Ο Μιχαήλ Μητσάκης και το μεταναστευτικό πρόβλημα

Είναι γνωστό ότι η επαγγελματική απασχόληση του Μιχαήλ Μητσάκη ήταν η δημοσιογραφία και ότι αυτή η συγγραφική παραγωγή του –ψευδώνυμη ή ανυπόγραφη συνήθως– δεν έχει πλήρως καταγραφεί ούτε και είναι εφικτό, ακόμη και σήμερα. Είναι γνωστό ότι η επαγγελματική απασχόληση του Μιχαήλ Μητσάκη ήταν η δημοσιογραφία και ότι αυτή η συγγραφική παραγωγή του –ψευδώνυμη ή ανυπόγραφη συνήθως– δεν έχει πλήρως καταγραφεί ούτε και είναι εφικτό, ακόμη και σήμερα, να συγκεντρωθεί στην ολότητά της. Τα τελευταία χρόνια όμως, χάρη κυρίως στην έρευνα του φιλολόγου και υποψήφιου διδάκτορα του ΑΠΘ Σωτήρη Τσέλικα, έχει έρθει στο φως αρκετή άγνωστη δημοσιογραφική αρθρογραφία του Μητσάκη και έχει ανοιχτεί ο δρόμος σχετικά με το ποια έντυπα και ψευδώνυμα πρέπει να διερευνηθούν.[1] Στο πλαίσιο αυτό παρουσιάζεται εδώ ένα πεδίο της δημοσιογραφικής αρθρογραφίας του Μητσάκη, που δεν είναι άγνωστο στη βιβλιογραφία και στην έρευνα, αλλά που δεν έχει καταγραφεί ούτε μελετηθεί πλήρως. Αφορά το μεταναστευτικό ρεύμα ελλήνων πολιτών κυρίως προς την Αμερική, ένα φαινόμενο που πυκνώνει κατά τη δεκαετία του 1880, ιδίως από τις περιοχές της νότιας Πελοποννήσου και ειδικότερα από τον νομό Λακωνίας. Οι εφημερίδες της εποχής καταγράφουν στις ειδήσεις τους τις ομαδικές συνήθως αναχωρήσεις ελλήνων χωρικών από το λιμάνι του Πειραιά, και το μυωπικό αλλά άγρυπνο βλέμμα του Μητσάκη εντοπίζει το αυξανόμενο φαινόμενο, που τείνει να γίνει πρόβλημα για τη χώρα, και αρθρογραφεί σχετικά με αυτό στις εφημερίδες με τις οποίες συνεργάζεται. Δεν είναι εξακριβωμένο πότε ο Μητσάκης θίγει για πρώτη φορά σε δημοσιογραφικό γραπτό του το φαινόμενο αυτό. Το πρώτο καταγραμμένο σχετικό άρθρο του δημοσιεύεται στην εφ. Ακρόπολις του Βλάση Γαβριηλίδη τον Αύγουστο του 1886, με τον τίτλο «Οι εκπατριζόμενοι».[2] Εκεί ο ίδιος γράφει ότι είχε κρούσει από παλιότερα (με δημοσιογραφικά άρθρα του; σε προφορικές επικοινωνίες με πολιτικούς;)[3] τον κώδωνα του κινδύνου στους αρμόδιους, χωρίς όμως να βρει ευήκοα ώτα και χωρίς να αναληφθούν πρωτοβουλίες για την αναχαίτιση του φαινομένου. Αφορμή για τη δημοσίευση του παραπάνω άρθρου είναι η αμείωτη μεταναστευτική ροή ανειδίκευτων χωρικών από τη νότια Πελοπόννησο (από την επαρχία Λακεδαίμονος, τη μεγαλύτερη από τις τέσσερις του νομού Λακωνίας), που κατά ομάδες, με μόνο εφόδιο τα εισιτήρια για το ταξίδι, αναχωρούν από το λιμάνι του Πειραιά προς την Αμερική με ενδιάμεσο σταθμό το Λίβερπουλ, αναζητώντας καλύτερη τύχη, παρασυρόμενοι και από τη μυθολογία του πλούσιου μετανάστη που φαίνεται πως ήδη είχε αρχίσει να κυριαρχεί στις περιοχές από όπου προέρχονταν, από περιπτώσεις μεταναστών που είχαν προηγηθεί. Ο Μητσάκης αρθρογραφεί με στόχο την αναχαίτιση του ρεύματος αυτού, καθώς είναι ενημερωμένος από τον ευρωπαϊκό τύπο για την απόφαση της αμερικανικής κυβέρνησης να μην επιτρέπει την είσοδο στη χώρα μεταναστών που έρχονται μέσω Μ. Βρετανίας και δεν διαθέτουν πόρους για να συντηρηθούν, με αποτέλεσμα μεγάλο τμήμα των αναχωρούντων από την Ελλάδα να παραμένει στο Λίβερπουλ και να μη φτάνει ποτέ στην Αμερική. Το παράδοξο και το ανησυχητικό για τον Μητσάκη είναι ότι αυτό το ρεύμα φυγής από την Ελλάδα αυξάνεται σε μια περίοδο κατά την οποία ιταλοί και μαυροβούνιοι εργάτες μεταναστεύουν κατά εκατοντάδες στην Ελλάδα για να βιοποριστούν. Ο Μητσάκης επανέρχεται στο ίδιο ζήτημα ένα χρόνο περίπου αργότερα, τον Οκτώβριο του 1887, με το εκτενές άρθρο «Η μετανάστευσις», που δημοσιεύει στην εφ. Νέα Εφημερίς του Ιωάννη Καμπούρογλου, βιβλιογραφημένο και αυτό.