Η Σπάρτη είχε, πάντως, τους δικούς της οπαδούς

Ο κόσμος δεν είναι ιδανικός, οι ποιητές τον εξωραΐζουν ανεπίτρεπτα, κοιτάξτε την αλήθεια κατάματα, υπάρχουν «πιο σημαντικά και στοιχειώδη προβλήματα». «Ο Θησέας, το καράβι που πρέπει να με πάει στην Κρήτη, δεν έχει φθάσει ακόμα στο λιμάνι του Πειραιά και κανείς δεν μπορεί να μου πει πότε. Οι συνήθεις ταλαιπωρίες του ταξιδιού δεν πιάνουν στην πατρίδα των μύθων, στη χώρα όπου τα ρολόγια μετράνε χιλιετηρίδες. Δεν μου απομένει παρά να κάνω γαϊδουρινή υπομονή ή κάποια βόλτα στις ταβέρνες του λιμανιού. Έτσι λοιπόν κάθομαι στον Πειραιά περιμένοντας το καράβι και δεν έχω τι άλλο να κάνω από το να παρατηρώ τα πρόσωπα. Δεν είναι τα γνωστά πρόσωπα των αρχαίων αμφορέων, ούτε και τα σώματα ‒έτσι μου φαίνεται– μοιάζουν με τα αγάλματα του Πραξιτέλη. Η επικράτηση των αλβανικών, των βουλγαρικών και των τουρκικών στοιχείων είναι φανερή και έχει υπερκεράσει εντελώς την ελληνική φυλή, αυτήν που ελπίζουν να συναντήσουν εδώ οι ταξιδιώτες. Μήπως είχε δίκιο ο Χερ Ντόκτορ Φάλμεραϊερ που ισχυρίστηκε πως οι σλαβικές επιδρομές στην Ελλάδα που είχαν αρχίσει απ’ τον 7ο αιώνα μ.Χ. άλλαξαν εντελώς την εθνολογική υπόσταση των κατοίκων της; Θυμάμαι τότε μια ιστορία για τον Σέλλεϋ. Ο μεγάλος αυτός ρομαντικός ποιητής δούλευε πάνω στο επικό ποίημά του “Ελλάς” όταν ο φίλος του ο Τρελώνυ τού πρότεινε μια συνάντηση με έναν αυθεντικό Έλληνα. Πήγαν και οι δυο στο Λιβόρνο, για να επισκεφθούν ένα ελληνικό καράβι, γεμάτο “από ένα πλήθος που έμοιαζε με τσιγγάνους, οι οποίοι φωνασκούσαν χειρονομώντας, κάπνιζαν, έπιναν και έπαιζαν χαρτιά σαν βάρβαροι”. Και σαν να μην έφτανε αυτό, ο καπετάνιος αυτού του καραβιού έβριζε την πατρίδα του, επειδή ήταν πεπεισμένος πως ο πόλεμος για την ανεξαρτησία δεν εξυπηρετούσε τα συμφέροντά του. Έχω την αίσθηση πως απ’ την ιστορία αυτή πρέπει να συμπεράνουμε ένα: οι λαοί έχουν πιο σημαντικά και στοιχειώδη προβλήματα απ’ την έγνοια τού να μοιάσουν στην επινοημένη απ’ τους ρομαντικούς ουμανιστές ιδανική εικόνα τους». Τουτέστιν: Ο κόσμος δεν είναι ιδανικός, οι ποιητές τον εξωραΐζουν ανεπίτρεπτα, κοιτάξτε την αλήθεια κατάματα, υπάρχουν «πιο σημαντικά και στοιχειώδη προβλήματα». Οι σημειώσεις του Πολωνού ποιητή και δοκιμιογράφου Ζμπίγκνιεφ Χέρμπερτ (1924-1998) από το ταξίδι του στην Ελλάδα το 1964, απ’ όπου και η παραπάνω πρώτη παράγραφος, εκδόθηκαν σε βιβλίο το 1973 με τον τίτλο Ο Λαβύρινθος στη θάλασσα. Κι όμως, παρά τη σαφή απόρριψη της εξιδανίκευσής της από τους ρομαντικούς, στο βιβλίο του αυτό ο Χέρμπερτ επιλέγει να περιγράψει την Ελλάδα ως το σημείο συνάντησης του μυθικού με το πραγματικό, ως ένα καταφύγιο, ως τόπο υπέροχων τοπίων και τέχνης.[1] Δίπλα στην εξιστόρηση των επισκέψεών του σε αρχαιολογικά μνημεία ο αναγνώστης βρίσκει μνήμες του ίδιου, σκέψεις, εντυπώσεις του. Ο Χέρμπερτ στην Ελλάδα αναζητά το κοινό ευρωπαϊκό παρελθόν, επειδή η ευρωπαϊκή πολιτιστική κληρονομιά ανήκει στα κύρια ενδιαφέροντά του. Δεν είναι το μόνο του ταξιδιωτικό βιβλίο. Είχε προηγηθεί η καταγραφή των περιηγήσεών του στη νότια και δυτική Ευρώπη από το έτος 1958. Το σχετικό βιβλίο, με τίτλο Ένας βάρβαρος στον κήπο που εκδόθηκε το 1962, συνέθετε έναν ύμνο στην ήπειρο, το ανήκειν στην οποία τον έκανε ευτυχή παραπάνω απ’ οτιδήποτε άλλο. Βεβαίως, η αντίληψη της Ευρώπης ως κοινής ευρωπαϊκής αγοράς ποσώς τον απασχολούσε – ο Χέρμπερτ επέστρεφε επίμονα στην ιδέα πως το ελληνο-ρωμαϊκό παρελθόν, αλλά και η μεσαιωνική και η αναγεννησιακή πολιτιστική παράδοση της ευρύτερης, αυτής, πατρίδας του αποτελούσε το μόνο εχέγγυο απέναντι στην απειλή του ολοκληρωτισμού. Αυτή, η Δυτική Ευρώπη, περίμενε ο Χέρμπερτ να αντιταχθεί στην επικράτηση της εξ Ανατολών ορμώμενης σοβιετοκρατίας που είχε τόσο σκοτεινιάσει τη ζωή του. «Τότε κατάλαβα πως ταξιδεύω ανά την Ευρώπη, για να ανασύρω απ’ τη μακρά και δραματική ιστορία της ανθρωπότητας τα ίχνη, τα σημεία της κοινής μοίρας. Γι’ αυτό και η ρωμανική κολώνα στο Τίνιετς κοντά στην Κρακοβία, το τύμπανο του Αγίου Πετρονέλ κοντά στη Βιέννη και τα ανάγλυφα του Αγίου Τροφίμ στην Αρλ δεν ήταν για μένα απλώς πηγή αισθητικών εμπειριών, αλλά με έκαναν και να καταλάβω πως υπάρχει μια μεγαλύτερη πατρίδα απ’ τον τόπο όπου γεννήθηκα».[2] Ο Χέρμπερτ ταξίδεψε πολύ, παρά τις μεγάλες δυσκολίες που συνεπάγονταν γι’ αυτόν οι μετακινήσεις. Στα ταξίδια του ήταν πότε απλός πένης τουρίστας-περιηγητής, που μετρούσε και την τελευταία δεκάρα, πότε υπότροφος κάποιας πολιτιστικής οργάνωσης ή και τιμώμενο πρόσωπο, βραβευθείς ποιητής που πήγαινε να παραλάβει το βραβείο του (ιδίως μετά τη δημοσίευση των τριών πρώτων ποιητικών συλλογών του – Χορδή από φως (1956), Ερμής, σκυλί και αστέρι (1957), Μελέτη του αντικειμένου (1961). Πάντα παρέμενε απλός και αδιάφορος για τα υλικά αγαθά, ακούραστος ταξιδιώτης του κόσμου. Δεν είχε καμία οικονομική άνεση, το μεγαλύτερο μέρος της δημιουργικής ζωής του το πέρασε στην Πολωνία –μόλις το 1986 εγκαταστάθηκε στο Παρίσι–, ενώ υπέφερε από σοβαρή, χρόνια πνευμονοπάθεια. Καταγόμενος από το Λβουβ, μια πόλη που το 1939 καταλήφθηκε από τα σοβιετικά και ακολούθως, το 1941, από τα γερμανικά στρατεύματα, ο Χέρμπερτ ήξερε να αποτιμήσει τον κίνδυνο που συνεπαγόταν η επικράτηση του ολοκληρωτισμού, είτε αυτός είχε φασιστικό είτε κομουνιστικό προσωπείο. Σε συνθήκες παρανομίας πέρασε μεγάλο μέρος της γερμανικής κατοχής, αφού ήταν απ’ την αρχή κιόλας μέλος της αντίστασης, ενώ αναγκάστηκε να τελειώσει παράνομα το γυμνάσιο που μετά το κλείσιμό του από τις αρχές κατοχής, συνέχισε να λειτουργεί μυστικά. Στην Πολωνία οι αντιστασιακές οργανώσεις ήταν δυο: Ο Εθνικός Στρατός (Armija Krajowa), όπου και ανήκε ο Χέρμπερτ, και ο Λαϊκός Στρατός (Armija Narodowa), με τη δεύτερη να ελέγχεται από τους κομμουνιστές. Οι ανήκοντες στον Εθνικό Στρατό για χρόνια δεν γίνονταν αποδεκτοί απ’ την επίσημη ιστοριογραφία ως γνήσιοι και ανιδιοτελείς αντιστασιακοί, καθώς νοούνταν οι μαχητές του Λαϊκού Στρατού. Με το τέλος του πολέμου ο Χέρμπερτ σπούδασε διαδοχικά στην Κρακοβία, το Γκντανσκ, το Τορν και τη Βαρσοβία, Oικονομικά, Φιλοσοφία και Νομικά. Με αντίστοιχη ποικιλία φαίνεται πως διαμορφώθηκε και η επαγγελματική του ζωή – με θητείες πωλητή, τραπεζικού υπαλλήλου, συντάκτη σε εφημερίδες. Μόνη σταθερά γι’ αυτόν; Η διαχρονική και επίμονη απόρριψη του ναζισμού και του σταλινισμού. Για ιδεολογικούς λόγους παραιτήθηκε το 1949 από την Ένωση Πολωνών Συγγραφέων: η αναγκαστική υποταγή στους αισθητικούς κανόνες του σοσιαλιστικού ρεαλισμού τον έβρισκε κάθετα αντίθετο. Το 1981, όταν