Προπαγάνδα δια της πράξης

Αποπειρώμενος κάποιος να μιλήσει για την τρομοκρατία πρέπει να έχει υπόψη του ότι διαπραγματεύεται ένα θέμα το οποίο παρά τη διαχρονική ένταση των παθών και των συναισθημάτων που εγείρει, ή μάλλον εξαιτίας αυτών, περιβάλλεται από ιστορική, κοινωνικο-πολιτική, πολιτισμική, ιδεολογική και ψυχολογική αχλή. “Beyond Fear: The Psychology of Terrorism”, Special Report, Scientific American Mind, Vol. 27 (3), May-June 2016, pp. 32-49 1. Αποπειρώμενος κάποιος να μιλήσει για την τρομοκρατία, ιδιαίτερα σε αυτή τη φορτισμένη εγχώρια και διεθνή συγκυρία, πρέπει να έχει υπόψη του ότι διαπραγματεύεται ένα θέμα το οποίο παρά τη διαχρονική ένταση των παθών και των συναισθημάτων που εγείρει, ή μάλλον εξαιτίας αυτών, περιβάλλεται από ιστορική, κοινωνικο-πολιτική, πολιτισμική, ιδεολογική και ψυχολογική αχλή. Η σύγχυση περί την τρομοκρατία αντανακλάται στην έλλειψη ενός απόλυτα αποδεκτού ορισμού για αυτήν, στην περιγραφή της ως ιδεολογικής πράξης-απάντησης σε κάτι δραματικό που έχει προηγηθεί, και στην απόδοση της ευθύνης της σε κάποιους άλλους κακούς που διαφέρουν ουσιωδώς από εμάς τους καλούς. Παρακάτω επιχειρείται μία προσπάθεια να ιστορηθεί η διαπολιτισμική διαδρομή της τρομοκρατίας, η ιδεολογική της εκκίνηση/εξάρτηση και η ψυχολογική της θεμελίωση στο ανθρώπινο μυαλό, το οποίο έχει ως γνωστόν την ανάγκη να εντάσσεται σε ιδεολογικές ομάδες που πιστεύουν ή επινοούν τη μοναδικότητα της δικής τους ιστορίας, στο κεντρικό αφήγημα της οποίας περιλαμβάνεται η υπεροχή-θυματοποίηση των μελών της και η δαιμονοποίηση των αντιπάλων/άλλων. Η τρομοκρατία, ένα πρώτο δείγμα της οποίας αποδίδεται σε Ιουδαίους ζηλωτές του 1ου μ.Χ. αιώνα οι οποίοι δολοφονούσαν συνεργάτες των Ρωμαϊκών δυνάμεων κατοχής της περιοχής, ως λέξη χρησιμοποιήθηκε για να περιγράψει την (κρατική) πρακτική εξόντωσης των αντιπάλων της Γαλλικής Επανάστασης από τους Ιακωβίνους. Ωστόσο, από τα μέσα του 19ου αιώνα η τρομοκρατία συνδέθηκε με τη δράση αναρχικών, φασιστικών, εθνικιστικών και άλλων ομάδων, παρ’ όλο που και η συστηματική χρήση εσωτερικής βίας από το ναζιστικό, το σταλινικό και άλλα ανελεύθερα καθεστώτα μπορεί αυτονόητα να χαρακτηριστεί ως τρομοκρατία. Για την τρομοκρατία, δηλαδή τη χρήση βίας και απειλών για τον συστηματικό εκφοβισμό των αντιπάλων προς επίτευξη συγκεκριμένων ιδεολογικών στόχων, έχουν επιχειρηθεί αρκετοί διαφορετικοί, αλλά όχι απόλυτα αποδεκτοί, ορισμοί. Αντίστοιχες των εγκλημάτων πολέμου σε περίοδο ειρήνης, οι πράξεις τρομοκρατίας έχουν ως ιδεολογικό πυρήνα την “προπαγάνδα δια της πράξης” (“propaganda par le fait” / “propaganda by the deed”). Με τα λόγια του αναρχικού Μιχαήλ Μπακούνιν (1814-1876), αυτή εκφράστηκε ως εξής: «πρέπει να διαδώσουμε τις αρχές μας όχι με λόγια, αλλά με πράξεις, γιατί αυτή είναι η πιο μαζική, η πιο δυναμική και η πιο ακαταμάχητη