[4] Αφορμή είναι και πάλι μια πολλοστή είδηση των εφημερίδων για την αναχώρηση ομάδας νέων από την επαρχία Λακεδαίμονος (από τον βόρειο δήμο Θεραπνών μέχρι τους νότιους του Έλους και του Τρινάσου) με προορισμό την Αμερική. Ως γνώστης της περιοχής, αφού μεγάλωσε εκεί και είχε και κτηματική περιουσία στον βάλτο του Τρινάσου, επιχειρεί να δείξει τους λόγους που αναγκάζουν τους κατοίκους, ειδικά αυτής της περιοχής, να μεταναστεύσουν αψηφώντας κάθε κίνδυνο. Πέρα από το τυχοδιωκτικό ένστικτο που χαρακτηρίζει τον Έλληνα, αποδίδει το πρόβλημα κυρίως στην εγκατάλειψη της επαρχίας από την πολιτική διοίκηση, εστιάζοντας ιδίως στην απουσία αντιπλημμυρικών και αποξηραντικών έργων στα ρέματα της νότιας περιοχής, ειδικά στον Βασιλοπόταμο, στον δήμο Τρινάσου. Η κρατική αδιαφορία έχει ως αποτέλεσμα η εύφορη αυτή πεδιάδα να μην είναι καλλιεργήσιμη, οι κάτοικοι να υποφέρουν από ένδεια και μολυσματικές ασθένειες από τα λιμνάζοντα ύδατα, συνθήκες δηλαδή που δικαιολογούν την εγκατάλειψη της περιοχής και την αναζήτηση καλύτερης τύχης στο εξωτερικό. Η ανάδειξη της εγκατάλειψης της περιοχής δίνει αφορμή στον Μητσάκη να ασκήσει κριτική στην κυβέρνηση Τρικούπη για την επιλεκτική μέριμνα που δείχνει προς περιοχές με αντίστοιχα προβλήματα, όπως στον ποταμό Πάμισο της Μεσσηνίας. Το συγκεκριμένο άρθρο του Μητσάκη έλκει την προσοχή του Κωστή Παλαμά, που γράφει τότε τη στήλη «Πινακίδες» στην Εφημερίδα. Πράγματι, λίγες μέρες αργότερα, στις 16.10.1887, ο συντάκτης των «Πινακίδων» παίρνει αφορμή από μια δημοσιογραφική είδηση για την επιστροφή στην πατρίδα έξι Ελλήνων που είχαν μεταναστεύσει στην Αμερική, πέντε Λακώνων και ενός Σκιαθίτη, επισημαίνοντας ότι το γεγονός αυτό θα πρέπει να αποτελέσει την ευκαιρία για να διαφωτιστεί ο ελληνικός πληθυσμός σχετικά με το αν οι μετανάστες στην Αμερική ευτυχούν ή πένονται, όπως ισχυρίζονται οι εκθέσεις του έλληνα πρόξενου στη Νέα Υόρκη. Τονίζει επίσης ότι θα πρέπει κυρίως να εντοπιστούν τα αίτια που ενισχύουν το μεταναστευτικό ρεύμα και να ληφθούν προληπτικά μέτρα, και ξεχωρίζει από τη σχετική αρθρογραφία το προηγούμενο δημοσίευμα του Μητσάκη: Υποθέτομεν όμως, ότι η υπό τινος των συναδέλφων ημών έν τινι εφημερίδι δημοσιευθείσα έκθεσις περί του ζητήματος δεν είνε όλως αναξία προσοχής. Κατά τον γράψαντα, η επαρχία Λακεδαίμονος, αφ’ ής κυρίως προέρχονται οι μετανάσται, ανέκαθεν διεκρίθη μεταξύ των επαρχιών, δι’ άς η κυβερνητική μέριμνα υπήρξε πάντοτε φειδωλή, επενεγκούσα κατάστασιν πραγμάτων, καθιστώσαν σχεδόν αβίωτον τον βίον εις τους κατοίκους. ως παράδειγμα δε αναφέρει ο ημέτερος συνάδελφος, ότι έλος μέγα σχηματιζόμενον εκ της ελλείψεως κανονικής κοίτης ποταμού τινος, ήτις θα ηδύνατο να διευθετηθή αντί μικροτάτου σχετικώς ποσού, αφήνεται να κατακλύση μεγίστην έκτασιν γαιών, αφ’ ών, καλλιεργουμένων, θα ηδύνατο να τραφή όλος ο νομός Λακωνίας, ενώ ήδη, όχι μόνον δεν δύναται να τραφή, αλλά αποθνήσκουσιν εκ των μιασμάτων οι κάτοικοι των πέριξ δήμων και αναγκάζονται να σκέπτωνται περί καθολικής πλέον μεταναστεύσεως. Το πράγμα ούτω ανακοινούμενον προφανώς δεν είνε ανάξιον προσοχής και επιβάλλεται εις τους αρμοδίους να μελετήσωσιν αυτό καταλλήλως. Το σχόλιο αυτό του Παλαμά, άγνωστο