φορά να συμβουλευτούν». Σήμερα, αυτή η ρητή και σαφής αναφορά στον κατάλογο έχει διαγραφεί· αντ’ αυτής, αναφέρεται αορίστως ότι «στόχος είναι να καταγραφεί και να ψηφιοποιηθεί το υλικό με τον καλύτερο δυνατό τρόπο […]». Τι συμβαίνει; Γιατί διαγράφηκε αυτή η αναφορά στον κατάλογο; Τελικά, υπάρχει ή δεν υπάρχει κατάλογος; Ποιος κατάλογος και ποιος ο συντάκτης του; Επίσης, ο αναγνώστης ας αναρωτηθεί για ποιον λόγο το Ίδρυμα, αφού, όπως ισχυρίζεται, θέλει να διευκολύνει την αρχειακή έρευνα, δεν έχει ακόμη αναρτήσει τον κατάλογο του Αρχείου.[2] Μάλιστα, ας λάβει υπόψη του το εξής γεγονός: Στις αρχές του 2013, έγινε μια συνάντηση εκπροσώπων του Ιδρύματος με τρεις από τους πιο στενούς συνεργάτες του Γ. Π. Σαββίδη, που γνώριζαν όσο κανένας άλλος το Αρχείο, δηλαδή με τον συντάκτη του καταλόγου καθηγητή Μιχ. Πιερή, την καθηγήτρια Νταϊάνα Χάας και την καθηγήτρια Ρενάτα Λαβανίνι. Οι εκπρόσωποι του Ιδρύματος απέρριψαν έμμεσα την αφιλοκερδή προσφορά που τους έγινε να τους δοθεί αντίγραφο του καταλόγου. Είναι φανερό ότι το Ίδρυμα δεν ήθελε τη συνεργασία του με τους τρεις καταξιωμένους μελετητές του Καβάφη και στενούς συνεργάτες του Γ. Π. Σαββίδη· ίσως ακολούθησε συμβουλές και υποδείξεις τρίτων. Όπως και να έχει το πράγμα, ένα είναι βέβαιο: Το Ίδρυμα είχε την ευκαιρία να αναρτήσει, από την πρώτη στιγμή,[3] έναν αξιόπιστο κατάλογο του Αρχείου και έτσι να διευκολύνει τους ερευνητές. Δεν το έπραξε και συνεχίζει να μην το πράττει. Γιατί; Τώρα, για ποιον, πράγματι, λόγο το Ίδρυμα έστειλε εξώδικη διαμαρτυρία στον συντάκτη του καταλόγου Μιχ. Πιερή και στο επιστημονικό περιοδικό Κονδυλοφόρος που τον δημοσίευσε δεν είναι ίσως ανεξήγητο.[4] Το γεγονός ότι το Ίδρυμα δεν αναρτά, όπως οφείλει, τον κατάλογο του Αρχείου (έστω αυτόν που διαθέτει – αν διαθέτει), δείχνει ότι δεν επιθυμεί να είναι σε κοινή θέα και χρήση. Αντίθετα, η δημοσίευσή του στον Κονδυλοφόρο, που ενόχλησε (;) το Ίδρυμα, επιτρέπει σε όλους ανεξαιρέτως, ιδίως στους μελετητές του Καβάφη, χωρίς αποκλεισμούς, να γνωρίζουν το περιεχόμενο του Αρχείου Καβάφη, καθώς και το τι έχει και τι δεν έχει ακόμη δημοσιευθεί.[5] Τα περαιτέρω τα αφήνω στην κρίση του αναγνώστη. Μετά την καταλογογράφηση, η επόμενη, ύψιστης σημασίας, προτεραιότητα του Ιδρύματος έπρεπε να είναι η ψηφιοποίηση του υλικού του Αρχείου και η ηλεκτρονική ανάρτησή του. Το περίεργο είναι ότι, τέσσερα και πλέον έτη μετά την αγορά του Αρχείου, η εξαγγελία-υπόσχεση του Ιδρύματος δεν έχει ακόμη υλοποιηθεί. Η καθυστέρηση είναι αδικαιολόγητα μεγάλη.