μορφή προπαγάνδας»[1]. Προπαγάνδα δια της πράξης, τυφλή εκδήλωση φανατισμού, ή αιματηρό εργαλείο προβολής δίκαιων ή παράλογων αντιλήψεων, η τρομοκρατία, αντίθετα με ό,τι πιστεύουν σήμερα κάποιοι, δεν γνωρίζει φυλετικούς, θρησκευτικούς, γεωγραφικούς, εθνοτικούς, πολιτισμικούς φραγμούς. Στην μοντέρνα εκδοχή της απαντάται σε όλες τις ηπείρους της γης, ως πολιτικό, αντιαποικιακό, θρησκευτικό, αποσταθεροποιητικό, ή αποσχιστικό όπλο στα χέρια διαφόρων. Παραλείποντας προς το παρόν την αναφορά στην καθόλου ευκαταφρόνητη κρατική, ή την πλέον σύγχρονη εξαγώγιμη τρομοκρατία, ένας πρόχειρος κατάλογος των χωρών στις οποίες έχουν δράσει κατά τον 20ό και 21ο αιώνα ομάδες που έχουν κατηγορηθεί για τρομοκρατία περιλαμβάνει την Ιρλανδία, την Παλαιστίνη, την Αίγυπτο, την Αλγερία, την Κύπρο, την Ισπανία, τον Καναδά, τη Νικαράγουα, το Πουέρτο Ρίκο, την Τουρκία, τη Γερμανία, τις ΗΠΑ, την Ιταλία, τη Σρι Λάνκα, τον Λίβανο, τη Σαουδική Αραβία, την Κίνα, την Ιαπωνία, το Πακιστάν, τη Ρωσία, το Ιράν κ.ά. Είναι φανερό ότι η τρομοκρατία δεν περιορίζεται σε μία προβληματική γωνιά του πλανήτη. Ομάδες ανθρώπων σε όλο τον κόσμο, ανεξαρτήτως χρώματος, πολιτισμικού περιβάλλοντος, θρησκευτικού προσανατολισμού, αλλά και κοινωνικής τάξης, θέλγονται από την τρομοκρατία και υιοθετούν τη γλώσσα και τα μέσα της. Τι είδους άνθρωποι είναι αυτοί που προσχωρούν στην τρομοκρατία; Ανήκουν σε κάποια ιδιαίτερη κατηγορία συνανθρώπων μας με απάνθρωπα και βάρβαρα ένστικτα; Είναι άτομα διαταραγμένα, με ακραία εγωιστικά και επιθετικά ψυχολογικά χαρακτηριστικά που τους διαφοροποιούν από τους υπόλοιπους «κανονικούς» πολίτες; Η σύγχρονη ψυχολογική έρευνα κατατείνει σε ένα μάλλον άβολο συμπέρασμα: οι τρομοκράτες, στην πλειονότητά τους, δεν είναι ψυχικά διαταραγμένα ή παρανοϊκά άτομα. Σε μία ενδελεχή αναφορά-ανασκόπηση όλης της προηγούμενης ακαδημαϊκής βιβλιογραφίας στο θέμα «ψυχολογία της τρομοκρατίας», ο ψυχολόγος Ράντι Μπόρουμ (Randy Borum), μεταξύ άλλων και σύμβουλος των Υπουργείων Άμυνας και Εσωτερικής Ασφάλειας των ΗΠΑ, αφού διαπίστωσε ότι η τρομοκρατική βία είναι πράξη μελετημένη (όχι παρορμητική), ενορχηστρωμένη, στρατηγική, που επιδιώκει την επίτευξη συγκεκριμένων ιδεολογικών (π.χ. πολιτικών, θρησκευτικών) στόχων από μία ομάδα δραστών/υποστηρικτών, κατέληξε σε μία σειρά αποκαλυπτικών συμπερασμάτων[2]: — Οι άνθρωποι γίνονται τρομοκράτες με διάφορους τρόπους, με διάφορους ρόλους, και για διαφορετικούς λόγους. — Δεν υπάρχει μία «προσωπικότητα τρομοκράτη», ούτε ένα συγκεκριμένο ψυχολογικό προφίλ αυτού. — Η ψυχική διαταραχή δεν είναι κρίσιμος παράγων ερμηνείας της συμπεριφοράς του τρομοκράτη. Το ποσοστό των ψυχικά διαταραγμένων τρομοκρατών είναι ανάλογο αυτών του υπόλοιπου πληθυσμού. — Η αίσθηση αδικίας, η ανάγκη απόκτησης ταυτότητας και η ανάγκη να ανήκουν σε μία ομάδα αποτελούν κοινά