στη μητσακική βιβλιογραφία, χαροποίησε τον Μητσάκη, ο οποίος έσπευσε να στείλει την επόμενη μέρα στην Εφημερίδα μια επιστολή, επίσης αβιβλιογράφητη. Γράφει σε αυτή μεταξύ άλλων ότι: Όπως πολύ ορθώς παρατηρείτε εν τω χθεσινώ φύλλω, ό,τι κυρίως πρέπει να εξετασθή δεν είνε η ζωή, ήν διάγουσιν εν Αμερική οι μετανάσται ή τι πράττουσιν εκεί, –είνε οι λόγοι και αι αιτίαι, αίτινες εξωθούσιν αυτούς ν’ απέρχωνται εντεύθεν. Παρά τας δραματικάς αφηγήσεις και τας τραγικάς εκθέσεις των προξένων, οι εντεύθεν αναχωρούντες μετανάσται φεύγουν με την πεποίθησιν ότι οι εκεί προηγηθέντες αυτών ευτυχούσι και ως επαρκή απόδειξιν τούτου κρίνουσι τα χρηματικά ποσά, άτινα οι πλείστοι εκείνων αποστέλλουσιν εις τας οικογενείας των. Άλλως τε δε φρονούσιν, ότι οπωσδήποτε η αλλαχού διαμονή θα είνε πάντοτε καλλιτέρα τής εν τη πατρίδι των, όπως κατήντησε τελευταίον. Ενθυμούμαι, ότι πέρυσιν, επ’ ευκαιρία της παρασκευαζομένης αναχωρήσεως ομάδος τινός πάλιν πολυαρίθμου μεταναστών, είχον δημοσιεύσει εν τη Ακροπόλει άρθρον δι’ ού εζήτουν να παραστήσω εις τους απερχομένους την κατάστασιν των εν Αμερική ομοφύλων των, ως εικονίζει αυτήν ο εν Νέα Υόρκη πρόξενος, και ν’ αποτρέψω αυτούς των σχεδίων των. Ενθυμούμαι δ’ επίσης, ότι αυτοί οι σκοπούντες τότε να μεταναστεύσωσιν εδημοσίευσαν την επαύριον μακράν απάντησιν εν τη Νέα Εφημερίδι, δι’ ής μοι απεδείκνυον, ότι έχω λάθος μεν όσον αφορά τα κατά την ζωήν των εν Αμερική μεταναστών, όπως όμως και αν έχη αύτη, πάντοτε θα είνε προτιμοτέρα τής εν Ελλάδι και μάλιστα της εν τη ιδιαιτέρα των πατρίδι. Διά τούτο έχω την ιδέαν, ότι αι εκθέσεις των προξένων κλπ. καμμίαν δεν έχουν επιρροήν, οφείλει δε, αντί να δημοσιεύη αυτάς, όπως τους αποτρέψη ή ν’ αρχίση να εμποδίζη, ως θέλουν άλλοι, τους μετανάστας ν’ απέρχωνται, η ελληνική κυβέρνησις να μεριμνήση περί της βελτιώσεως τής εν τη ιδία αυτών πατρίδι διαμονής των και φροντίση, όπως καταστήση ταύτην ανεκτήν αυτοίς και τοις καταδείξη προφανώς τούτο.[5] Ενάμιση περίπου χρόνο αργότερα, την άνοιξη του 1889, ο Μητσάκης επανέρχεται για μία ακόμη φορά στο ίδιο πρόβλημα, δημοσιεύοντας στη Νέα Εφημερίδα πρώτα το άρθρο «Ελληνικοί ποταμοί» και κατόπιν το εκτενέστερο «Πεντήκοντα έτι».[6] Το πρώτο γράφεται ως διαμαρτυρία για τη μη ανάληψη αποξηραντικών έργων στον Βασιλοπόταμο του Δήμου Τρινάσου και η έλλειψη αυτή συνδέεται και πάλι με τη μετανάστευση των κατοίκων της περιοχής. Το δεύτερο είναι αβιβλιογράφητο και γράφεται με αφορμή την αναχώρηση πενήντα Λακεδαιμονίων για την Αμερική. Το ζήτημα της μαζικής μετανάστευσης από την επαρχία Λακεδαίμονος φαίνεται να έχει δημιουργήσει εμμονή στον Μητσάκη, όπως ομολογεί άλλωστε και ο ίδιος στην αρχή του άρθρου του, και κάθε φορά που διαβάζει σχετική είδηση στις εφημερίδες δυσκολεύεται να συγκρατήσει την πένα του: Ποσοστή είνε η φορά καθ’ ήν το απλούν και κοινόν πλέον καταστάν γεγονός αυτό αγγέλλεται και ποσοστή είνε η αποστολή αύτη της ανθρωπίνης σαρκός, δι’ ής η μικρά και ολιγάνθρωπος Ελλάς προικίζει τας κολοσσαίας και παμπληθείς υπερωκεανείας χώρας, ημείς τουλάχιστον βαρυνόμεθα να υπολογίσωμεν. Υπ’ ακατασχέτου όμως κνισμού κατεχόμεθα να ερωτήσωμεν αν και η κυβέρνησις βαρύνεται επίσης να σκεφθή ολίγον επί τέλους και περί της κατά τον τρόπον τούτον βαθμηδόν μεν αλλ’ ασφαλώς συντελουμένης ερημώσεως ολοκλήρου τμήματος της ελληνικής γης, εκ των ευφορωτέρων μεν, αν πρωτοφανής και αστοργωτάτη