Η άλλη Γερμανία στην εποχή του Εθνικοσοσιαλισμού

Η περίοδος της εθνικοσοσιαλιστικής δικτατορίας (1933-1945) αποτελεί αδιαμφισβήτητα το κορυφαίο διακύβευμα της ιστορικής έρευνας στη Γερμανία. Ακόμη και σήμερα, 72 χρόνια μετά τον εφιάλτη του Γ΄ Ράιχ, τα βιβλία για τον Χίτλερ και το καθεστώς του κρατούν αμείωτο το ενδιαφέρον του αναγνωστικού κοινού, όχι μόνο στη Γερμανία αλλά γενικά στην Ευρώπη. Joachim Fest, Όχι εγώ. Ο ναζισμός μέσα από τα μάτια ενός παιδιού, μτφρ. Αλεξάνδρα Παύλου, επιμέλεια-σημειώσεις Ελεάννα Λαμπάκη, Μεταίχμιο, Αθήνα 2014, σελ. 400 Η περίοδος της εθνικοσοσιαλιστικής δικτατορίας (1933-1945) αποτελεί αδιαμφισβήτητα το κορυφαίο διακύβευμα της ιστορικής έρευνας στη Γερμανία. Ακόμη και σήμερα, 72 χρόνια μετά τον εφιάλτη του Γ΄ Ράιχ, τα βιβλία για τον Χίτλερ και το καθεστώς του κρατούν αμείωτο το ενδιαφέρον του αναγνωστικού κοινού, όχι μόνο στη Γερμανία αλλά γενικά στην Ευρώπη. Επιστημονικές έρευνες φέρνουν στο φως νέα στοιχεία και εμπλουτίζουν τις γνώσεις μας για διάφορες επιμέρους πτυχές του εθνικοσοσιαλιστικού φαινομένου, διευρύνοντας παράλληλα τους ερμηνευτικούς μας ορίζοντες. Ένα από τα πιο γνωστά και έγκυρα βιβλία είναι η βιογραφία του Χίτλερ από τον Γιόαχιμ Φεστ (1926-2006),[1] επιφανή ιστορικό και συνεκδότη της έγκριτης συντηρητικής εφημερίδας Frankfurter Allgemeine Zeitung από το 1973 έως το 1993. Πρόκειται για την πρώτη σοβαρή –και επιτυχημένη– απόπειρα συνολικής ερμηνείας της προσωπικότητας του «Φύρερ» από έναν Γερμανό ιστορικό, που διατηρεί ακόμα και σήμερα την αίγλη της, αν και σε ορισμένα σημεία έχει σίγουρα ξεπεραστεί από νέα τεκμήρια που έφερε στο φως η επιστημονική έρευνα. Ο Φεστ, συνδυάζοντας τη γραφίδα του αμερόληπτου ιστορικού με τη μαεστρία του επιφυλλιδογράφου (Feuilletonist), προσπάθησε να σκιαγραφήσει ορθολογικά τον Χίτλερ, επαναφέροντάς τον στο ιστορικό πλαίσιο της εποχής του από τον σκοτεινό μεταφυσικό κόσμο στον οποίο είχε εξοστρακιστεί ως το «απόλυτο και δυσερμήνευτο κακό». Ένα άλλο βιβλίο του συγγραφέα, που μεταφράστηκε στα ελληνικά[2] και αναφέρεται στο χρονικό διάστημα της τελικής πτώσης του Γ΄ Ράιχ, αποτέλεσε μάλιστα το σενάριο ταινίας που προβλήθηκε με εξαιρετική επιτυχία και στους ελληνικούς κινηματογράφους. Στο βιβλίο του, που μεταφράστηκε στα ελληνικά υπό τον χαρακτηριστικό τίτλο Όχι εγώ,[3] ο Φεστ εγκαταλείπει το προσφιλές σε αυτόν πεδίο της ιστορικής έρευνας για να επιδοθεί σε μία αφήγηση προσωπικού και οικογενειακού χαρακτήρα. Πρόκειται για τις παιδικές αναμνήσεις του συγγραφέα, που βίωσε τον εθνικοσοσιαλισμό στην πιο τρυφερή του ηλικία. Ο τίτλος του βιβλίου όμως δεν αφορά τον ίδιο, αλλά τον πατέρα του, ο οποίος έμεινε σταθερά προσηλωμένος στην υπόθεση