χαρακτηριστικά των εν δυνάμει τρομοκρατών. — Η ύπαρξη τραυματικής παιδικής ηλικίας ή ιστορικού προσωπικού εξευτελισμού απαντώνται συχνά στο βιογραφικό των τρομοκρατών, αλλά δεν αρκούν για να εξηγήσουν την τρομοκρατία. — Η ιδεολογία των τρομοκρατών υιοθετεί απόλυτες αντιλήψεις που δικαιώνουν και υπαγορεύουν απόλυτες συμπεριφορές για την επίτευξη του επιδιωκόμενου σκοπού. — Οι αποτελεσματικοί αρχηγοί των τρομοκρατών έχουν την ικανότητα να συντηρούν ένα ομαδικό σύστημα αντιλήψεων, να επιβάλλουν τη ρουτίνα της οργάνωσης, να ελέγχουν τη ροή των πληροφοριών και να χειρίζονται επιδέξια τα κίνητρα και τους επιδιωκόμενους στόχους. — Οι τρομοκρατικές ομάδες, όπως και όλες οι άλλες κοινωνικές ομάδες, έχουν να αντιμετωπίσουν εσωτερικές προκλήσεις (π.χ. έλλειψη εμπιστοσύνης, ανταγωνισμό) και εξωτερικές προκλήσεις (π.χ. υποστήριξη, διαμάχες με άλλες ομάδες) που απειλούν την ύπαρξή τους. Η ανάγκη κατανόησης και ερμηνείας ενός τόσο διαδεδομένου και ιστορικά επίμονου φαινομένου μάς αναγκάζει να εξετάσουμε την τρομοκρατία όχι στο βολικά στενό πλαίσιο της πιθανής ψυχοπαθολογίας μεμονωμένων τρομοκρατών, αλλά στη ίδια την ουσία των ψυχολογικών διαδικασιών και χαρακτηριστικών όλων μας. 2. Στον κόσμο των ανθρώπων και των ιδεών Συμπυκνώνοντας την μακρά εμπειρία του από τη μελέτη του φαινομένου της τρομοκρατίας, ο ανθρωπολόγος Σκοτ Άιτραν (Scott Atran) καταλήγει ότι αυτό που μετατρέπει κάποιον σε φανατικό, έτοιμο να σκοτώσει, «δεν είναι κάποια ανωμαλία της προσωπικότητάς του αλλά η δυναμική της ομάδας που αλλάζει την προσωπικότητα»[3]. Όπως και να εξετάσει κάποιος το φαινόμενο της τρομοκρατικής βίας, διαπιστώνει διαχρονικά την αναγκαία συνύπαρξη δύο βασικών στοιχείων: της ομάδας και της ιδεολογίας. Η άσκηση της τρομοκρατίας προϋποθέτει την ύπαρξη ή τη δημιουργία ομάδας ατόμων που υιοθετούν κάποια συγκεκριμένη ιδεολογία. Και πού βρίσκεται το παράξενο ή το επιλήψιμο στα δύο αυτά κοινά ανθρώπινα χαρακτηριστικά, θα ρωτήσει ευλόγως κάποιος. Πουθενά. Οι ρίζες της τρομοκρατικής βίας, αντίθετα με τα πιθανά αποτελέσματά της, δεν είναι από απάνθρωπο υλικό. Φυτρώνουν στον κοινό ψυχολογικό πυρήνα του ανθρώπου και τρέφονται από τους πιο γλυκόπικρους χυμούς της εσωτερικής μας ανάγκης να αποκτούμε ταυτότητα εντασσόμενοι σε ομάδες και ιδεολογικά σχήματα. Οι βασικές αυτές ψυχολογικές ανάγκες και διεργασίες που κινούν ανθρώπους και κοινωνίες, μπορεί να περιβάλλονται από τη δημόσια αίγλη που αξίζει στην κοινωνική συμμετοχή και αλληλεγγύη, στην ενσυναίσθηση και στην αναζήτηση και κατάκτηση ευγενών ιδεών[4], και να συμβάλλουν στην επίτευξη της εύθραυστης ατομικής και κοινωνικής ισορροπίας, αλλά όταν ανταμώνουν με λιγότερο ευάγωγες ή σκοτεινές ενδογενείς και εξωγενείς συνιστώσες τού Είναι μας (π.χ. απαίτηση «δικαίου», προσωπική ματαίωση-περιθωριοποίηση, ανάγκη βίαιης αποφόρτισης κ.