Χρονολόγιο Μιχαήλ Μητσάκη

Το ακόλουθο Χρονολόγιο βασίστηκε κυρίως στο βιογραφικό λήμμα για τον Μητσάκη (στο εξής Μ.) στο Συμπλήρωμα του Λεξικού Εγκυκλοπαιδικού των Μπεκ και Μπαρτ. Το ακόλουθο Χρονολόγιο βασίστηκε κυρίως στο βιογραφικό λήμμα για τον Μητσάκη (στο εξής Μ.) στο Συμπλήρωμα του Λεξικού Εγκυκλοπαιδικού των Μπεκ και Μπαρτ (1903-1905, στο εξής ΣΛΕ), στα στοιχεία που προκύπτουν από το έργο του ίδιου του Μ. και σε πληροφορίες από τον τύπο της εποχής. Ελάχιστα αξιοποιήθηκαν μεταθανάτιες μαρτυρίες για τον Μ., γιατί συνήθως, λόγω της μεγάλης χρονικής απόστασης, είναι χρονολογικά αόριστες και ανακριβείς και με πολλά ανεκδοτολογικά και μυθοπλαστικά στοιχεία. Είναι αυτονόητες οι οφειλές μου στην Βιβλιογραφία Μιχαήλ Μητσάκη του Γ. Κ. Κατσίμπαλη και στην προηγούμενη μητσακική βιβλιογραφία. 1864(;) ή 1865(;) Σεπτέμβριος Σύμφωνα με το βιογραφικό λήμμα για τον Μ. στο ΣΛΕ «ἐγεννήθη ἐν Μεγάροις κατὰ Σεπτέμβριον τοῦ 1868, υἱὸς τοῦ Ἀριστείδου Μ., καθηγητοῦ καὶ ἀνωτέρου διοικητικοῦ ὑπαλλήλου,[1] καὶ τῆς Μαριγῶς, θυγατρὸς τοῦ στρατηγοῦ καὶ ἀγωνιστοῦ Παναγ. Γιατράκου». Η οικογένεια είχε άλλον έναν γιο, τον Παναγιώτη, που γεννήθηκε το 1861 και υπήρξε αρχίατρος του πολεμικού ναυτικού.[2] Ωστόσο, στα παραπάνω στοιχεία η χρονολογία γέννησης 1868 είναι προβληματική, όπως επεσήμανε για πρώτη φορά ο Μιχ. Περάνθης, γιατί είναι αρκετά όψιμη σε σχέση με τα γεγονότα της μετέπειτα ζωής του Μ.[3] Τα έγγραφα εισαγωγής του στο Φρενοκομείο της Κέρκυρας και στο Δρομοκαΐτειο δεν μπορούν να λύσουν το πρόβλημα, γιατί αναγράφουν ποικίλες χρονολογίες γέννησης που κυμαίνονται από το 1864 έως το 1867. Το μόνο στοιχείο στο οποίο μπορούμε να βασιστούμε είναι το αρχείο του τριτάξιου Σχολαρχείου Σπάρτης, από το οποίο, σύμφωνα με τους Δ. Δρακοπούλου και Μ. Σαββίδη, προκύπτει ότι ο Μ. φοίτησε σε αυτό κατά τα σχολικά έτη 1874-1877 και ήταν 9 ετών στην Α΄ τάξη, 11 στη Β΄ και 12 στη Γ΄.[4] Παρότι και σε αυτά τα στοιχεία υπάρχει κάποια ασυνέπεια στην αναγραφή της ηλικίας, μπορούμε να πιθανολογήσουμε ότι ο Μητσάκης γεννήθηκε τον Σεπτέμβριο του 1864 ή του 1865. 