της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης και αρνήθηκε να παρασυρθεί από το ρεύμα του τυχοδιωκτισμού που σάρωσε τη Γερμανία μετά την κατάληψη της εξουσίας από τον Χίτλερ τον Ιανουάριο του 1933. Η απόφαση του συντηρητικών φρονημάτων πατέρα του, όπως αφηγείται γλαφυρά ο Γιόαχιμ, είχε τεράστιο κόστος για την οικογένειά τους, αφού έθεσαν εαυτούς εκτός της λεγόμενης Volksgemeinschaft (εθνολαϊκής κοινότητας), με συνέπεια να αντιμετωπίσουν ακόμη και προβλήματα οικονομικής επιβίωσης. Ο Φεστ αρχίζει την αφήγησή του με την παρουσίαση των μελών της οικογένειάς του. Η μητέρα του, Ελίζαμπετ, η αποκαλούμενη χαϊδευτικά Τέτα, «λογιζόταν ως η πιο αυστηρή ανάμεσα στις αδερφές της. Σε αντίθεση, ωστόσο, με το όλο παρουσιαστικό της, που φανέρωνε αυτοπεποίθηση και υπερηφάνεια, είχε και μια καλοσυνάτη πλευρά, και στις συναναστροφές της απέπνεε μια ζεστασιά που σε κέρδιζε. Το πόσο πολυεπίπεδος ήταν ο χαρακτήρας της φαινόταν και από το γεγονός ότι αγαπούσε κάθε είδος “απαλής μουσικής”, και αντίστοιχες ήταν και οι προτιμήσεις της στην ποίηση» (σ. 23). Ο πατέρας του Γιοχάνες (1898-1960), που σε καμία περίπτωση δεν ανταποκρινόταν στο στερεότυπο του “καλοζωισμένου αστού”, «ήταν ήδη δάσκαλος όταν στις αρχές του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου τραυματίζεται στη Γαλλία, εν συνεχεία αναλαμβάνει πάλι υπηρεσία και σύντομα βρίσκεται στο Βερολίνο. Από νωρίς πολιτικά στρατευμένος, ίδρυσε το 1919 στις νότιες περιοχές της πρωτεύουσας αρκετές τοπικές οργανώσεις του Κεντρώου Κόμματος και κατέκτησε, τόσο τότε εκεί όσο και αργότερα, στη μαχητική οργάνωση για την προστασία της Δημοκρατίας, τη Reichsbanner, ηγετικές θέσεις» (σ. 30-31). Η βαθιά προσήλωσή του στην έννοια τού (πρωσικής κοπής) κράτους δικαίου τον έκανε απρόσβλητο στην επικίνδυνη, όπως τελικά αποδείχθηκε, νόσο του εθνικισμού. Μέσα σε ένα καλλιεργημένο μεσοαστικό περιβάλλον (όπως περιφρονητικά αποκλήθηκε αργότερα από τη γενιά του ’68), έντονα δημοκρατικό και με αγάπη για τη γερμανική λογοτεχνία, την κλασική μουσική και την αρχαία ελληνική φιλοσοφία, μεγάλωσαν ο Γιόαχιμ και τα τέσσερα αδέλφια του. Απέναντι σε ένα κόσμο που το 1932 κατέρρεε, με τις παραδοσιακές αξίες να διεμβολίζονται από το άναρχο «πνεύμα της εποχής» και με διαδεδομένη την κοινωνική προσδοκία για την έλευση ενός σωτήρα-ηγέτη, η οικογένεια Φεστ αντέταξε ορθή σκέψη, πολιτική σύνεση αλλά και γενναία αποφασιστικότητα. Ο πατέρας Φεστ ήταν έτοιμος να υπερασπιστεί τη δημοκρατία όχι μόνο με επιχειρήματα αλλά «και με τη γροθιά» (σ. 33). Δυστυχώς, πολλοί δημοκράτες συνομιλητές του δεν ήθελαν να εγκαταλείψουν το δρόμο της συνταγματικής νομιμότητας. «Τόσο τυφλωμένους», έλεγε ο πατέρας Φεστ, «τόσο