στην Πολωνία έγινε το πραξικόπημα του στρατηγού Γιαρουζέλσκι, ο Χέρμπερτ τάχθηκε με το μέρος των αντιφρονούντων και έγινε σχεδόν ο εκπρόσωπός τους, με αποτέλεσμα, βεβαίως να απαγορευτούν τα βιβλία του. Σε μια συνέντευξή του που έδωσε το 1984 στη Manhattan Review, ερωτώμενος για το πότε έχασε την πίστη του στη δυνατότητα αναμόρφωσης του κομμουνιστικού συστήματος, απάντησε: «Όταν ήρθα σε επαφή με τους Σοβιετικούς στο Λβουβ, αγόρι ακόμα. Δεν σταματώ να απορώ με κάποιους διανοούμενους. Εγώ έζησα τις δικές μου αποκαλύψεις ad oculos [ως αυτόπτης μάρτυς]. Και όχι μέσα απ’ τον Μαρξ ή τον Λένιν. Μέσα σε λίγες μέρες μετέτρεψαν την πόλη σε στρατόπεδο συγκέντρωσης. Αυτό το σύστημα επιτίθεται στον Ευρωπαίο μέσα απ’ τις μυρωδιές και τις γεύσεις του. Παρ’ όλο που είμαι ένας αντάρτης που αγωνίζεται για την καλοσύνη και την ομορφιά, δεν έχω μοντέλο για την ευτυχία της ανθρωπότητας. Η συμβουλή μου είναι: συγκρίνετε τη μυρωδιά, την κατάσταση του δρόμου, τα μάτια των ανθρώπων, έτσι όπως έκανα κι εγώ το 1939».[3] Ο Χέρμπερτ άρχισε να γίνεται γνωστός από το 1956 και μετά, όταν στις χώρες του ανατολικού μπλοκ ξεκίνησε, με τον θάνατο του Στάλιν, το λεγόμενο «λιώσιμο των πάγων». Το 1956, χρονιά-ορόσημο στις λογοτεχνίες των Ανατολικών χωρών, λόγω της έκρηξης ελευθερίας που σημειώθηκε σε ποίηση και πεζογραφία, αρχής γενομένης από την ΕΣΣΔ, η εμφάνιση του Χέρμπερτ γιορτάστηκε από τους κριτικούς ως λογοτεχνικό γεγονός. «Ποίηση της ισορροπημένης ζυγαριάς» περιέγραψε το στυλ του ο κριτικός Γιέζι Κβιατκόφσκι, κατατάσσοντας τον νέο ποιητή δίπλα στους κλασικούς. «Τα ποιήματά του είναι σαν μια βαλίτσα επενδυμένη με μετάξι, που όμως περιέχει και όργανα βασανιστηρίων» έγραψε ο ποιητής και φίλος του Άνταμ Ζαγκαγέφσκι στη νεκρολογία του για τον Χέρμπερτ. Σε αντίθεση με πολλούς από τους συγχρόνους του, ωστόσο, στο έργο του είναι ολοφάνερη η κλασική παιδεία που είχε αποκτήσει από μικρό παιδί: Στο σχολείο διδάχτηκε αρχαία ελληνικά και λατινικά, ως εκ τούτου ονόματα, γεγονότα, μορφές της αρχαιότητας είναι πανταχού παρόντα στην ποίησή του: Η αρχαιότητα στέκεται απέναντι στο παρόν, αλλά δεν το επηρεάζει, είναι αποκλεισμένη απ’ αυτό λόγω του πρόσφατου παρελθόντος. Ο πόλεμος, οι ολοκληρωτισμοί, τα στρατόπεδα συγκέντρωσης λειτουργούν ως σύνορο ανάμεσα στο τώρα και στο χθες, ως διώκτες μορφών και μύθων, είναι ό,τι «αποκληρώνει» τον σύγχρονο άνθρωπο απ’ την κληρονομιά του (κατά την πολύ επιτυχημένη μεταφορά του σλαβολόγου καθηγητή Στανίσλαβ Μπαράντσακ).[4] Συχνά, οι αναφορές του στην αρχαιότητα οδηγούν στη σύγκριση με τον Καβάφη, οι επιρροές του οποίου βεβαίως δεν κρύβονται. Αρκετά από τα ποιήματά του θα μπορούσε να πει κανείς ότι διαλέγονται με την ποίηση του Καβάφη, ενώ ο ίδιος είχε πειραματιστεί στη μετάφρασή του.