ά.) μπορεί να παράγουν εκρηκτικά, πλην όμως απολύτως ανθρώπινα, αποτελέσματα. Γι’ αυτό απαιτούν τη μέγιστη προσοχή μας. Επειδή λοιπόν «η ανάγκη των ανθρώπων για ελπίδα, όραμα, αλλά και βία, χρειάζεται κατανόηση και πολιτική επεξεργασία»[5], οφείλουμε τουλάχιστον εδώ μία προσπάθεια κατανόησης και της τρομοκρατικής βίας. Όχι βέβαια της τυφλής έκρηξής της, αλλά του ψυχολογικού πλαισίου που τη συντηρεί. 3. Η ανάγκη της ομάδας Η πρώτη δημόσια παραδοχή ότι ο άνθρωπος είναι από τη φύση του προσανατολισμένος προς τους άλλους ανθρώπους αποδίδεται στον Αριστοτέλη (Φύσει μέν ἐστιν ἄνθρωπος ζῷον πολιτικόν = Ο άνθρωπος είναι από τη φύση του πολιτικό ον). Έκτοτε, είναι ευρέως αποδεκτό ότι η κοινωνικοποίηση του ανθρώπου αποτελεί καταλυτικό παράγοντα διαμόρφωσης της φυσιολογίας, της σκέψης, της συμπεριφοράς και της νευρωνικής συγκρότησής του. Πλήθος ερευνών επιβεβαίωσε την αλληλεξάρτηση ανθρώπου και κοινωνικών ομάδων, μέχρι του σημείου να θεωρηθεί από κάποιους ερευνητές, όχι χωρίς αντίλογο, ότι το μεγάλο μέγεθος του εγκεφάλου του ανθρώπου (όπως και των άλλων πρωτευόντων) οφείλεται στις αυξημένες εγκεφαλικές ανάγκες για τη διαχείριση των σύνθετων κοινωνικών σχέσεων (“υπόθεση του κοινωνικού εγκεφάλου”[6]). Έτσι ή αλλιώς πάντως, η διάθεση του ανθρώπου να κοιτάξει τον κόσμο με κοινωνικά γυαλιά δεν είναι μάλλον τόσο απλοϊκή και απροϋπόθετη, ούτε στοχεύει αυτόματα στο σύνολο των επιμέρους ομάδων και υποσυνόλων της κοινωνίας. Το αντίθετο[7]. Η φυλογενετική εξέλιξη χιλιάδων χρόνων διαμόρφωσε τη βαθιά επιθυμία του ανθρώπου να ανήκει σε ομάδες. Τα προσδοκώμενα οφέλη από την ικανοποίηση αυτής της ανάγκης ήταν η φυσική και συναισθηματική επιβίωση, η αναπαραγωγή και η προστασία των νεαρών απογόνων σε ένα ευρύτερα εχθρικό και ανταγωνιστικό περιβάλλον. Αντίθετα, εκτός ομάδος παραμονή μπορεί να υποθέσει κανείς ότι συνεπαγόταν παλαιότερα μοναξιά, λιμοκτονία και αφανισμό, ενώ σήμερα προκαλεί αποξένωση, κατάθλιψη και οργή. Η διατήρηση της βαθιάς αυτής ψυχολογικής ανάγκης οδηγεί τον σύγχρονο άνθρωπο να συνδέεται/ταυτίζεται, ουσιαστικά ή φαντασιακά, με συγκεκριμένες ομάδες, χρησιμοποιώντας κριτήρια εθνικά, φυλετικά, πολιτικά, θρησκευτικά, εισοδηματικά, επαγγελματικά, αθλητικά, σεξουαλικά, τόπου καταγωγής, τρόπου ζωής, ενδιαφερόντων κ.λπ. και να αποκτά, τόσο αυτοπροσδιοριστικά όσο και ετεροπροσδιοριστικά, επιλεγμένες κοινωνικές ταυτότητες. Να υιοθετεί δηλαδή, αν όχι να σωματοποιεί, την απόλυτη διάζευξη του εμείς ή αυτοί. Εκεί που αναλαμβάνει τον απόλυτο έλεγχο η “ψυχολογία των κοινωνικών κανόνων” , όπως μελετήθηκε και αναλύθηκε από τον πρωτοπόρο της κοινωνικής ψυχολογίας Μουζαφέρ Σερίφ ( Muzafer Sherif ).