παραμέλησις δεν εβάρυνεν επ’ αυτού, και γραφικωτέρων υπό φυσικήν έποψιν, κατοικουμένου δε υπό νοημονεστάτου και επιχειρηματικωτάτου λαού –ως αποδεικνύει και αυτός ο καταλαβών αυτόν μεταναστευτικός πυρετός, αφού εν τη πατρίδι του δεν ευρίσκει πώς να ενασχολήση τους τε βραχίονας και το πνεύμα του. Είνε αληθές ότι η ερώτησις αύτη λίαν δικαίως ίσως θα εθεωρείτο εις το έπακρον άκαιρος καθ’ ήν στιγμήν μάλιστα το σοβαρόν μητροπολιτικόν ζήτημα bat son plein κατά την γαλλικήν έκφρασιν και τόσαι άλλαι μέριμναι κυκλούσι των κυβερνώντων την προσοχήν. Νομίζομεν όμως ότι της ανεξαρτήτου και αξίας του ονόματος δημοσιογραφίας και των τοιαύτην εφιεμένων να εξασκήσωσιν αυτήν πάντοτε παρά της ατελούς και ατασθάλου αυτής εποχής τας εναντιότητας καθήκον είνε να μη αμελώσι τον περί των του είδους ιδίως αυτού κοινών υποθέσεων λόγον έστω και αν ώσι πεπεισμένοι εκ των προτέρων ότι η φωνή αυτών δεν είνε πεπρωμένον να διαφέρη πολύ της των βοώντων εν τη ερήμω. Και σ’ αυτή την περίπτωση ασκεί κριτική στην τρικουπική κυβέρνηση και στον ίδιο τον Τρικούπη· η Νέα Εφημερίδα άλλωστε στην οποία δημοσιεύει το άρθρο είναι εκείνη την περίοδο φιλοδηλιγιαννική. Ως δεδομένον και τούτ’ αυτό αναντίρρητον ημείς τουλάχιστον υπολαμβάνομεν ότι δυσκόλως ίσως θα ηδύνατο να ευρεθή αξίωμα ορθότερον και αληθέστερον του δημώδους λόγου του διδάσκοντος ότι όταν η αυλή ή ο κήπος σου πάσχη ξηρασίαν άντικρυς μωρία θα ήτο ν’ αφίνης το νερόν να χύνεται απ’ αυτών εις ξένας αυλάς και να αρδεύη κήπους αλλοτρίους. Τώρα, αληθές ίσως επίσης είνε βεβαίως ότι ανάλογος μωρία θα ήτο και αν άφινες το νερόν αυτό να πλημμυρήση επί τοσούτον εν τω οίκω σου ώστε να παρίσταται φόβος μη πνιγής. Παρακεκινδυνευμένον όμως κάπως νομίζομεν θα ήτο πιθανώς να ισχυρισθή τις ότι εν τω τόπω ημών τα κύματα του πληθυσμού υψώθησαν επί τοσούτον ώστε να διατρέχωμεν την απειλήν ενδεχομένης ανθρωποπλημμύρας. Διά τούτο τού μεν Βίσμαρκ ου μόνον την αδιαφορίαν αλλά και την διά παντός τρόπου παροχήν οιασδήποτε ευκολίας προς αύξησιν του από της Γερμανίας εκρέοντος προς πάσας τας χώρας της υφηλίου μεταναστευτικού ρεύματος δεν δυσκολευόμεθα όχι μόνο να εννοήσωμεν αλλά και να θαυμάσωμεν. αλλ’ εν τω αυτώ μέτρω και τω αυτώ λογικώ δικαιώματι δεν δυνάμεθα ή εξίσου να απορούμεν και διά του κ. Τρικούπη –αφού αυτός, σχεδόν μόνος, κακή, κακή μοίρα, κατήντησε να εκπροσωπή την σκεπτομένην και δρώσαν Ελλάδα– την προς την εκ της χώρας ημών συντελουμένην μετανάστευσιν απόλυτον απάθειαν και ασκεψίαν. Αναμφισβήτητον είνε ότι κατά τα τελευταία έτη, από μιας δεκαετίας ιδίως διά να είμεθα ακριβείς, αληθές κοινωνικόν νόσημα, κακόχυμος όρεξις εγκαταλείψεως της γενετείρας γης, κατέλαβε πολλά μέρη της Ελλάδος και ιδίως τας νοτίους επαρχίας της Πελοποννήσου. Οξύτερον δε και επιφοβώτερον εξεδηλώθη το νόσημα κυρίως εν Λακεδαίμονι. Και κατ’ αρχάς μεν ηδύνατο ίσως να μη δοθή προσοχή εις το συμβαίνον, διότι αποικιακόν πάντοτε και φύσει νομαδικόν σχεδόν ζώον ο Έλλην. Αλλά το πράγμα επετάθη και βαίνει οσημέραι αύξον επί τοσούτον, ώστε αξίζη βεβαίως τον κόπον να παρατηρηθή, να εξετασθή και να ληφθή πρόνοια περί αυτού. Αν ήτο δυνατόν να τηρηθή στατιστική ακριβής σχετική προς την υπόθεσιν ταύτην ανέκαθεν, το συμπέρασμα αυτής σήμερον σας διαβεβαιούμεν ότι θα ήτο αυτό τούτο ανησυχαστικόν. Δεν πρόκειται πλέον περί τολμηρών ατόμων ή φιλικών ομίλων αναχωρούντων προς εύρεσιν τύχης, αλλά περί