δειλούς αντιπάλους σαν εμάς ευχόμουν στη Δημοκρατία της Βαϊμάρης από τη στιγμή της ίδρυσής της. Διότι έτσι θα είχε επιβιώσει. Τώρα ξέρουν οι πάντες ότι το κράτος αυτό δεν έχει τη θέληση να αντιμετωπίσει τους ορκισμένους εχθρούς του» (σ. 54). Στις αναμνήσεις του Γιόαχιμ από τις πολιτικές εξελίξεις παρεμβαίνουν συχνά στιγμιότυπα από την «ανεμελιά της παιδικής ηλικίας» (σ. 54), όπως τα παιχνίδια με φίλους, οι σκανταλιές στη γειτονιά, οι επισκέψεις σε συγγενείς και οι συζητήσεις με τον μεγαλύτερο αδελφό του Βόλγκανγκ επί παντός επιστητού. Η περίοδος της ανεμελιάς, ωστόσο, επισκιάστηκε από την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία. Το πόσο καταλυτικά θα επιδρούσε η καθεστωτική αλλαγή στην καθημερινή ζωή των Γερμανών πολιτών, θα το διαπίστωνε αρκετά σύντομα ο πατέρας Φεστ. Γράφει ο Γιόαχιμ: «Στις 22 Απριλίου [1933], δύο εβδομάδες μετά την ψήφιση του νόμου περί αποκατάστασης του σώματος των δημοσίων υπαλλήλων, ο πατέρας μου κλήθηκε πάλι στην υπηρεσία. Από την έδρα του δημάρχου, και χωρίς να προσφερθεί κάθισμα στον επισκέπτη, του ανακοινώθηκε για άλλη μια φορά από τον προϊστάμενο της υπηρεσίας, επισήμως και βάσει ενός ήδη έτοιμου εγγράφου, ότι απαλλασσόταν από τη διεύθυνση του 20ού σχολείου και μέχρι νεωτέρας έβγαινε εκτός υπηρεσίας». Η ηγετική του θέση στο κόμμα του Κέντρου και του Reichsbanner όπως και οι «δημόσιες δυσφημιστικές τοποθετήσεις κατά του Φύρερ» ήταν οι λόγοι για τους οποίους είχε τεθεί σε διαθεσιμότητα (σ. 59). Ο μικρός Γιόαχιμ και τα αδέλφια του θα έπρεπε να συνηθίσουν τώρα στη δυσάρεστη ιδέα, «τον εφιάλτη κάθε αγοριού» (σ. 60), ότι ο αυστηρός δάσκαλος και πατέρας τους θα καθόταν όλη την ημέρα στο σπίτι. Η μητέρα τους όμως αντιλαμβανόταν πολύ καλά τους κινδύνους που απέρρεαν από τη διαθεσιμότητα του συζύγου της, η οποία σύντομα έγινε απόλυση, αφού «δεν έδειχνε σημεία αλλαγής φρονήματος» (σ. 64). Η οικογένεια Φεστ θα ήταν πια φτωχή και έπρεπε να τα βγάλει πέρα με τη χαμηλή σύνταξη που αναγνωρίστηκε στον σύζυγό της και ένα επίδομα τέκνων. Όταν μία ημέρα η Ελίζαμπετ θα του ζητήσει να ξανασκεφτεί την εγγραφή του στο ναζιστικό κόμμα, προκειμένου να τελειώσουν τα βάσανά τους, προσθέτοντας ότι δεν θα άλλαζε κάτι στη ζωή τους και ότι η «αναλήθεια ήταν ανέκαθεν το όπλο του απλού κόσμου απέναντι στους ισχυρούς», ο Γιοχάνες θα απαντήσει αποστομωτικά: «Εμείς δεν είμαστε ο απλός κόσμος. Όχι σε τέτοια ζητήματα!» (σ. 79). Τα τρία αδέλφια, το 1933, στον Ζωολογικό Κήπο του Βερολίνου. Από αριστερά: ο Γιόαχιμ, ο Βίνφριντ και ο Βόλγκανγκ. Το πόσο γρήγορα η γερμανική κοινωνία προσαρμόστηκε στις επιταγές της εθνικοσοσιαλιστικής εξουσίας, κλείνοντας τα μάτια της στις πολιτικές και φυλετικές διώξεις, που