[5] Ο καθηγητής του Πανεπιστημίου της Κρακοβίας, κριτικός και μεταφραστής Γιαν Μπλόνσκι, περιέγραψε ως εξής τη γενιά του Χέρμπερτ: «Τον Χέρμπερτ τον καταλαβαίνει κανείς καλύτερα αν τον εξετάσει συγχρόνως με τον Ρουζέβιτς, τον Μπορόφσκι και τον Μπατσίνσκι, που, όπως κι αυτός, ήταν παιδιά του Μεσοπολέμου που σημαδεύτηκαν απ’ τον πόλεμο. Την κρίση του πολιτισμού όλοι αυτοί την έζησαν όχι στη βιβλιοθήκη, αλλά στους δρόμους, στα στρατόπεδα συγκέντρωσης ή στα δάση. Πέθαναν από το χέρι του πλησίον τους και σκότωσαν τον πλησίον τους, ή γλίτωσαν απ’ τον θάνατο με πονηριά και ηρωισμό. Ήταν πολύ νέοι. Για τον κόσμο, την ιστορία και τους ανθρώπους ήξεραν μόνο ό,τι τους είχαν μάθει οι δάσκαλοί τους των θρησκευτικών και των λατινικών. Έπρεπε τώρα πια να ξεπεράσουν τη χριστιανική και ουμανιστική τους παράδοση ή να μάθουν να της αποσπούν ένα κάποιο βάθος, καθώς την είχαν ισοπεδώσει το σχολείο και η κοινωνία, για να την αναστηλώσει ένας εθνικός, συχνά επαρχιώτικος και επιφανειακός τρόπος σκέψης».[6] Στα περισσότερα ποιήματα του Χέρμπερτ το ποιητικό «Εγώ» παραμένει στην αφάνεια· η απόσταση από τα συναισθήματα του ποιητή είναι ολοφάνερη. Λιτό ύφος, αποφυγή εξάρσεων, υπαινικτική διδασκαλία, συχνή και πολλαπλή ειρωνεία. «Αντι-ποίηση» ονόμασαν κάποιοι την τάση του να αποφεύγει τον λυρισμό, την περιγραφή συναισθημάτων, τη συγκίνηση. Η ποίηση λειτουργεί στον Χέρμπερτ ως απόρροια της μνήμης, ως βοηθός της ιστορίας και δυναμικός αντίπαλος της λήθης. Το ποιητικό «Εγώ» δεν γνωρίζει, συχνά αναγκάζεται να αναρωτηθεί χωρίς να μπορεί να καταλήξει πουθενά. Στην ποίησή του κανείς δεν είναι σίγουρος για τις αξίες και τα ιδανικά τού σήμερα: Μετά τον πόλεμο όλα μοιάζουν αμφισβητήσιμα, δεν υπάρχει ασφάλεια στην κρίση κανενός – ο ποιητής, ο πατριώτης, ο θρησκευόμενος αμφισβητούνται, ενίοτε χλευάζονται. «Ο ποιητής ‒γράφει και πάλι ο Μπλόνσκι‒ διαχωρίζει κατά κάποιον τρόπο τη φωνή που απαγγέλλει στο υποκείμενο και το ποιητικό “Εγώ”. Το υποκείμενο μοιάζει συνήθως να είναι πιο έξυπνο, βρίσκεται πιο κοντά στο νόημα· απέναντί του, το ποιητικό “Εγώ” δεν είναι πιο ανόητο, είναι όμως σίγουρα αδύναμο, ανήμπορο και τυφλό». Πολλά από τα ποιήματα του Χέρμπερτ, από την πρώτη του ποιητική συλλογή, έχουν τη μορφή του λεγόμενου «ποιητικού πεζού»: Μικρά πεζά κείμενα που ο ίδιος ο Χέρμπερτ συνήθιζε να αποκαλεί «παραμυθάκια» και τα οποία από υφολογικής σκοπιάς ξεχωρίζουν με τη σκωπτική, ειρωνική διάθεση του ποιητικού υποκειμένου.[7] Σημαντική περσόνα στην ποίηση του Χέρμπερτ αποτελεί ο κύριος Cogito, η φιγούρα του σκεπτόμενου ανθρώπου, που βάζει όρια στα συναισθήματα του αναγνώστη με τον σκεπτικισμό του απέναντι σε κάθε θεωρία διάσωσης ενός ήδη διαλυμένου κόσμου. Ο κύριος Cogito (“Pan Cogito”) είναι απελπισμένος, του έχουν μείνει μόνο αναμνήσεις να του λένε πως πίσω απ’ τα υψηλά ιδανικά και τις ελπίδες παραμονεύει η συντριβή. Η διάλυση του κόσμου του ελλοχεύει πίσω από κάθε κίνησή του, σπαράγματα αναμνήσεων μιας για πάντα παρωχημένης παιδικής ευτυχίας – «δεν είναι η άβυσσος του Πασκάλ/ δεν είναι η άβυσσος του Ντοστογιέφσκι/ είναι μια άβυσσος/ στα μέτρα του κ. Cogito». Ο κύριος Cogito ως πρόσωπο επιτρέπει στον ποιητή την αποστασιοποίηση, μιας και δίνει τη δυνατότητα τριτοπρόσωπης γραφής και επομένως αποφεύγεται η ταύτισή του με το ποιητικό υποκείμενο. Στη συνέντευξή του στη Manhattan Review περί του λόγου για τον οποίο έγραφε, απάντησε: «Το γράψιμο –κι εδώ διαφωνώ με όλους– οφείλει να διδάσκει στους ανθρώπους νηφαλιότητα: to be awake. Να κάνει τους ανθρώπους νηφάλιους. Απορρίπτω την αισιοδοξία ενάντια σε όλους τους θεολόγους. Η απελπισία είναι ένα γόνιμο συναίσθημα. Είναι ένα είδος απορρυπαντικού ενάντια στην επιθυμία, στην ελπίδα. Η ελπίδα είναι η μητέρα της βλακείας». Αν δεν υπάρχει όμως ελπίδα, προς τι η τέχνη, για ποιον λόγο η ποίηση; Σύμφωνα με κάποιους μελετητές του Χέρμπερτ, ο ποιητής έβλεπε το νόημα της τέχνης του στην προώθηση του καλού, σύμφωνα με άλλους, στην εξύμνηση του ωραίου και κατά κάποιους άλλους στην αποκάλυψη της αλήθειας («η Τέχνη συνδέεται με τη συνείδηση, έχει χρέος να αποκαλύπτει την αλήθεια και να εκφράζει το νόημα – ιδού το δίδαγμα της ποίησης του Χέρμπερτ» γράφει η Μπ. Σιενκιέβιτς).