[8] Από την άποψη αυτή, η ατομική ψυχολογική διαδρομή που πρέπει να διανύσει ένα οποιοδήποτε (α)κοινωνικοποιημένο υποκείμενο για την ένταξη σε ένα κλειστό κλαμπ, μία αδελφότητα, μία συμμορία εφήβων ή μία τρομοκρατική ομάδα, μπορεί να μην είναι τόσο πολύ διαφορετική όσο φαίνεται εκ πρώτης όψεως. Η δεδομένη άνιση πρόσβαση των μελών κάθε κοινωνίας σε πόρους, δύναμη και γόητρο δημιουργεί την εντύπωση ότι τα άτομα που συγκεντρώνουν περισσότερες πιθανότητες να ενταχθούν σε μία τρομοκρατική ομάδα είναι οι φτωχοί και βίαιοι χαρακτήρες. Ωστόσο, στην πραγματικότητα, αυτοί που είναι πιθανότερο να αναζητήσουν τη “συντροφικότητα” μίας τρομοκρατικής ομάδας είναι όσοι βρίσκουν τον εαυτό τους αποξενωμένο από τη γύρω τους κοινωνικο-πολιτισμική ατμόσφαιρα, αποκομμένο από τη δυνατότητα να νιώσουν τη θαλπωρή του μύθου άλλων (κοινωνικά αποδεκτών) ομάδων. Ρίικο Σάκκινεν, "Αστυνομικός και τρομοκράτης", 2002, ΜοΜΑ, Νέα Υόρκη. Η ανάγκη του ανήκειν, δηλαδή η ανάγκη να δίνεις και να παίρνεις προσοχή και φροντίδα σε/από άλλους, είναι σύμφωνα με τον Αβραάμ Μάσλοου (Abraham Maslow) μείζον κίνητρο ύπαρξης και μία από τις πέντε πρώτες ανθρώπινες ανάγκες. Ο ίδιος θεωρούσε ότι όταν ικανοποιούνται οι πλέον βασικές φυσιολογικές ανάγκες και η ανάγκη της ασφάλειας, τότε ο άνθρωπος νιώθει την ανάγκη να ανήκει κάπου και να αγαπηθεί. Έχει υποστηριχθεί μάλιστα ότι μία σειρά από άλλες βεβαιωμένες ανάγκες του ανθρώπου (π.χ. ανάγκη ισχύος, οικειότητας, αποδοχής, προόδου) κινητοποιούνται από την ανάγκη του ανήκειν. Η διαχρονική και διαπολιτισμική αξία της ανάγκης του ανήκειν, παρά την όποια διαφοροποίηση στην αντιμετώπιση του ατόμου στη Δύση και στην Ανατολή, καταδεικνύεται από το γεγονός ότι πρώιμοι πολιτισμοί θεωρούσαν τις ποινές της εξορίας και του θανάτου περίπου ισοδύναμες. Θα μπορούσε μάλιστα κάποιος να ισχυριστεί ότι η διαχρονική ανάγκη του ανήκειν (σε κοινότητες, ομάδες, παρέες) ερμηνεύει το σύνολο της ανθρώπινης ιστορίας, των κοινωνικών εξεγέρσεων, των πολιτικών κινημάτων, της τέχνης, της φιλοσοφίας. Παρά την καθολική ισχύ της ανάγκης του ανήκειν, η πλέον ευαίσθητη και απαιτητική στην ικανοποίησή της ηλικία είναι συνήθως η εφηβική. Για πολλούς εφήβους, η συμμετοχή στην ομάδα και η συμμόρφωση στους κανόνες της θεωρείται υποχρέωση, ενώ ο αποκλεισμός τους από αυτή βιώνεται επώδυνα και προκαλεί ποικιλία αρνητικών συναισθημάτων, μεταξύ των οποίων ντροπή, άγχος, θυμό και κατάθλιψη[9]. Η αντίδραση νέων ανθρώπων σε αυτή την κατάσταση δεν μπορεί να είναι παρά απρόβλεπτη. Γεγονός που ίσως εξηγεί την απήχηση που έχουν οι σειρήνες του Ισλαμικού Κράτους σε νεαρούς των προσφυγικών στρατοπέδων και σε παιδιά μεταναστών που δεν ενσωματώθηκαν από το Δυτικό κοινωνικό περιβάλλον που τους φιλοξενεί. 