όχι σπάνια κατέληγαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, ήταν ένα ερώτημα που απασχολούσε διαρκώς τον πατέρα Φεστ. «Στην αρχή», αφηγείται ο Γιόαχιμ, «οι αναρίθμητες παρανομίες της νέας εξουσίας προκαλούσαν μικρές αναταραχές. Ωστόσο ο πατέρας μου εξακολουθούσε να απορεί για το πως σύντομα όλα συνεχίστηκαν θαρρείς και κρατικά εγκλήματα αυτού του είδους ήταν το πιο αυτονόητο πράγμα στον κόσμο. Αν και ελάχιστα κατανοούσα από όσα συνέβαιναν γύρω μας, ο πατέρας μου ουδέποτε απαντούσε στις ερωτήσεις μου· αυτά δεν μπορούσα ακόμη να τα καταλάβω, έλεγε, σε δυο τρία χρόνια θα μου τα εξηγούσε» (σ. 67). Η απάντηση που έδινε ο ίδιος στο ερώτημά του είχε να κάνει με την καιροσκοπική στάση που έδειξαν μεγάλα τμήματα της γερμανικής κοινωνίας, ακόμα και η εργατική τάξη με τα συνδικάτα, προφασιζόμενα διάφορες αιτίες για να δικαιολογήσουν τη συμπόρευσή τους με τους εθνικοσοσιαλιστές. Πώς βίωνε ένα παιδί την εθνικοσοσιαλιστική “νέα τάξη”, όταν μάλιστα ανήκε σε μια οικογένεια που είχε στιγματιστεί ως εχθρική απέναντι στο χιτλερικό καθεστώς; «Στην ευτυχισμένη καθημερινότητα της παιδικής ηλικίας όλα αυτά είχαν παραμείνει απαράλλαχτα και ενίσχυαν την εντύπωση της κανονικότητας. Εξακολουθούσαμε να παίζουμε τα μήλα στη δενδροφυτεμένη Χέντιχ Στράσε, να κάνουμε συλλογή πακέτα από τσιγάρα με εικόνες έργων τέχνης, με καλλονές του κινηματογράφου και με ποδοσφαιριστές, να συναγωνιζόμαστε ποιος θα κρεμαστεί περισσότερες φορές με τα πόδια στο μονόζυγο του κήπου και να κοροϊδεύουμε τον χοντρο-Ντέλε» (σ. 71). Σε όλα αυτά προστέθηκε και το ανάγνωσμα κλασικών λογοτεχνικών έργων, όπως ο Τομ Σόγιερ, ο Χάκλμπερι Φιν και ο Μόμπι Ντικ. Κάποια στιγμή εισέβαλλαν στη ζωή του και ο Τόμας Μαν (του οποίου τα μυθιστορήματα είχαν απαγορευθεί από το καθεστώς), ο Τέοντορ Φοντάνε και ο Σίλλερ, ενώ μεγάλη αγάπη έδειχνε και στον Μότσαρτ και στον Μπετόβεν. Ωστόσο, ο πατέρας του δεν ήθελε ο γιος του να εντρυφήσει στα μυθιστορήματα του Μαν αφού, κατά τη γνώμη του, το τελευταίος με το βιβλίο του Στοχασμοί ενός Απολιτικού είχε συμβάλει στη διαμόρφωση αυταρχικών αντιλήψεων σε μερίδα της αστικής τάξης μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Στο σχολείο, ο Γιόαχιμ αντιλήφθηκε για πρώτη φορά τι σημαίνει να είσαι «αποκλεισμένος», αφού ορισμένοι συμμαθητές του τον απέφευγαν. Αντιμετωπιζόταν πια ως «το απόβρασμα της κοινωνίας», και το όνομά του φιγουράριζε στη πρώτη θέση του καταλόγου των μαθητών, που είχαν δεχτεί επιπλήξεις ή τιμωρηθεί, με αποτέλεσμα να διωχθεί από το σχολείο (σ. 177). Αλλά και στο νέο του σχολείο, στην επαρχιακή πόλη του Φράιμπουργκ, δεν έκλεισε το «βερολινέζικο στόμα» του (σ. 194). Τότε εξαναγκάστηκε να πάρει μέρος και στη