[6] Μάλιστα, ενώ λίγο καιρό πριν, στον ιστότοπο του Ιδρύματος αναγραφόταν ότι «η διάθεση» του ψηφιοποιημένου υλικού θα γινόταν μέσα στο 2016, σήμερα, από τον ίδιο ιστότοπο, πληροφορούμαστε ότι θα καθυστερήσει και άλλο: «Το 2016 το Αρχείο Καβάφη ψηφιοποιήθηκε, ενώ συνεχίζεται η ηλεκτρονική οργάνωσή του».[7] Πόσο χρόνο ακόμη θα χρειαστεί η ηλεκτρονική ανάρτηση του υλικού; Άγνωστο. Όμως, το ουσιώδες ερώτημα είναι άλλο: Τι εξυπηρετεί αυτή η απαράδεκτη καθυστέρηση; Χωρίς δισταγμό θα έλεγα: αποβλέπει στον έλεγχο της καβαφικής έρευνας.[8] Η ανάρτηση του υλικού θα επέτρεπε σε κάθε μελετητή του καβαφικού έργου να αντλήσει ελεύθερα πληροφορίες και στοιχεία. Τώρα, το Αρχείο είναι επισκέψιμο αλλά υπό προϋποθέσεις (άγνωστο ποιες ακριβώς) που δυσκολεύουν την πρόσβαση σε αυτό, ενώ, την ίδια στιγμή, κάποιοι έχουν προνομιακή πρόσβαση. Και το χειρότερο: Φαίνεται πως υπάρχει μια «λίστα» μελετητών («σαββιδικών» ή και «παλαιάς κοπής»), οι οποίοι δεν είναι αρεστοί. Δεν είναι μόνον η δική μου περίπτωση για την οποία μίλησα σε προηγούμενο τεύχος της ARB· είναι και μερικοί άλλοι μελετητές του Καβάφη, με ιδιαίτερα σημαντικό έργο, οι οποίοι, έμμεσα, έχουν αποκλεισθεί από τις «δράσεις» του Ιδρύματος.[9] Μιλώ για «έλεγχο» της καβαφικής έρευνας, διότι είναι γνωστό ότι, για τον επιστημονικό σύμβουλο του Αρχείου Δημήτρη Παπανικολάου, μείζον (ίσως το μόνο) ζητούμενο είναι να αναδειχθεί ότι ο Καβάφης δεν είναι απλώς «ερωτικός» ποιητής αλλά γκέι. Αυτό θέλησε να αποδείξει με το βιβλίο του «Σαν κ’ εμένα καμωμένοι». Ο ομοφυλόφιλος Καβάφης και η ποιητική της σεξουαλικότητας (2014). Καρπός θυμού είναι το βιβλίο του, «γραμμένο και για όλα τ’ αδέλφια μου [του]: κουκλίτσες, αγόρια, κύριοι που μοιράστηκαν μαζί μου [του] το τσίρκο της επιθυμίας» (σ. 27). Οι καβαφικές σπουδές, κατά τον Παπανικολάου, πρέπει να αποβλέπουν σε έναν σκοπό – αυτόν που ο ίδιος υπηρετεί: να αναδειχθεί η σημασία που έχουν η ζωή και το έργο του Καβάφη για την ομοφυλόφιλη ταυτότητα τον 20ό και τον 21ο αιώνα.[10] Δεν αμφισβητώ το δικαίωμα του κ. Παπανικολάου να μελετά τον Καβάφη από οποιαδήποτε οπτική γωνία (εν προκειμένω την queer theory)·[11] αντιτίθεμαι όμως στην κατευθυνόμενη έρευνα και υπερασπίζομαι το δικαίωμα ενός ερευνητή να επιλέγει διαφορετικά θεωρητικά εργαλεία για την προσέγγιση όλων των «περιοχών» (και της «ηδονικής») του έργου του Αλεξανδρινού, χωρίς να τον στολίζουν με διάφορα κοσμητικά επίθετα («φοβικό» ή άλλα «ηχηρά»).