4. Η δύναμη της ιδεολογίας Η ανάγκη ένταξής μας σε μία ομάδα και η διάκριση του εμείς από αυτούς ερμηνεύει την υπεράσπιση της δικής μας ομάδας και την υποτίμηση ή απαξίωση των άλλων, δεν φθάνει όμως να ερμηνεύσει την επιθετική βία, τη δολοφονική συμπεριφορά προς τα μέλη των άλλων ομάδων. Για την άσκηση ωμής βίας απαιτείται και η βιτριολική δύναμη ενός απόλυτου (αδιαπραγμάτευτου) συστήματος πεποιθήσεων. «Ο αριθμός των θυμάτων ληστείας, βιασμού, γκαγκστερισμού και όποιας άλλης εγκληματικότητας σε οποιαδήποτε περίοδο της ιστορίας είναι μηδαμινός σε σύγκριση με τις μαζικές εκείνες εμπνευσμένες σφαγές που έγιναν στο όνομα της αληθινής θρησκείας, της δίκαιης πολιτικής ή της σωστής ιδεολογίας» υπενθύμιζε ο Άρθουρ Καίσλερ[10]. Ο όρος “ιδεολογία”, τον οποίο επινόησε στα χρόνια της Γαλλικής Επανάστασης ο Αντουάν Ντεστί ντε Τρασί (Antoine Destutt de Tracy), αντιμετωπίστηκε από την πρώτη στιγμή της δημιουργίας του με τους πιο αντιφατικούς τρόπους. Από τους “Ιδεολόγους”, μία ομάδα Παριζιάνων διανοούμενων που υπεράσπιζε τις αρχές του Διαφωτισμού και της Δημοκρατίας, τον Ναπολέοντα Βοναπάρτη που λοιδορούσε τις αρχές της ιδεολογίας και των “Ιδεολόγων”, και τους πρώτους Μαρξιστές που αντιμετώπιζαν υποτιμητικά την ιδεολογία ως “ψευδή συνείδηση” (= το σύνολο των πεποιθήσεων με τις οποίες αυταπατώνται οι άνθρωποι), ο όρος έχει χάσει σήμερα μέρος των αρνητικών συνδηλώσεών του και περιγράφει, με ένα μάλλον ουδέτερο τρόπο, το σύστημα ιδεών, πεποιθήσεων ή δογμάτων ενός ατόμου ή μίας ομάδας ατόμων. Για αυτόν τον λόγο, παρ’ όλο που οι ιδεολογίες και οι θρησκείες ανήκουν μάλλον σε διαφορετικές λογικές κατηγορίες, αντιμετωπίζονται με τον ίδιο τρόπο, ως “απόλυτα” συστήματα πεποιθήσεων. Είναι γνωστό ότι για τη δικαιολόγηση και υπεράσπιση των ιδεολογικών επιλογών του, ο νευρωνικός άνθρωπος αναπτύσσει πληθώρα αυτόματων/ασυνείδητων προσωπικών τακτικών[11]. Ωστόσο, τα απόλυτα συστήματα πεποιθήσεων έχουν ορισμένα χαρακτηριστικά που μπορεί εν δυνάμει να καταστούν επικίνδυνα: α. Διαθέτουν ένα αφήγημα για τον κόσμο, στο οποίο τα μέλη της ιδεολογικής ομάδας (εμείς) είναι ανώτεροι και θύματα, ενώ οι άλλοι (αυτοί) κατώτεροι και επικίνδυνοι. Είναι εντυπωσιακό ότι το άλλοθι της θυματοποίησης προβάλλεται και από ισχυρές εθνο-πολιτικο-κοινωνικές ομάδες. β. Περιέχουν στον πυρήνα τους την προοπτική μίας ουτοπίας, χάριν της οποίας αξίζει κάθε προσπάθεια (έστω και βίαιη) για τη διαμόρφωση ευνοϊκότερων συνθηκών έλευσής της. Κάθε εμπόδιο (αστοί, αλλόπιστοι, αντιφρονούντες, Εβραίοι, βάρβαροι, μαύροι, αιρετικοί) ανάμεσα στο ενοχλητικό σήμερα και στο προσδοκώμενο τέλειο-ουτοπικό αύριο, δαιμονοποιείται και πρέπει να εξαφανιστεί. γ. Διαθέτουν επίμονα γνωστικά φίλτρα που αλλοιώνουν την πραγματική φύση των εξελίξεων-γεγονότων, αποδεχόμενα κάθε φορά άκριτα πληροφορίες που ενισχύουν τις προκαταλήψεις τους και ακυρώνοντας πληροφορίες που τα αμφισβητούν. Η δαιμονοποίηση και η απαξίωση της ανθρώπινης ουσίας των αντιπάλων έχουν συνδεθεί με τις πιο τρομακτικές περιόδους της ιστορίας. Οι πόλεμοι (επεκτατικοί, αποικιοκρατικοί ή ψυχροί), οι γενοκτονίες και το δουλεμπόριο βασίζονται