χιτλερική νεολαία. Πάντως, ο Γιόαχιμ, όπως και ο αδελφός του Βόλφγκανγκ, δεν αισθάνθηκαν καμία στιγμή μειονεκτικά που βρέθηκαν στο κοινωνικό περιθώριο εξαιτίας της αντικαθεστωτικής στάσης του πατέρα τους. Αντίθετα, μάλλον τους γοήτευε η ιδέα ότι ανήκαν σε μία ανώτερη ηθικά πνευματική μειοψηφία, σε μία συμμαχία «ενάντια στον κόσμο». Σε αυτό συνέβαλε και η απόφαση του πατέρα τους, το 1936, να τους εκμυστηρευτεί τις ενδόμυχες σκέψεις του για το καθεστώς και να τους καταστήσει κοινωνούς των απόψεών του, οριοθετώντας έτσι την (πρώιμη) ενηλικίωσή τους. Από τις πολιτικές συζητήσεις που θα λάμβαναν χώρα στο οικογενειακό δείπνο, τους προειδοποίησε ο πατέρας Φεστ, δεν θα έπρεπε να διαρρεύσει τίποτα στον εχθρικό έξω κόσμο, αναφέρει χαρακτηριστικά ο Γιόαχιμ: «Η όποια πολιτική συζήτηση γινόταν μέσα στο σπίτι μας δεν προοριζόταν για άλλους. Οποιοσδήποτε με τον οποίο ανταλλάσσαμε έστω μα δυο κουβέντες μπορεί να ήταν ναζί, καταδότης ή απλώς απερίσκεπτος. Η δυσπιστία, όταν ζούσες υπό δικτατορικό καθεστώς, δεν ήταν απλώς επιβεβλημένη, συνιστούσε αρετή» (σ. 84). Αλλά ούτε και το μίσος του εξωτερικού κόσμου θα διέρρεε στο σπίτι των Φεστ, που θα αποτελούσε μία όαση ελευθερίας για τα μέλη της οικογένειας και τους λιγοστούς πιστούς φίλους που είχαν απομείνει – ανάμεσά τους και καλλιεργημένοι αστοί Εβραίοι, οι οποίοι αγνόησαν τις εκκλήσεις του πατέρα Φεστ να εγκαταλείψουν τη χώρα, αδυνατώντας να πιστέψουν ότι τα χειρότερα έπονταν (σ. 96). Ο εθνικοσοσιαλιστικός κλοιός γύρω από τους Φεστ, ωστόσο, γινόταν από το 1936 ολοένα και περισσότερο ασφυκτικός. Τα προνόμια που παρείχε το καθεστώς προς τα μέλη της εθνολαϊκής κοινότητας δεν άργησαν να δείξουν την αποτελεσματικότητά τους: «Η ωραία ρουτίνα των ημερών άλλαξε το φθινόπωρο του 1936. Τότε όλο και περισσότεροι γείτονες και γνωστοί άρχισαν να συμπράττουν, όχι μόνο τυπικά αλλά με αυξανόμενη θέρμη, με τους κρατούντες. [...] Τα κέρδη που με τον τρόπο αυτόν κατέγραφε το καθεστώς γίνονταν αντιληπτά και στην καθημερινότητά μας. Η ανέκαθεν ευγενική πωλήτρια στο παντοπωλείο Μπους τώρα πια σώπαινε μόλις ο πατέρας μου περνούσε το κατώφλι της πόρτας, διάφοροι γνωστοί από τα παλιά κρύβονταν σε κάποια είσοδο ή άλλαζαν πεζοδρόμιο όταν τον έβλεπαν να πλησιάζει» (σ. 88-89). Ο εθνικοσοσιαλισμός είχε επιφέρει τρομακτικές αλλαγές στο πεδίο των απλών, ανθρώπινων σχέσεων. «Όλα αυτά [...] καθιστούσαν σαφές ότι στον ήσυχο κόσμο του προαστίου, όπου παλιότερα είχαμε να κάνουμε με προσωπικές ή οικογενειακές διαφορές, είχε εισβάλει κάτι ξένο. Ήταν τρομακτικό να βλέπεις πως ο σταθερός και για τόσα χρόνια συνεκτικός κοινωνικός ιστός του Κάρλχορστ διαλυόταν εν μία νυκτί. Ξαφνικά προέκυπταν εχθρότητες, οι οποίες σε