[8] Αυτό είναι το «καλοκάγαθον», συνεχίζει τη σκέψη της ο Κβιατκόφσκι, ο οποίος ανιχνεύει στην ποίηση του Χέρμπερτ σαφείς επιρροές από τον Πλάτωνα. Όταν τον Δεκέμβριο του 1981 επιβλήθηκε στρατιωτικό καθεστώς στην Πολωνία, ο Χέρμπερτ, που μόλις την ίδια χρονιά είχε επιστρέψει στην πατρίδα του για να εγκατασταθεί και πάλι εκεί μετά από μακρόχρονη απουσία, τάχθηκε αμέσως με την αντιπολίτευση. Κάποια ποιήματά του μελοποιήθηκαν, ενώ ο ίδιος συχνά εμφανιζόταν για να απαγγείλει σε πολιτικές συγκεντρώσεις διαμαρτυρίας. Μερικά χρόνια μετά τον θάνατό του, το 2006, κάποιοι επιχείρησαν να εμπλέξουν τον Χέρμπερτ σε μια ιστορία πρακτόρων της κυβέρνησης. Σύμφωνα με την εφημερίδα Wprost (Φπροστ) υποτίθεται πως επί χρόνια ο ποιητής ήταν πληροφοριοδότης των κομμουνιστικών μυστικών υπηρεσιών. Η υπόθεση (από τις συνηθισμένες στις πρώην «λαϊκές δημοκρατίες» μετά την πτώση του Τείχους – αρκεί να θυμηθεί κανείς ανάλογες κατηγορίες για την ανατολικογερμανίδα Κρίστα Βολφ ως κατάσκοπο της Στάζι), που βεβαίως αποδείχθηκε κατασκευασμένη, δεν απέδειξε τίποτα παραπάνω από το ότι οι ποιητές είναι ανεπιθύμητοι σε ολοκληρωτικά καθεστώτα: «Δεν περίμενα να νιώσω το άγγιγμα των κυρίων με τα στενά μαύρα κοστούμια. Μου τηλεφώνησαν την επομένη της άφιξής μου. (Ήταν Πάσχα και έλεγα μέσα μου πως “κι αυτοί” θα έτρωγαν λουκάνικα, πως θα έπιναν). Ακολούθησαν τακτικές, καθημερινές “συζητήσεις” που διαρκούσαν πολλές ώρες, όχι στα κεντρικά τους –Θεός φυλάξοι– αλλά στη στέγη του ξενοδοχείου Μετροπόλ, με ένα παράθυρο ανοικτό προς την αυλή. (…) Ενδιαφέρονταν για πολλά πράγματα, ανάμεσα σε άλλα για τα τροτσκιστικά κινήματα στη Δύση, αλλά κυρίως για τους πολιτικούς πρόσφυγες, τους οποίους θα ήθελαν πάνω απ’ όλα να παρασύρουν στον λάκκο τους. Με ρώτησαν τα πάντα για σένα, επίσης για το εάν μπορεί να γυρνούσες, κι εγώ τους διηγήθηκα την Κοιλάδα του Ίσσα[9] και τους ανέλυσα την ποίησή σου, υποκρινόμενος πως τους ενδιέφερες ως ο καλύτερος Πολωνός ποιητής. Έπαιξα τον ηλίθιο, και δεν είχε καθόλου πλάκα. Ταράχτηκα όταν διαπίστωσα πως δεν ήμουν συνηθισμένος σε αυτό και πως δεν ήμουν καλός στο να τριγυρνάω στιγματισμένος και πως είμαι ένας δειλός επειδή φοβάμαι για το υπόλοιπο της ζωής μου. Με αρρώστησε (αϋπνίες, κατάθλιψη), αλλά τώρα είμαι πάλι καλά και δουλεύω», είχε γράψει ο ίδιος στον Τσέσλαβ Μίλος το 1969, περιγράφοντας την μάλλον συνηθισμένη εμπειρία πλείστων όσων διανοουμένων του ανατολικού μπλοκ ή των πάσης φύσεως δικτατοριών.