ολοκλήρων εργατικών ομάδων, αγροτικών συνοικισμών, χωρικών καραβανίων, απερχομένων εν σώματι εις την ξένην. Αφίνουν τα χωρία των, πωλούν τας οικίας των, μεταβάλλουν εις ολίγας λίρας τα άροτρά των και τα υποζύγιά των και έρχονται εις τον Πειραιά και αγοράζουν το εισιτήριόν των και φεύγουν! Και σπανιώτατα επιστρέφουν! Και τούτο ενώ τα τρία τέταρτα της Ελλάδος μετά εξήκοντα ετών ελεύθερον βίον απομένουν χέρσα, ενώ η κυριωτάτη αυτής ασθένεια η παρεμποδίσασα μέχρι τούδε την μείζονα αυτής ανάπτυξιν είνε η ολιγανθρωπία, ενώ ηδύνατο να θρέψη πενταπλάσιον τουλάχιστον πληθυσμόν του σημερινού, ενώ οι ξένοι έρχονται και την βλέπουν ούτω παρθένον και ανεκμετάλλευτον και ορέγονται να την εκμεταλλευθούν και να την απολαύσουν! Ευρίσκετε ότι θα ήτο περιττόν να ενασχοληθή κανείς σοβαρώς επί τοιούτου ζητήματος; Στη συνέχεια του άρθρου ο Μητσάκης αναφέρεται αναλυτικά και πάλι στα προβλήματα που αντιμετωπίζει ο βάλτος του Τρινάσου, επικρίνοντας τη σύσταση χρονοβόρων και αναποτελεσματικών επιτροπών και αντιπροτείνοντας πολύ συγκεκριμένα μέτρα, για να καθαριστεί «ένα βρωμοπόταμον εκεί, βρωμοπόταμον τη αληθεία μολονότι Βασιλοπόταμον καλείται»: Εν τω μεταξύ δε, αντί όλων αυτών των μεγαλοπρεπών σχεδίων, δεν θα εχρειάζετο ίσως ή μία βορβοροφάγος, ήτις ν’ αποσταλή εκεί διά 15 ημέρας ή ένα μήνα και να καθαρίση τον ποταμόν και να βαθύνη την κοίτην του και να αποδώση τον κάμπον εις την καλλιέργειαν τουλάχιστον 15-20 έτη. Είκοσι πέντε μέρες αργότερα ο Μητσάκης δημοσιεύει, πάλι στην αντιτρικουπική Νέα Εφημερίδα, ένα ακόμη άρθρο για το συγκεκριμένο ζήτημα. Αυτό είναι βιβλιογραφημένο από τον Κατσίμπαλη, αλλά δεν αναδημοσιεύεται στην πρόσφατη έκδοση των μητσακικών έργων.[7] Οι συνεχείς ειδήσεις των εφημερίδων για την αναχώρηση μεταναστών από την Πελοπόννησο με προορισμό την Αμερική οξύνουν για μία ακόμη φορά την ευαισθησία του Μητσάκη, ο οποίος φαίνεται να καταγράφει εμμονικά κάθε σχετική πληροφορία, βάζοντας και πάλι στο στόχαστρό του τον πρωθυπουργό Τρικούπη: Ακριβώς την ημέραν της δημοσιεύσεως του ημετέρου αρθριδίου ηγγέλλετο ότι δεκαπέντε άλλοι Λακεδαιμόνιοι απήρχοντο εις Αμερικήν, μετά τινας ημέρας ότι άλλοι ένδεκα τους παρηκολούθουν, μετ’ ολίγον ότι άλλοι εικοσιπέντε ελάμβανον την αυτήν οδόν και τελευταίον ότι αντιπρόσωπος οκτακοσίων όλων υποψηφίων μεταναστών, Ελλήνων, εκ διαφόρων επαρχιών της Πελοποννήσου, επρόκειτο να συνεννοηθή μετά της ενταύθα πρεσβείας της Αμερικής προς διευκόλυνσιν της εκείσε συλλήβδην αποδημίας και τούτων. Η πρώτη σκέψις ημών αναγινωσκόντων τας ανωτέρω ειδήσεις ήτο αντί να λάβωμεν εξ αυτών το ενδόσιμον να επανέλθωμεν δημοσιογραφικώς επί του ζητήματος, ν’ αρχίσωμεν απλώς και μόνον ν’ αποκόπτωμεν αυτάς διά ψαλλίδος από των περιεχόντων αυτάς φύλλων, να τας εγκλείσωμεν εντός φακέλλου και να τας αποστείλωμεν άνευ ουδεμιάς άλλης προσθήκης, ξηράς και ασχολιάστους προς τον κ. πρωθυπουργόν. Δεν πραγματοποιεί την πρώτη αυτή σκέψη, αλλά προβαίνει για μία ακόμη φορά στην έκθεση των αιτιών που εντείνουν τη μεταναστευτική τάση στη νότια Πελοπόννησο προτείνοντας τη λήψη πρακτικών και άμεσης απόδοσης μέτρων. Ο Μητσάκης εξακολουθεί και στα κατοπινά χρόνια να μετρά τους μετανάστες που φεύγουν, ιδίως από την περιοχή της Λακεδαίμονας και να αρθρογραφεί ακαριαία κάθε φορά σχεδόν που διαβάζει ειδήσεις για αναχωρήσεις μεταναστών. Με το ψευδώνυμο Παρατηρητής δημοσιεύει την άνοιξη του 1891 στην Εφημερίδα δύο άρθρα για το ίδιο ζήτημα, το «Πενήντα ακόμη!» (23.5.1891) και «Σπαρτιατικά πράγματα» (31.5.1891).