γενικές γραμμές ναι μεν ενδύονταν τον ιδεολογικό μανδύα, στην πραγματικότητα όμως δεν ήταν παρά εκτόνωση στον φθόνο και τη μοχθηρία, αλλά και στη ροπή της ανθρώπινης φύσης προς το κακό» (σ. 90). Η έναρξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου ήταν το γεγονός που άρχισε να δημιουργεί ανησυχίες στη γερμανική κοινωνία. Οι συμμαχικοί βομβαρδισμοί αλλά και η κλήση στράτευσης για εκπαίδευση στην αντιαεροπορική άμυνα έφερε τον συγγραφέα αντιμέτωπο με την πραγματικότητα του πολέμου. Η πληροφορία που άκουσε ο πατέρας του σε σταθμό του BBC, ότι οι Γερμανοί εξόντωναν κατά χιλιάδες τους Εβραίους που είχαν εκτοπίσει στην Ανατολική Ευρώπη, αναστάτωσε την οικογένεια, που είχε γνωστούς Εβραίους, όμως ο πατέρας Φεστ διατηρούσε επιφυλάξεις αν η πληροφορία αυτή ήταν πραγματική ή επρόκειτο απλώς για συμμαχική προπαγάνδα. «Οι ναζί δεν θα έφταναν σε τέτοια άκρα», είπε στους γιους του, προσπαθώντας ίσως να καθησυχάσει τον εαυτό του (σ. 228). Πάντως, οι ψίθυροι για τα εγκλήματα που διαπράττονταν από τη Βέρμαχτ και τις ειδικές μονάδες των Ες Ες στο όνομα του γερμανικού έθνους στη Ρωσία και στην Πολωνία ακούγονταν συχνότερα το 1944. Τη φρίκη του πολέμου βίωσε ο Γιόαχιμ, όταν μετατέθηκε από την Υπηρεσία Εργασίας σε μονάδα της πολεμικής αεροπορίας (Λουφτβάφε) στο Λάνταου. Ο ίδιος πιάστηκε αιχμάλωτος από τα αμερικανικά στρατεύματα. Είχε προλάβει όμως να δει το μισητό του εθνικοσοσιαλιστή επιλοχία να πέφτει δίπλα του νεκρός από συμμαχικές σφαίρες στο κοινό τους όρυγμα. Ο θάνατός του δεν τον άγγιξε (σ. 279). Μια άλλη απώλεια, όμως, τον συνέτριψε. Ο αδελφός του Βόλφγκανγκ έχασε τη ζωή του μια εβδομάδα μετά τα εικοστά του γενέθλια, προσβεβλημένος από πνευμονία στο ανατολικό μέτωπο. Ο πατέρας Φεστ, πάλι, κατέληξε αιχμάλωτος του Κόκκινου Στρατού. Μόνο το φθινόπωρο του 1945 θα ξαναέσμιγε, καταβεβλημένος σωματικά και ψυχικά, με την οικογένειά του και θα συμμετείχε αργότερα στην πολιτική-κομματική οργάνωση των χριστιανοδημοκρατών. Από την αφήγηση του συγγραφέα ανακύπτουν ορισμένα γενικά συμπεράσματα. Ως προϋπόθεση για την επέλαση του εθνικοσοσιαλισμού θεωρεί ο Φεστ την καταστροφή της αστικής κοινωνίας και των θεσμών της, καθώς μέσα στο πλαίσιο του ολοκληρωτικού καθεστώτος η αστική οικογενειακή ανατροφή έλαβε ουσιαστικά παράνομη μορφή και ερχόταν σε αντίθεση με τις “αξίες” που κήρυτταν οι εθνικοσοσιαλιστές: «Με δεδομένα όλα αυτά, η κατά κάποιον τρόπο σιωπηλή ανατροφή μας συνιστούσε μία περαιτέρω αντίθεση σε σχέση με τον κόσμο του καθεστώτος, που χαρακτηριστικό του ήταν η υστερία ενάντια σε όλα όσα συμβόλιζαν τα μικροαστικά και μεσοαστικά στρώματα, και σήμερα, βλέποντας τα πράγματα με τη χρονική απόσταση που με χωρίζει από αυτά, η