στην απόλυτη εκμηδένιση της ανθρώπινης φύσης των άλλων, στην τερατοποίησή τους. Είναι, όμως, εξαιρετικά ανησυχητικό ότι, σύμφωνα με πρόσφατες μελέτες, μεγάλος αριθμός συνανθρώπων μας (από τις ΗΠΑ, την Αγγλία, τη Δανία, την Ολλανδία, την Ισπανία, την Ελλάδα, την Ουγγαρία, το Ισραήλ, την Παλαιστίνη, την Ιορδανία) αντιμετωπίζει σήμερα τους ανθρώπους άλλων φυλών, εθνοτήτων ή θρησκειών ως κατώτερα όντα ή ως δαίμονες[12]. Και όταν κάποιος θεωρεί ότι οι άλλοι τον βλέπουν ως κατώτερο ον ή ως δαίμονα είναι πιθανό να αντιδράσει, ίσως και βίαια. Είναι πάντως εξακριβωμένο ότι η ρητορική της απαξίωσης και της υποτίμησης από κάποιους παράγει αντίστοιχη ρητορική, και ίσως όχι μόνο, από αυτούς που θεωρούν εαυτούς θιγόμενους. Γεγονός που θρέφει την ένταση και τη ριζοσπαστικοποίηση εκατέρωθεν, και αποδυναμώνει την προοπτική ειρηνικής και κατά το δυνατόν δίκαιης αντιμετώπισης των υπαρκτών προβλημάτων και ανισοτήτων. Και αυτό είναι δύο φορές άδικο, γιατί η σύγχρονη έρευνα δείχνει ότι τα μη βίαια πολιτικά κινήματα έχουν περισσότερες πιθανότητες επιτυχίας από ό,τι τα βίαια[13]. Αυτό που χρειαζόμαστε αυτές τις όλο και πιο προκλητικά αντιφατικές μέρες της μετανεωτερικότητας είναι η αδιαπραγμάτευτη υπεράσπιση της ανθρώπινης ζωής και αξιοπρέπειας, οποιασδήποτε “απόχρωσης”, και η ανάπτυξη πολιτικών και παιδαγωγικών στρατηγικών για τη μείωση της διαφοράς της ενσυναίσθησης που διαθέτουμε για τα μέλη της δικής μας ομάδας από την ενσυναίσθηση που (δεν) διαθέτουμε για τα μέλη των άλλων ομάδων. Να προγραμματίσουμε την αντιμετώπιση της επίμονης γοητείας του ανορθολογισμού, που συνήθως καταλήγει στον μηδενισμό τού “όσο χειρότερα τόσο καλύτερα”, με μεθόδους και θεραπείες καλύτερες, όχι χειρότερες, από την ασθένεια[14]. Μόνο μία τέτοια γιγάντια προσπάθεια μπορεί να θρέψει ελπίδες για την ουσιαστική αντιμετώπιση των ποικίλων ανισοτήτων και τη μείωση του ανθρωποκτόνου ψυχολογικού χάσματος μεταξύ των διαφόρων ομάδων. [1] Βλ.https://goo.gl/VNbRyl [2] Βλ. Randy Borum, Psychology of terrorism, University of South Florida, Τάμπα 2004. [3] Βλ. Scott Atran, Talking to the Enemy: Faith, Brotherhood, and the (Un)Making of Terrorists, HarperCollins e-books, 2010. [4] Για τους λόγους αυτούς, η παρούσα αναφορά στις ψυχολογικές συνιστώσες της τρομοκρατίας δεν έχει σκοπό να μειώσει τη μέγιστη εξελικτική κατάκτηση του ανθρώπινου εγκεφάλου να παράγει πνεύμα, και να αναζητά/διαμορφώνει ιδέες, αξίες και συλλογικότητες που φιλοδοξούν να συμβάλλουν στην ατομική και συλλογική προοπτική. Επιχειρεί απλώς να αναδείξει τη σχέση των μοναδικών/μονάκριβων αυτών χαρακτηριστικών του εγκεφάλου μας με κάποιες από τις συνέπειες και τα παραπροϊόντα τους, δύο από τα οποία είναι η ροπή προς την παραίσθηση και η βία. [5] Βλ. Γ.