[8] Στα οργισμένα αυτά άρθρα, πέρα από τις συνήθεις επικρίσεις για την επιλεκτική αδιαφορία της πολιτικής διοίκησης, ρίχνει τα βέλη του εναντίον και των ίδιων των μεταναστευομένων, καλώντας τους, στο πρώτο από αυτά, να συναισθανθούν τις ευθύνες και το πατριωτικό τους καθήκον: Και είνε καιρός πλέον να συλλογισθούν το αίσχος το οποίον εγκολάπτουν εις εαυτούς, την ζημίαν και την βλάβην την οποίαν επιφέρουν εις τον τόπον των, το καθήκον το οποίον έχουν προς την Πατρίδα, το ελεεινόν του θεάματος και του παραδείγματος όπερ παρέχουν εις τους αδελφούς των. Και αν δεν τα εννοούν αυτά οι άξεστοι χωρικοί, οι αμαθείς αγρόται, οι ανόητοι ξενιτευόμενοι, πρέπει εξάπαντος οι ως εκ της θέσεώς των δυνάμενοι, οπωσδήποτε να τα εννοούν να αρχίσουν να φροντίζουν να τους δώσουν να τα καταλάβουν. Στο δεύτερο εμφανίζεται επιθετικότερος, προτείνοντας ακόμη και τη βίαιη αναχαίτιση όσων ετοιμάζονται να μεταναστεύσουν. Ένα τελευταίο κύμα γραπτών και άρθρων του Μητσάκη για το μεταναστευτικό ρεύμα και για τα αντιπλημμυρικά και αποξηραντικά έργα που πρέπει να γίνουν στην περιοχή του Τρινάσου εκτινάσσεται από το φθινόπωρο του 1894 μέχρι τα μέσα του 1895. Όπως αναφέραμε και είναι γνωστό, στον βάλτο του Τρινάσου, ο Μητσάκης διέθετε κτήματα από κληρονομιά της μητέρας του Μαριγώς Γιατράκου. Η έγνοια του για τα ακαλλιέργητα χωράφια που συναντούμε σε γραπτά του από το φθινόπωρο του 1894, πιθανότατα οφείλεται σε παροτρύνσεις του νεαρού φίλου του, λογοτέχνη και νομικού, Κώστα Πασαγιάννη, ο οποίος το 1894 διέμενε στην περιοχή των Κροκεών (στα Λεβέτσοβα) και ενημέρωνε με επιστολές τον Μητσάκη (που βρισκόταν στην Κέρκυρα) για την κατάσταση των κτημάτων του. Από τη σωζόμενη αλληλογραφία των δύο ανδρών γνωρίζουμε ότι ο Μητσάκης παρότρυνε τον Πασαγιάννη να δημοσιοποιήσει την κριτική του για την εγκατάλειψη της γόνιμης εκείνης περιοχής, με την ελπίδα ότι επιτέλους κάποια πρωτοβουλία θα αναλαμβανόταν για τη διάνοιξη της κοίτης του Βασιλοπόταμου και την αποξήρανση του διπλανού βάλτου. Από τις ίδιες επιστολές γίνεται φανερό ότι είχε τροφοδοτήσει τον Πασαγιάννη με αρκετές πληροφορίες για την κατάσταση των κτημάτων και της περιοχής στο παρελθόν, τις ευεργετικές πρωτοβουλίες που είχε λάβει η οθωνική διοίκηση στα τέλη της δεκαετίας του 1850 και τη σταδιακή εγκατάλειψη κατά τα επόμενα χρόνια από τις κυβερνήσεις έως την αδιαφορία της τρικουπικής διοίκησης από το 1880 κ.ε.[9] Διαπιστώνουμε επίσης ότι από την άνοιξη του 1895 (ειδικά μετά την ήττα του Τρικούπη στις εκλογές της 16.4.1895 και την υπερίσχυση του Θ. Δηλιγιάννη) ο Μητσάκης, καθώς ξεκινά να συνεργάζεται με τη φιλοδηλιγιαννική τότε εφημερίδα Εστία, πολλαπλασιάζει και τις πρωτοβουλίες του για την ανακίνηση του ζητήματος της διάνοιξης της κοίτης του Βασιλοπόταμου και μεσολαβεί ώστε ο Γεώργιος Δροσίνης, που διευθύνει τότε την εφημερίδα, να δημοσιεύσει τέσσερα άρθρα του Κ. Πασαγιάννη με τον τίτλο «Αι εκβολαί του Ευρώτα» (από τις 18.4. μέχρις τα 9.5.1895) και το επιλογικό του ίδιου του Μητσάκη «Ο βάλτος του Τρινάσου».