ανατροφή μας είχε ως επί το πλείστον μια εξελικτική πορεία μέσα σε ένα αστικό περιβάλλον σε μια εποχή αντι-αστική. Οι έχοντες την εξουσία δεν ήξεραν από πολιτισμένη συμπεριφορά, διαβεβαίωνε ο πατέρας μου, και για τον λόγο αυτόν δεν ήταν κυρίαρχοι ενός χιλιετούς Ράιχ –όπως μερικές φορές πρόσθετε στο τέλος ειρωνευόμενος– αλλά ενός άλλου, που έφτανε τουλάχιστον πέντε χιλιάδες χρόνια πίσω, στα βάθη της ζούγκλας» (σ. 116). Ο Φεστ ασκεί επίσης κριτική στη μεταπολεμική άποψη που εκφράστηκε από πολλούς πρώην ψηφοφόρους του ναζιστικού κόμματος ότι η μόνη επιλογή που υπήρχε το 1933 ήταν ανάμεσα στους εθνικοσοσιαλιστές και στους κομμουνιστές και ότι στο πρόσωπο του Χίτλερ είχαν επιλέξει το μικρότερο κακό. Ο πατέρας Φεστ αντέκρουε αυτή τη λογική, την οποία απέδιδε στην «έλλειψη σύνεσης και αφοσίωσης στο κράτος», όπως και στην έλλειψη «αγωνιστικής διάθεσης» για την υπεράσπιση της δημοκρατίας (σ. 32-33). Αποτελούσε περισσότερο δικαιολογία παρά ικανοποιητική εξήγηση. Τον ενοχλούσε επίσης το φαινόμενο που παρατηρήθηκε μετά το 1945, όταν πρώην οπαδοί του καθεστώτος ενδύθηκαν τον αντιστασιακό μανδύα και εξιστορούσαν λαλίστατα τα ανύπαρκτα κατορθώματά τους. Ο καιροσκοπισμός δεν είχε λήξει με το τέλος του πολέμου. Σε μια εποχή που η φιλελεύθερη δημοκρατία βάλλεται συστηματικά από κάθε λογής ακραία εθνικιστικά και δημαγωγικά κινήματα, που πολύ δύσκολα κρύβουν τη νοσταλγία τους για το σκοτεινό ολοκληρωτικό παρελθόν, το βιβλίο του Φεστ υπενθυμίζει στον κάθε συνειδητοποιημένο πολίτη το καθήκον του να μην παρασυρθεί από τις σειρήνες της εύκολης και ανέξοδης δημαγωγίας, από το “πνεύμα της εποχής”, όποιο και να είναι το κόστος για τον ίδιο και την οικογένειά του, και του υποδεικνύει τον δρόμο της ενάρετης αντίστασης για τη διαφύλαξη της ανθρώπινης εντιμότητας και αξιοπρέπειας στο πεδίο της καθημερινότητας. Υπ’ αυτή την έννοια το Όχι εγώ δεν είναι ένα βιβλίο που αφορά μόνο το παρελθόν αλλά προειδοποιεί και για το μέλλον. Εξαιρετική είναι η μετάφραση της Αλεξάνδρας Παύλου και πολύ χρήσιμες για τον αναγνώστη είναι οι επεξηγήσεις που δίνονται στις υποσημειώσεις σχετικά με τη γερμανική ιστορία και τον γερμανικό πολιτισμό εν γένει. Πάντως, σε μια επανέκδοση θα πρέπει να προστεθεί και ένα αναλυτικό βιογραφικό του Γιόαχιμ Φεστ, ο οποίος αποτέλεσε πρόσωπο-θεσμό για την Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας πριν και μετά την πτώση του Τείχους. [1] Joachim Fest, Hitler. Eine Biographie, Propyläen, Frankfurt am Main 1973. [2] Joachim Fest, Der Untergang. Hitler und das Ende des Dritten Reiches [Η Πτώση. Ο Χίτλερ και το τέλος του Γ΄ Ράιχ], Alexander Fest Verlag, Berlin 2002. Στα ελληνικά κυκλοφόρησε το 2005 από τις εκδόσεις Ποταμός