[12] Η προσπάθεια χειραγώγησης εκδηλώθηκε με τον πλέον απροκάλυπτο τρόπο, όταν, προ μηνών, το Ίδρυμα, με επιστολές του προς τις καθηγήτριες Νταϊάνα Χάας και Ρενάτα Λαβανίνι απαίτησε να υποβάλουν τις εν εξελίξει εργασίες τους,[13] προκειμένου να τις αξιολογήσει (ποιος;) και να επιτρέψει ή να μην επιτρέψει την έκδοσή τους! Μάλιστα· ύστερα από αξιολόγηση μελετητριών του Καβάφη, που έχουν προσφέρει, εδώ και δεκαετίες, θεμελιώδες, αξιόπιστο και διεθνώς αναγνωρισμένο έργο για τον ποιητή! Αδιανόητο· δεν το χωράει ο νους. Απαράδεκτο. Ο κ. Παπανικολάου θα αξιολογήσει και θα εγκρίνει ή θα απορρίψει τις εργασίες τους! Συγχρόνως όμως οι επιστολές αυτές αποτελούν έμμεση προειδοποίηση προς όσους ερευνητές σκοπεύουν να χρησιμοποιήσουν υλικό του Αρχείου: θα πρέπει να υποβάλουν την εργασία τους για κρίση και έγκριση στον επιστημονικό σύμβουλο! Μήπως όλα αυτά, εκτός από κραυγαλέο και χυδαίο έλεγχο της έρευνας, μπορούν να χαρακτηρισθούν «κατάχρηση εξουσίας»; Ευχαριστώ για τη φιλοξενία Χ. Λ. Καράογλου Ομότιμος καθηγητής ΑΠΘ [1] Όταν αναφέρομαι στο «Ίδρυμα» εννοώ, βέβαια, τα συγκεκριμένα άτομα που είναι υπεύθυνα για την αξιοποίηση του Αρχείου Καβάφη. Στον ιστότοπο του Ιδρύματος αναφέρονται τα ονόματα και οι ιδιότητές τους: Σχεδιασμός δράσεων Αφροδίτη Παναγιωτάκου, Επιστημονικός σύμβουλος Δημήτρης Παπανικολάου, Project Manager Θοδωρής Χιώτης, Assistant Project Manager Μαριάννα Χριστοφή. Ποια ακριβώς είναι η αρμοδιότητα ενός εκάστου και ποιος ευθύνεται για συγκεκριμένες πράξεις ή παραλείψεις δεν μπορώ να γνωρίζω. Ή, μήπως, η ευθύνη είναι συλλογική; [2] Είναι αυτονόητον ότι η καταγραφή του υλικού, ως «δράση» υποδομής για την έρευνα, έπρεπε να αποτελεί την πρώτη προτεραιότητα του Ιδρύματος. Αυτό ακριβώς κάνουν όσοι διαχειρίζονται σημαντικά αρχεία (βλ. π.χ. ΕΛΙΑ ή Γεννάδειος Βιβλιοθήκη)· αυτό έκανε και ο Γ. Π. Σαββίδης από την πρώτη στιγμή, το 1963, δημοσιεύοντας τον Συνοπτικό κατάλογο του Αρχείου. Το έργο αυτό έπρεπε να ανατεθεί σε έμπειρους ειδικούς και σοβαρούς ανθρώπους – όχι «Cavafistas» που απαξιούν να ασχοληθούν με φιλολογικές εργασίες υποδομής. Για τον νεολογισμό Cavafistas βλ. όσα σημειώνει ο Νάσος Βαγενάς στο άρθρο του «Ο Γ. Π. Σαββίδης και οι Cavafistas», περ. Κονδυλοφόρος, 14 (2015), σ. 199-215. [3] Στην εξώδικη διαμαρτυρία του, το Ίδρυμα ισχυρίζεται ότι ο κατάλογος που δημοσιεύθηκε στο περ. Κονδυλοφόρος «είναι ουσιαστικά ο κατάλογος που παραδόθηκε στο Ίδρυμα Ωνάση κατά την παράδοση του Αρχείου Καβάφη». [4] Το Ίδρυμα, στην εξώδικο διαμαρτυρία του, ισχυρίζεται (ανακριβώς) ότι ο κατάλογος είναι έργο του Γ. Π. Σαββίδη, ότι αγοράστηκε μαζί με το υλικό του Αρχείου Καβάφη και ότι ανήκει πλέον στο Ίδρυμα! [5] Η δημοσίευση του καταλόγου έδειξε ότι «το πιο μεγάλο και το πιο σημαντικό μέρος του Αρχείου έχει ήδη δημοσιευθεί» (περ. Κονδυλοφόρος, 14, 2015, σ. 228). Εκτός από την αναλυτική καταγραφή του υλικού του Αρχείου, στο εισαγωγικό σημείωμα (του 1983) του Μιχ. Πιερή αναφέρονται και τα αριθμητικά στοιχεία: «για τη φωτογράφηση του Αρχείου χρειάστηκαν 146 films των 30 λήψεων, ήτοι 4.300 φωτογραφίες. Στον αριθμό αυτό προστέθηκαν αργότερα άλλες 350 φωτοτυπίες από υλικό που είτε δεν φωτογραφήθηκε εκ παραδρομής, είτε προστέθηκε στο κυρίως Αρχείο σε μεταγενέστερο στάδιο» (ό.π., σ. 220). Στον ιστότοπο του Ιδρύματος αναφέρεται ότι «το Αρχείο Καβάφη αποτελείται από περίπου 4.000 χειρόγραφα και προσωπικά αντικείμενα του ποιητή». [6] Όσοι έχουν κάποια ιδέα για τη διαδικασία ψηφιοποίησης και ανάρτησης ψηφιακού υλικού, γνωρίζουν ότι για τα 4.000 περίπου χειρόγραφα του Αρχείου θα απαιτούνταν όλο κι όλο μερικοί μήνες. [7] Όμως, κατά τον Θ. Χιώτη (ARB, ό.π.), τον Ιανουάριο του 2017, «στην παρούσα φάση, έχει ολοκληρωθεί η πρώτη φάση της ψηφιοποίησης του Αρχείου». [8] Ο Ευρ. Γαραντούδης (ARB, τχ. 81, Φεβρ. 2017) είχε ζητήσει από τον Δημήτρη Παπανικολάου, ως επιστημονικό σύμβουλο του Αρχείου, «να απαντήσει στο ερώτημα αν συναινεί με τις ενέργειες του Ιδρύματος που αποβλέπουν στη χειραγώγηση της καβαφικής έρευνας». Αλλά πώς να απαντήσει ο κ. Παπανικολάου, αφού, ως εξέχον μέλος της ομάδας των Cavafistas, περιφρονεί ως παρωχημένη, φοβική κτλ. κάθε είδος μελέτης και ερμηνείας που δεν βασίζεται στην queer theory; [9] Ίσως κατά το αντίστροφο παράδειγμα της λίστας ενός άλλου, του Βασίλη Λαμπρόπουλου, καθηγητή στην έδρα Καβάφη στο Πανεπιστήμιο του Μίσιγκαν των ΗΠΑ, αυτοπροσδιοριζομένου ως μετα-μοντερνιστή, μετα-αναρχικού (!), μετα-δομιστή, μα και πρωθιερέα των «ερμηνέων της διασποράς», ο οποίος, αφού κατήγγειλε τη Φιλοσοφική Σχολή Θεσσαλονίκης για την ηγεμονία της στη φιλολογική κριτική, παρέθεσε τα ονόματα Ελλήνων και ξένων μελετητών, δοκιμιογράφων, λογοτεχνών κ.