[10] Τα τέσσερα άρθρα του Κ. Πασαγιάννη είναι ακατάγραφα στη μητσακική βιβλιογραφία. Φαίνεται να προέρχονται τόσο από πληροφορίες που παραχώρησε στον συντάκτη τους ο ίδιος ο Μητσάκης αλλά και από μαρτυρίες που ο Πασαγιάννης συγκέντρωσε από κατοίκους της περιοχής των Κροκεών, όπου ο Μητσάκης είχε περάσει ένα τμήμα από τα μαθητικά του χρόνια. Στο τελευταίο από αυτά τον ονοματίζει ρητά ως τον μόνο δημοσιογράφο που ανακίνησε την ανάγκη για την αξιοποίηση της περιοχής, παρέχοντάς μας ενδιαφέρουσες πληροφορίες για την έκταση των εκεί κτημάτων του Μητσάκη, που είχε αποκτήσει από κληρονομιά της μητέρας του: Μόνος ένας εκ των κατόχων μεγαλοκτηματιών του Βάλτου, ο πολύς των «Αθηναϊκών σελίδων» Λακεδαιμόνιος συγγραφεύς, συμπολίτης και φίλος μου κ. Μητσάκης, μόνος αυτός εξ όλου του ανωτέρω αναπτυχθέντος επιτελείου των μεγαλοσχημόνων, αλλ’ ολιγοπραγμόνων κατόχων γαιών, κατέχων και αυτός από κληρονομίας, της μητρός του –το γένος εκ του ιστορικού οίκου των εν Λακεδαίμονι Γιατράκων, θυγατρός δε του επί Όθωνος στρατηγού Γιατράκου– προικισθείσης υπό της τότε ελληνοπρεπούς βασιλίσσης Αμαλίας, διά 500-600 στρεμμάτων των καλητέρων, αλλ’ αχρήστων, ως έχουσιν ήδη, του Βάλτου γαιών· μόνος αυτός δεν έπαυσε προ χρόνων ολοκλήρων γράφων και γράφων και ολονέν γράφων και κοπτόμενος εις τας εφημερίδας, και ως κάτοχος αμέσως θα έλεγέ τις ενδιαφερόμενος και ως Λακεδαιμόνιος, εξ αυτοψίας γνωρίζων την ελεεινήν και αξιοθρήνητον κατάστασιν και θέλων να ευεργετήση τον λησμονημένον εις την τύχην του και τόσο δύσμοιρον αυτόν τόπον. Ου μόνον δε εις δημοσιογραφικάς ηρκέσθη συστάσεις, αλλά και άλλως ενήργησε και ενεργεί και ου παύσεται ενεργών ιδιωτικώς και δημοσίως επιμόνως και παντοίως, αλλ’ οι δυνάμενοι αγρόν αγοράζουν. Άλλοτε δε μάλιστα επέτυχε, κατόπιν εντόνων του παραστάσεων και εισηγήσεων εμμόνων, περί του προσγινομένου αδίκου εις τόσους πληθυσμούς, να κινήση το ενδιαφέρον βουλευτών τινών της επαρχίας, προβάντων μάλιστα εις θερμάς τινας πλησίον της τότε Κυβερνήσεως συστάσεις, προς διοργάνωσιν υδραυλικών έργων εις το Βασιλοπόταμον και αποξήρανσιν του όλου Βάλτου, αλλά και των βουλευτών μαλαχθέν επί τέλους τόσον δύσκαμπτον ενδιαφέρον, εξηνεμίσθη προ της παχυδερμίας της κεντρικής διοικήσεως…[11] Και εξηγεί πώς ανακινήθηκε εκείνη την περίοδο ξανά η μέριμνα του Μητσάκη για τα κτήματά του: Και επί Όθωνος μεν εγίνοντο κάποιαι μικροϋδραυλικαί, περιοριστικαί των εκχειλιζόντων, ακατασχέτων άλλως, ρευμάτων του Βασιλοποτάμου, ως και αλλαχού είπομεν, εργασίαι και εκαλλιεργούντο τότε τα τρία τέταρτα των υπερεβδομηκοντακισχιλίων στρεμμάτων του Βάλτου, προς άφθονον πορισμόν ου μόνον των ομόρων πληθυσμών, αλλά και ολοκλήρου της Λακεδαίμονος προς πλουτισμόν δε του Δημοσίου, υπερπληρούντος τας τότε δημοσίους αποθήκας του από τους φόρους της δεκάτης, αλλ’ επί Γεωργίου, από του εξηνταδύο, και μάλιστα από του ογδόντα, αφέθησαν απολύτως εντελώς εις την τύχην των, και ανεπτύχθησαν άπειρα υδρόβια φυτά και απειροπληθέστερον οι καλαμώνες, εντός αυτών των ρευμάτων του ποταμού, και, συμπυκνωθέντες κάτω και ενδυναμωθέντες άνω, εξετόπισαν τα νερά του ποταμού, και εξηπλώθησαν ταύτα εφ’ όλων των παραδεισίων αυτών γαιών, και τας κατέκλυσαν και κατεπλημμύρησαν, ώστε να ευρεθώ εις την θέσιν πρό τινος, να προτρέψω τον φίλον μου κ. Μητσάκην, εν Κερκύρα διαμένοντα τότε, και ζητήσαντά μου πληροφορίας, διά τα κτήματά του, ίνα προμηθευθή εκείθεν ατμάκατον, της οποίας επιβαίνων να έλθη και περιπλεύση τα κτήματά του· κτήματα, τα οποία καλλιεργούμενα άλλοτε, απέφερον εις την οικογένειαν του λογίου φίλου μου, κατά βεβαιώσεις γέροντος ιερέως, είκοσι μεν κοιλά, κατά στρέμμα, αραβοσίτου, είκοσι δε σίτου, δις κατά το αυτό έτος σπειρόμενα. Μέσα στη γενική αδιαφορία από το 1880 κ.