σε μετάφραση Μαργαρίτας Ζαχαριάδου. [3] Joachim Fest, Ich nicht – Erinnerungen an eine Kindheit und Jugend, Rowohl Taschenbuch Verlag, Reinbek bei Hamburg 2006. Ο ΓΙΟΑΧΙΜ ΦΕΣΤ ΓΙΑ ΤΟΝ ΖΑΝ-ΠΟΛ ΣΑΡΤΡ Στις αναμνήσεις μου από το Βερολίνο συγκαταλέγεται και μια συνάντηση με τον Ζαν-Πολ Σαρτρ, που όταν τον καλωσόρισα έκανε σαν παιδάκι από τη χαρά του, επειδή κατάφερε να έρθει στην πόλη χωρίς να τραβήξει την προσοχή. Η συνάντηση έγινε στη διάρκεια μιας μικρής εκδήλωσης σε ένα διαμέρισμα στο Σαρλότενμπουργκ. Εμένα με είχε προσκαλέσει ένας καθηγητής Γαλλικών, που μου είπε ότι ο συγγραφέας είχε έρθει με αφορμή το ανέβασμα του έργου του Μύγες τον επόμενο χρόνο. Ο Σαρτρ ήταν από τους πρώτους που πήραν θέση στο γερμανικό ζήτημα: αφετηρία της σκέψης του ήταν η ενοχή των λαών, το πεπρωμένο των παιδιών και το ανίσχυρο μπροστά στην εξουσία. Μίλαγε όμως ταυτόχρονα για τη Γερμανία, για τη Γαλλία, για την Ευρώπη και για την αυγή της ελευθερίας κι εγώ του έλεγα ότι μιλάει σαν «μεγάλος βεζίρης». Ο λόγος του ήταν ιδιαίτερα πυκνός, αν και χωρίς ιδιαίτερη τάξη και εν μέρει ασαφής, ωστόσο μας συγκινούσε βαθιά διότι άγγιζε και τη δική μας αντίληψη για τη ζωή. Είχαμε όλοι εντυπωσιαστεί. Συνοψίζοντας θέλω να πω ότι από τον Σαρτρ κατάλαβα ότι η χαοτική σκέψη μπορεί το δίχως άλλο να είναι συναρπαστική, αλλά αυτό ήταν κάτι που επεξεργάστηκα αργότερα, όταν άρχισα να τον αντιμετωπίζω πιο σοβαρά και σε μεγαλύτερη συνάρτηση με το πνεύμα της εποχής. Αυτό συνέβη κατά τη διάρκεια της διαμάχης του με τον Καμύ, πολύ πριν την εποχή που ο Σαρτρ επισκέφθηκε τον Αντρέας Μπάαντερ1 στη φυλακή. Τότε ο Σαρτρ είχε πει στο περιβάλλον του: «Τι κρετίνος!». Και μετά ξέσπασε δημοσίως σε κλαυθμούς και οδυρμούς περί των συνθηκών κράτησης. Όταν εκείνο το βράδυ στο Σαρλότενμπουργκ ένας καλεσμένος τού έκανε μια ερώτηση για το μέλλον της ελευθερίας, ο Σαρτρ μίλησε για τις νέες μορφές τέχνης, για το αμερικάνικο μυθιστόρημα, τον Ντος Πάσος, την τζαζ και τον σύγχρονο κινηματογράφο. Ένας προσκεκλημένος μάς εξέφρασε όλους λέγοντας το εξής: Ο συγγραφέας τού θύμιζε νοτιοαμερικανό αγρότη που με μια ματσέτα θέριζε τη σύγχυση της εποχής. Κι όποιον πάρει ο Χάρος, συμπλήρωσα εγώ. «Ναι, ναι» είπε ένας άλλος, και οι παπαγάλοι έχουν ωραίο χρώμα όταν πετάνε μακριά. «Μόνο που ο Σαρτρ» είπε ένας τρίτος «δεν βλέπει τον εαυτό του σαν παπαγάλο αλλά σαν προφήτη». 1 Andreas Baader (1943-1977). Ηγετικό στέλεχος μαζί με την Ουλρίκε Μάινχοφ της γερμανικής αριστερής οργάνωσης «Κόκκινος Στρατός», γνωστής και ως Baader Gang. (Από το Joachim Fest, Όχι εγώ. Ο ναζισμός μέσα από τα μάτια ενός παιδιού, μτφρ. Αλεξάνδρα Παύλου, σ. 353-354).

Η άλλη Γερμανία στην εποχή του Εθνικοσοσιαλισμού

Σύνδεση