[10] Ο Χέρμπερτ υπέφερε στο περιβάλλον της κομμουνιστικής Πολωνίας. Η όποια ανοχή απέναντι στο συγκεκριμένο πολιτικό σύστημα τον εξόργιζε και οι συζητήσεις «στρογγυλής τραπέζης» που έγιναν στη χώρα από τον Φεβρουάριο έως τον Απρίλιο του 1989 ανάμεσα στους δημοκράτες και τους καθεστωτικούς για μια ομαλή μετάβαση στη δημοκρατία τον έβρισκαν κάθετα αντίθετο. Η απόλυτη αυτή στάση του οδήγησε αργότερα σε ρήξη με τον Τσέσλαβ Μίλος αλλά και με άλλες πνευματικές προσωπικότητες της πατρίδας του, και στην προβολή του από την άκρα δεξιά ως του «δικού της» διανοούμενου, κάτι που ο ίδιος σίγουρα δεν επεδίωξε. Στο εισαγωγικό του σημείωμα στην αγγλική έκδοση των ποιημάτων του, ο Μίλος περιέγραψε τον Χέρμπερτ ως τον πιο ικανό ποιητή να εκφράσει το «συλλογικό βίωμα» της Πολωνίας, ως έναν «ποιητή της ιστορικής ειρωνείας». «Η ιστορία γι’ αυτόν δεν συνιστά μια άνευ σημασίας επανάληψη εγκλημάτων και αυταπάτης, ενώ με το να αναζητάει αναλογίες ανάμεσα στο παρελθόν και στο παρόν, αποκτά μια απόσταση απ’ τη δική του εποχή». Ο ίδιος ο Χέρμπερτ τηρούσε μια μάλλον πολύ ασκητική στάση στο θέμα της εμπλοκής του ποιητή με την καθημερινή πολιτική ζωή: «Εδώ διολίσθησα –αρκετά ενσυνείδητα– στο λασπώδες έδαφος της πολιτικής. Επειδή ο κόσμος μας, ο σύγχρονός μας κόσμος, ορίζεται από τις κατηγορίες της πολιτικής και της επιστήμης, όχι απ’ αυτές της τέχνης. Εξ ου και το παράπονο του ποιητή πως είναι άστεγος, κάτι που είναι αλήθεια (αλλά που ποτέ δεν ήταν διαφορετικό), καθώς και η απόπειρά του να φλερτάρει με την πολιτική και την επιστήμη – κάτι που συνιστά κολάσιμο αμάρτημα», είπε σε μια διάλεξή του το 1972 με θέμα «Ο Ποιητής απέναντι στην Επικαιρότητα».[11] Ο Χέρμπερτ οργιζόταν και με την αφέλεια των αριστερών διανοούμενων της Δύσης που αναζητούσαν στα κομμουνιστικά ιδεώδη την απάντηση στη σκληρότητα του καπιταλισμού. (Είναι ευρέως γνωστή η φράση του: «Η Σπάρτη, πάντως, είχε τους δικούς της οπαδούς. Προφανώς επρόκειτο για διανοούμενους»[12]). Σε αυτό ταυτίζεται σχεδόν με τον Ρώσο Γιόζεφ Μπρόντσκι, ο οποίος έγραψε για το έργο του Χέρμπερτ: «Η μοντέρνα ποίηση έχει τη φήμη πως είναι δύσκολη. Είναι δύσκολο να την παρακολουθήσεις, ακόμα δυσκολότερη να την διαβάσει κανείς με μέτρο και είναι σχεδόν αδύνατον να την αποστηθίσεις. Η τελευταία αυτή αποστολή είναι τόσο δύσκολη, που σου δίνει την εντύπωση ότι η μοντέρνα ποίηση δεν θέλει να απομνημονευθεί, δεν θέλει να είναι ποίηση με την παραδοσιακή έννοια. Το να γνωρίζεις απέξω ένα μοντέρνο ποίημα μοιάζει αδιανόητο· το να το απαγγείλεις σε ένα σαλόνι, αδύνατον. Υπάρχει μια οικουμενική κατακραυγή για το γεγονός ότι η ποίηση χάνει τους αναγνώστες της, μια φήμη ότι οι ποιητές αυτές τις ημέρες δεν γράφουν για το κοινό, παρά ο ένας για τον άλλον, ή, ακόμα χειρότερα, για τους εαυτούς τους. Και σαν να μην έφτανε αυτό, μοιάζει να πρόκειται για μια αλήθεια που δεν αφορά μόνο τη χώρα μας, αλλά όλον τον κόσμο και την Ευρώπη ειδικότερα. Ας εξετάσουμε το κατά πόσον αυτό είναι αληθινό, αρχίζοντας πρώτα με την Ευρώπη. Ας ανοίξουμε τον χάρτη και ας δείξουμε με το δάχτυλο κάπου πάνω της. Είναι πολύ πιθανόν, το δάχτυλό μας να βρεθεί πάνω στην Πολωνία, μιας και βρίσκεται στο γεωγραφικό πλάτος της Μασαχουσέτης. Με το δάχτυλο ακόμα τεντωμένο, ας αρπάξουμε απ’ τον λαιμό έναν οποιονδήποτε, συνηθισμένο Πολωνό και ας τον ρωτήσουμε το όνομα του μεγαλύτερου μοντέρνου Πολωνού ποιητή. “Τσέσλαβ Μίλος” θα απαντήσει ο Πολωνός, “παρ’ όλο που εδώ και σαράντα χρόνια ζει στο Μπέρκλεϊ, στην Καλιφόρνια”. Και στην Πολωνία, αν μας επιτρέπετε να επιμείνουμε; “Είναι