Χ. Παπαδόπουλος, «Τα αποτελέσματα της βαλλιστικής», Το Βήμα, 1.1.2009 («Βήμα» Ιδεών, σ. 27-28). [6] Βλ. R.I. Dunbar, “The Social Brain Hypothesis and Its Implications for Social Evolution”, Annals of Human Biology, 36(5), 2009, σ. 562-72. [7] «Όμοιος ομοίω αεί πελάζει» ισχυριζόταν ο Πλάτωνας, και από τη δεκαετία του 1970 μέχρι σήμερα αρκετοί ερευνητές από τους χώρους της κοινωνικής ψυχολογίας, της κοινωνιολογίας, της πολιτικής επιστήμης και του μάρκετινγκ επιμένουν ότι στην πλειονότητά τους οι άνθρωποι αναζητούν και τείνουν να συναναστρέφονται ομοίους τους (similarity-attraction theory) από άποψη φυσικών χαρακτηριστικών, κοινωνικο-οικονομικής θέσης, εθνικότητας, θρησκευτικών πεποιθήσεων, κοινωνικών και άλλων συνηθειών, εξυπνάδας κ.λπ. [8] Με το κλασικό πείραμα του πάρκου Robbers Cave από τον Μουζαφέρ Σερίφ, αλλά και σειρά άλλων κατοπινότερων πειραμάτων, αποδείχτηκε όχι μόνο η ευκολία με την οποία οι άνθρωποι σκέφτονται με άξονα το εμείς κι αυτοί, αλλά και ότι θεωρούν τα άτομα της δικής τους ομάδας πιο έξυπνα, πιο αξιόπιστα και πιο όμορφα, ενώ αναπτύσσουν προκαταλήψεις και στερεότυπα για τα μέλη των αντίπαλων ομάδων. Βλ. M. Sherif, O.J. Harvey, B.J. White et al., Intergroup conflict and cooperation: The Robbers Cave experiment, University of Oklahoma Book Exchange, Νόρμαν 1961. [9] Βλ. B.M. Newman, B.J. Lohman, and P.R. Newman, “Peer group membership and a sense of belonging: Their relationship to adolescent behavior problems”, Adolescence, 42 (2007), σ. 241-263. [10] Βλ. Άρθουρ Καίσλερ, Ένα φάντασμα στη μηχανή, Χατζηνικολή, Αθήνα 1977, σ. 178. [11] Βλ. E. Pronin, T. Gilovich, L. Ross, “Objectivity in the eye of the beholder: divergent perceptions of bias in self versus others”, Psychological Review, 11 (3), 2004, σ. 781-799. [12] Βλ. E. Bruneau, “Understanding the terrorist mind”, Cerebrum, The DANA Foundation, 2016. [13] Στο βιβλίο των E. Chenoweth, M.J. Stephan, Why Civil Resistance Works. The Strategic Logic of Nonviolent Conflict (Columbia University Press, Νέα Υόρκη 2011), οι συγγραφείς εξετάζουν την αποτελεσματικότητα διαφόρων κινημάτων αντίστασης, από το 1900 έως το 2006, σε μία σειρά από χώρες της γης και διαπιστώνουν ότι τα μη βίαια κινήματα ήταν δύο φορές πιο αποτελεσματικά από ό,τι τα βίαια στην επίτευξη των διακηρυγμένων στόχων τους. [14] Για τη διαχρονική γοητεία του ανορθολογισμού σε πολίτες και διανοητές και τη σημερινή δυσκολία των φιλελεύθερων δημοκρατιών να αντιμετωπίσουν τα εντεινόμενα οικονομικά προβλήματα των μεσαίων και κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων, αλλά και τη θεατρική ρητορική του επαναστατικού ριζοσπαστισμού, βλέπε και την πρόσφατη ενδιαφέρουσα συζήτηση του Ρίτσαρντ Γουόλιν με τον Νικήτα Σινιόσογλου στις σελίδες της Athens Review of Books: «Ο επίμονος ανορθολογισμός. Συζήτηση με τον Ρίτσαρντ Γουόλιν», ARB, τχ. 80 (Ιαν. 2017), σ. 46-57.

Προπαγάνδα δια της πράξης

Σύνδεση