ε. εμφανίζει τον Μητσάκη ως τον μόνο σχεδόν που ενδιαφέρθηκε για την περιοχή αυτή, κερδίζοντας τηn ευγνωμοσύνη των εκεί κατοίκων: Και μόνον ένας ιδιώτης του οποίου η έντονος φωνή, εχάθη μέσα εις των δυναμένων την ασυγχώρητον, την εγκληματικήν αδιαφορίαν, και του οποίου το όνομα μετά σεβασμού και ευγνωμοσύνης προφέρουν οι εγκαταλελειμμένοι πληθυσμοί των εκβολών του Ευρώτα […][12] Κάπως έτσι, λοιπόν, μεταξύ δημοσιογραφικού καθήκοντος, πολιτικοκοινωνικής αρθογραφίας, ανησυχίας για επικίνδυνα προβλήματα της πατρίδας, αντιπολιτευτικής δημοσιογραφίας αλλά και αγώνα pro domo sua εμφανίζεται το μεταναστευτικό πρόβλημα στο δημοσιογραφικό έργο του Μητσάκη. [1]. Βλ., κυρίως, το τομίδιο: Μιχαήλ Μητσάκης. Αθησαύριστα χρονογραφήματα στην «Εφημερίδα» του 1891. Εισαγωγή - επιμέλεια Σωτήρης Τσέλικας, Μικροφιλολογικά Τετράδια 16, Λευκωσία 2014. Αξιόλογος είναι και ο τόμος: Μιχαήλ Μητσάκη, Αι περιπέτειαι του κ. Κρaκ, Τυφλόμυγα, Αθήνα 2016, σε επιμέλεια του Κωνσταντίνου Κατσικιά. [2]. Βλ. Μ., «Οι εκπατριζόμενοι», Ακρόπολις, 21.8.1886. Έχει καταγραφεί από τον Γ. Κ. Κατσίμπαλη στην ανεκτίμητη Βιβλιογραφία Μιχαήλ Μητσάκη (Αθήνα 1942) και αναδημοσιεύεται στον τόμο: Μιχαήλ Μητσάκης, Κριτικά κείμενα, επιστολές, ποίηση, τόμ. Β΄, Φιλολογική επιμέλεια Μανόλης Γ. Σέργης, Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη, Αθήνα 2007, σσ. 254-256. [4]. Μιχαήλ Μητσάκης, «Η μετανάστευσις», Νέα Εφημερίς, 12.10.1887. Αναδημοσιεύτηκε και αυτό από τον Σέργη, ό.π., τόμ. Β΄, σσ. 314-319. [5]. Μιχαήλ Μητσάκης, «Η μετανάστευσις», Εφημερίς, 18.10.1887. Δεν έχω εντοπίσει την απάντηση των μεταναστευόμενων στη Νέα Εφημερίδα. [6]. Μ.Μ., «Ελληνικοί ποταμοί», Νέα Εφημερίς, 23.3.1889 και Μ.Μ., «Πεντήκοντα έτι», Νέα Εφημερίς, 21.5.1889. [7]. Μ.Μ., «Και πάλιν περί μεταναστεύσεως», Νέα Εφημερίς, 15.6.1889. [8]. Βλ. Παρατηρητής, «Πενήντα ακόμη!», Εφημερίς, 23.5.1891 και Παρατηρητής, «Σπαρτιατικά πράγματα», Εφημερίς, 31.5.1891. Το ψευδώνυμο και τη σχετική αρθρογραφία του Μητσάκη έφερε στην επιφάνεια ο Τσέλικας, ο οποίος αναδημοσίευσε και το δεύτερο κείμενο ό.π. (σημ. 1), σσ. 30-32. [9]. Βλ. τις επιστολές του Μητσάκη προς τον Πασαγιάννη στις 15.9.1894 (από την Κέρκυρα), στις 28.2.1895 (από τον Πειραιά), άλλη αχρονολόγητη αλλά σίγουρα πριν από τις εκλογές της 16.4.1895 (από τον Πειραιά), στις 3.5.1895 (από τον Πειραιά) και στις 6.7.1895 (από την Αθήνα), στην έκδοση που επιμελήθηκε ο Σέργης, ό.π., τόμ. Β΄, σσ. 718-719, 721-722, 722, 723-724, 725-726, αντίστοιχα. [10]. Βλ. Πασαγιάννη, «Αι εκβολαί του Ευρώτα Α΄-Γ΄. Επίλογος», εφ. Εστία, 18, 20, 22.4. και 9.5.1895, και Μιχαήλ Μητσάκης, «Ο βάλτος του Τρινάσου», Εστία, 15.5.1895. Το τελευταίο αναδημοσιεύτηκε από τον Σέργη, ό.π., τόμ. Β΄, σσ. 476-478. [11]. Πασαγιάννη, «Επίλογος», Εστία, 9.5.1895. Επιβεβαιώνονται έτσι οι παλιότερες μαρτυρίες του Δ. Πλαγιάννη, «Παναγιώτης Γιατράκος…», Λακωνικά 6 (Νοέμ. - Δεκ. 1964), 119-200, τις οποίες παραθέτει και ο Σέργης, ό.π., τόμ. Α΄: Αφηγήματα και ταξιδιωτικές εντυπώσεις, σ. 12. [12]. Τη συμβολή του Μητσάκη επισημαίνει και ο Ν. Ι. Ροζάκος στο άρθρο του, «Οι πρώτοι Λακεδαιμόνιοι μετανάστες στην Αμερική», Νέα Εστία, τόμ. 48, τχ. 555 (15.8.1950), 1080-1084.

Ο Μιχαήλ Μητσάκης και το μεταναστευτικό πρόβλημα

Σύνδεση