ο Ζμπίγκνιεφ Χέρμπερτ, παρ’ όλο που τα τελευταία δέκα χρόνια είναι σχεδόν συνεχώς στο Παρίσι”. Οπότε έχετε δυο μεγάλους ποιητές, θα μπορούσαμε να συνεχίσουμε την πίεση. Ποιος είναι ο μεγαλύτερος; “Σε αυτά τα ύψη”, μπορεί να ανταπαντήσει ο Πολωνός, “δεν υπάρχει ιεραρχία”. Ο Χέρμπερτ είναι λιγότερο γνωστός απ’ τον Μίλος στη Δύση, ο οποίος, αν και κέρδισε το Νόμπελ το 1980 δεν είναι πολύ γνωστός εδώ. Αν ο Χέρμπερτ είναι γνωστός εκτός Πολωνίας, αυτό οφείλεται στο ότι τα ποιήματά του στα Αγγλικά τα μετέφρασε ο Μίλος. Το μεγαλείο, μπορείτε να πείτε, ψάχνει τους όμοιούς του. Και μπορεί να έχετε δίκιο: Κάθε κοινωνία αναδεικνύει έναν μεγάλο ποιητή κάθε αιώνα, μιας και το να έχει έναν ή δύο καταδικάζει την κοινωνία σε μεγαλύτερη ηθική ευφυΐα, σε μεγαλύτερο βαθμό πνευματικής ισχύος απ’ ό,τι θεωρεί πως μπορεί να αντέξει. Η Φύση όμως μερικές φορές ανατρέπει αυτά που θέλει η κοινωνία και η Φύση είναι ασταθής, αν όχι σκληρή. Μέσα σε διάστημα δέκα ετών, φόρτωσε στην Πολωνία όχι μόνο τον Μίλος, αλλά και τον Ζμπίγκνιεφ Χέρμπερτ. Τι είδους ποιητής είναι ο Ζμπίγκνιεφ Χέρμπερτ; Είναι δύσκολος; Δεν είναι εύκολο να τον παρακολουθήσει κανείς, αδύνατον να τον θυμηθεί; (…) Αν και Πολωνός, ο Χέρμπερτ δεν είναι ρομαντικός ποιητής. Στα ποιήματά του επιχειρηματολογεί όχι μόνο ανεβάζοντας τη θερμοκρασία, αλλά και κατεβάζοντάς την σε σημείο που οι στίχοι του αρχίζουν να καίνε τα χέρια των αναγνωστών του, σαν σιδερένιος φράκτης τον χειμώνα. Είναι μοντέρνος ποιητής, όχι τόσο επειδή χρησιμοποιεί ελεύθερο στίχο, αλλά επειδή οι λόγοι για τους οποίους τον χρησιμοποιεί είναι πολύ μοντέρνοι. Γεννημένος το 1924, ο Χέρμπερτ ανήκει στη γενιά των Ευρωπαίων που είδαν την πατρίδα τους να σπάει σε κομμάτια και, στην ιδιαίτερη περίπτωση της Πολωνίας, σε ρούβλια. Με κάποια αφέλεια, ίσως, οι άνθρωποι αυτής της γενιάς κατέληξαν στο να συνδέουν τα αυστηρά μέτρα με το κοινωνικό καθεστώς που οδήγησε τα έθνη τους στην καταστροφή. Έψαχναν μια νέα μορφή λόγου, χωρίς στολίδια, ευθεία, απέριττη. Με άλλα λόγια, αντιθέτως προς το δυτικό αντίστοιχό του, ο Ανατολικοευρωπαϊκός μοντερνισμός μοιάζει να έχει ιστορική αιτιολόγηση. Ο μοντερνισμός του Χέρμπερτ είναι, πράγματι, όπως τον περιέγραψε ένας οξυδερκής κριτικός, ένας μοντερνισμός χωρίς παιχνιδιάρικους πειραματισμούς. Το ιδίωμά του είναι σφυρηλατημένο απ’ την ανάγκη, όχι απ’ τον δακρύβρεχτο αισθητισμό των προκατόχων του. Όταν ήταν νέος, ο Χέρμπερτ πολέμησε στην παράνομη αντίσταση ενάντια στους Ναζί· ως ενήλικας είχε να κάνει με την μονολιθικότητα του κομμουνιστικού ολοκληρωτικού κράτους. Ενώ οι προηγούμενοι ήταν φονικοί, οι επόμενοι ήταν και φονικοί και ηθικά διαβρωτικοί. Προκειμένου να επιζήσει και να μαλακώσει την καρδιά του αναγνώστη, η κατάθεση του ποιητή έπρεπε να είναι συγχρόνως αυτάρκης και αδιαφανής: σαν βότσαλο. Ο πραγματικός του εχθρός είναι η χυδαιότητα της ανθρώπινης καρδιάς που πάντα παράγει μια απλοποιημένη εικόνα της ανθρώπινης πραγματικότητας. Αυτό αναπόφευκτα οδηγεί σε κοινωνική αδικία στην καλύτερη περίπτωση, σε έναν ουτοπικό εφιάλτη στη χειρότερη, και συχνότερα. Ο Χέρμπερτ είναι ένας από ηθικής άποψης τρομερά συνεπής ποιητής, επειδή ο στίχος του εστιάζει στην αιτία, και όχι μόνο στα αποτελέσματα τα οποία αντιμετωπίζει ως