ά., που αντιτίθενται στην ηγεμονία της Σχολής και που, κατά συνέπεια, θα ήταν άξιοι συνομιλητές του· βλ. «Οι ερμηνείς της διασποράς. Μέρες του Μπέρμιγχαμ, 1979», περ. Χάρτης, τχ. 12 (Σεπτ. 1984) 728-744 (η λίστα στη σ. 744). [10] Βλ. και τη συνέντευξή του στον Δ. Μαστρογιαννίτη, Athens Voice, 28.5.2014 (διαθέσιμη στο https://goo.gl/SLFwPW). Αντιγράφω από το πρόγραμμα της Εβδομάδας Καβάφη που οργάνωσε το Faculty of Medieval and Modern Languages της Οξφόρδης, στις 3-8 Ιουνίου 2013: 5 June, 17:00: «Cavafy in queer time», lecture by D. Papanikolaou. «In this lecture Dr Dimitris Papanikolaou, will bring Cavafy’s poetry closer to queer theory and the recent discussion on queer time and queer ethics. […]» ~ 20:00: “Classically Queer” Bar Night. «Desire a drink? Love poetry? Join us for the “Classically Queer Bar Night” at 8pm […] to celebrate the life and works of Alexandria born Greek poet C.P. Cavafy.» [11] Όμως, έχω λόγους να αμφιβάλλω για την ικανότητά του να χρησιμοποιεί επιτυχώς το θεωρητικό του εργαλείο, με συνέπεια, αφενός, να εκθέτει τη χρησιμότητα του ίδιου του εργαλείου και, αφετέρου, να καταστρέφει αυτό που θέλει να ανα(επι)σκευάσει – γιατί δεν γνωρίζει καλά ούτε τη φιλολογία ούτε το καβαφικό έργο. [12] Ό,τι, βέβαια, ενδιαφέρει είναι η πορεία των καβαφικών σπουδών. Επ’ αυτού, διατηρώντας το δικαίωμα της γνώμης, δεν μπορώ να μη σημειώσω τις υπερφίαλες δηλώσεις μελών της ομάδας των Cavafistas, που διαγράφουν με μια μολυβιά ό,τι έχει γίνει ώς τώρα, που αυτοεγκωμιάζονται ως οι μόνοι άξιοι ερμηνευτές του Καβάφη και που (άκουσον, άκουσον!) αυτοχαρακτηρίζονται αντιεξουσιαστές και αντισυστημικοί όντας στα γερά μέσα στο σύστημα. Π.χ. ο Β. Λαμπρόπουλος, στην ερώτηση της δημοσιογράφου Σταυρούλας Παπασπύρου «Τι νομίζετε πως δεν έχει ειπωθεί ακόμη για τον Καβάφη;» έδωσε την εξής απάντηση: «Μα δεν έχει ειπωθεί σχεδόν τίποτε! Ενώ εμπνέει συγγραφείς και καλλιτέχνες εδώ και δεκαετίες, μόλις πρόσφατα έχει αρχίσει να ελκύει ερμηνευτές. Ό,τι έχουμε ώς τώρα είναι κατά βάση εμπειρικές τεκμηριώσεις – φιλολογικές, πραγματολογικές, θεματικές» (εφ. Ελευθεροτυπία, 6.4.2013). [13] Ως γνωστόν, η Νταϊάνα Χάας ετοιμάζει την έκδοση των καβαφικών αυτοσχολίων (μας έχει δώσει δείγματα της υποδειγματικής εργασίας της) και η Ρενάτα Λαβανίνι τη γενετική έκδοση των 154 ποιημάτων.

Διάλογος: Κατάχρηση εξουσίας;

Σύνδεση