κάτι τυχαίο. Κάτι που πάντα είναι. Το κακό δεν είναι τα συμπτώματα. Απ’ αυτή την άποψη είναι ένας ιστορικός ποιητής. Η πένα του συχνά προκαλεί την ιστορία, η οποία εντέλει είναι και η μητέρα του πολιτισμού, προκειμένου να δώσει τη δυνατότητα στον αναγνώστη του να αντέξει και, με λίγη τύχη, να ξεπεράσει τη χυδαιότητα του παρόντος. Τα ποιήματά του μας δείχνουν πως τα περισσότερα από τα πιστεύω μας, οι περισσότερες από τις πεποιθήσεις μας και ιδέες μας για την κοινωνία είναι κακόγουστα, μόνο και μόνο επειδή συντηρούνται εις βάρος κάποιων άλλων. Είναι εξαιρετικός είρων, για μένα όμως η ειρωνεία του δεν είναι παρά η βαλβίδα αποσυμπίεσης της συμπόνιας του, μιας και η ανθρώπινη τραγωδία επαναλαμβάνεται στο διηνεκές».[13] Στις μεταφράσεις της, η ποίηση του Χέρμπερτ ευτύχησε: Στα αγγλικά τον μετέφρασαν ανάμεσα σε άλλους ο νομπελίστας ποιητής Τσέσλαβ Μίλος σε συνεργασία με τον Πίτερ Ντέιλ Σκοτ, καθώς και το ζεύγος Κάρπεντερ, στα γερμανικά ο αξεπέραστος Καρλ Ντεντέτσιους (Karl Dedecius), στις προσπάθειες του οποίου οφείλεται και η μεγάλη αναγνωρισιμότητά του στη Γερμανία. Στα ελληνικά κυκλοφορούν μεταφράσεις ποιημάτων του από τον Χάρη Βλαβιανό και τον Γιώργο Χριστοδουλίδη, ενώ ευχής έργον θα ήταν να παρουσιαστούν στο ελληνικό κοινό και τα εξαιρετικά πεζά του κείμενα. [1] Βλ. σχετικά: Joanna Kruczkowska, “Cast Out of Reality in the Labyrinth on the Sea: Zbigniew Herbert’s Crete and Its Myth”, Modern Greek Studies Online, 2 (2016): A 41-65. [2] Arkadiusz Morawiec, “Z wademeków Herberta”, Kwartalnik Artystyczny 2, σ. 175. [3] https://goo.gl/Hrf4FW [4] Ο Stanisław Barańczak γνώρισε τον ποιητή ως νεαρός συντάκτης λογοτεχνικού περιοδικού, όταν τον παρακάλεσε να του στείλει κάποια ποιήματά του για προδημοσίευση. Από τότε άρχισε μια μακρόχρονη φιλία που αποτυπώθηκε στην αλληλογραφία τους (Βλ. Zbigniew Herbert, Stanisław Barańczak, Korespondencja, Zeszyty Literackie, Βαρσοβία 2005). Σημαντικότατη στην πρόσληψη του ποιητή είναι η μονογραφία του A Fugitive from Utopia. The Poetry of Zbigniew Herbert, Καίμπριτζ Μασ. και Λονδίνο 1987, όπου και η επεξήγηση του όρου disinheritance, σ. 63. [5] Βλ. γι’ αυτό Joanna Kruczkowska, “Cavafy in Poland”, Byzantine and Modern Greek Studies, vol.39(2): 266-285. [6] https://goo.gl/t5ifBL [7] Βλ. Bogdana Carpenter, “The Prose Poetry of Zbigniew Herbert: Forging a New Genre”, The Slavic and East European Journal, vol. 28(1): 76-88. [8] M. Mikołajczak, Pomiedzy końcem i apokalipsa. O wyobraźni poetyckiej Zbigniewa Herberta, Wydawnictwo Naukowe Universytetu Mikołaja Kopernika, Τόρουν/Τορν 2013, σ. 17, καθώς και B. Sienkiewicz, “Czy piękno (nie) Ocala. W kręgu estetyki Zbigniewa Herberta”, Między rewelacją a repetycją: od Przybosia do Herberta, Πόζναν 1999, σ. 118. [9] Τσέσλαβ Μίλος, Η κοιλάδα του Ίσσα, μτφρ. Αλεξάνδρα Ιωαννίδου, Καστανιώτη, Αθήνα 2007. [10] Alissa Valles, “The Testament of Mr. Cogito. Zbigniew Herbert and the Limits of the Political”, Boston Review, 1.11.2007, https://goo.gl/45nhLV [11] Ό.π. [12] Βλ. A. Morawiec, ό.π. [13] Joseph Brodsky, “The Poetry of Zbigniew Herbert”, The Wilson Quarterly, Essays Winter 1993, διαθέσιμο στο https://goo.gl/TCrSYl

Η Σπάρτη είχε, πάντως, τους δικούς της οπαδούς

Σύνδεση