1874-1877 Δεν ξέρουμε πότε η οικογένεια, από τα Μέγαρα όπου υπηρετούσε ο πατέρας του, μετεγκαταστάθηκε στη Λακωνία (μάλλον στο χωριό Λεβέτσοβα, σημ. Κροκεές, βλ. επιστολή Μ. προς Πασαγιάννη της 9.8.1894 στο τέλος). Πάντως κατά τα σχολικά έτη 1874-1877 ο Μ. είναι μαθητής του τριτάξιου Ελληνικού Σχολείου ή Σχολαρχείου Σπάρτης. Από το λήμμα του ΣΛΕ μαθαίνουμε ότι «λίαν ἐνωρὶς ἐπεδόθη εἰς τὰ γράμματα. Μαθητὴς ἔτι ὢν τοῦ Ἑλληνικοῦ Σχολείου κατεγίνετο εἰς εὐρείας ἱστορικὰς μελέτας καὶ συνέτασσεν ἐφημερίδα χειρόγραφον ἐν Σπάρτῃ, τὸν “Ταΰγετον”». Αν κρίνουμε από τα μετέπειτα ενδιαφέροντα του Μ., οι ιστορικές μελέτες του θα πρέπει μάλλον να αφορούσαν την Ελληνική Επανάσταση, ίσως και την εμπλοκή της οικογένειας των Γιατράκων σε αυτή. 1877-1881 Μαθητής του τετρατάξιου Γυμνασίου Σπάρτης. Αναμνήσεις από τα γυμνασιακά του χρόνια βρίσκουμε στις επιστολές του προς τον Κ. Πασαγιάννη της 9.8.1894 και 10.11.1894. Έντονο ήταν από τότε το πρόβλημα της μυωπίας του και είναι χαρακτηριστικό ένα ανέκδοτο που, κατά τη μαρτυρία του ίδιου, έπλασαν εις βάρος του οι συμμαθητές του: «ὅτι δῆθεν ἐγώ, κυνηγῶν ποτὲ τὸ ἀποπτὰν καπέλλο μου, κατεδίωκα ἀντ’ αὐτοῦ μαύρην κότταν. Τὸ πρᾶγμα εἶναι ψευδὲς μυθόπλασμα. Διότι ἐγὼ ἐκυνήγουν τὸ καπέλλο μου, παρέτυχε δὲ ἁπλῶς ἡ κόττα, τὴν ὁποίαν ἀφῆκα εἰς τὸν δρόμον της, τρομάξασαν μόνον καὶ κακαρίζουσαν ἐκ τῶν ἡρωϊκῶν πήδων μου. Τοῦτο δὲ ἰδὼν καὶ ὁ Καράντζαλης καὶ ἄλλοι μοχθηροὶ συμμαθηταί μας, ἐκ τῶν ὁποίων πολλὰ ὑπέφερα μικρός, διότι ἤμουν τρελλούτσικος, μύωψ καὶ ἀδύνατος, μολονότι γενναίως ἀντεπεξερχόμην, ἐδημιούργησαν τὸ ψεῦδος».[5] Μια άλλη γυμνασιακή ανάμνησή του καταγράφει στο αβιβλιογράφητο κείμενό του «Γυμνάσια και Πρακτικαί Σχολαί» (Ακρόπολις, 8.10.1886), στο οποίο επικρίνει την μονομερή εστίαση της ελληνικής εκπαίδευσης στην κλασική παιδεία και συνιστά την ενίσχυση της πρακτικής εκπαίδευσης. Εκεί θυμάται τη συμβουλή του Γυμνασιάρχη του να μην περιφρονεί κανένα γνωστικό αντικείμενο: «Ὅταν ἐπρόκειτο ν’ ἀπολυθῶ τοῦ Γυμνασίου καὶ μετέβην ἐξετασθεὶς νὰ λάβω τὸ πτυχίον, ἐνθυμοῦμαι ὅτι ὁ Γυμνασιάρχης μου ‒κάλλιστος ὁμολογουμένως καὶ ἱκανώτατος ἄνθρωπος‒ μὲ προσεκάλεσε καὶ ἐγχειρίζων μοι τὸ περιπόθητον χαρτί, δι’ οὗ ἔμελλον καὶ ἐγὼ ἐπὶ τέλους ‒ὦ ὄνειρον!‒ νὰ γείνω φοιτητής, μοὶ ὡμίλησε τὴν ἑξῆς ἀσυνήθη δι’ Ἕλληνα διδάσκαλον γλῶσσαν: “Κύτταξε τοὺς βαθμούς σου καὶ μάθε νὰ μὴ περιφρονῇς τίποτε εἰς τὸν μετέπειτα βίον σου!”. Καὶ ἀνελίσσων πρὸ ἐμοῦ τὸν κατάλογον μοὶ ἐπεδείκνυεν εἰς μὲν τὰ ἄλλα τοὺς πρώτους τῶν βαθμῶν, εἰς δὲ τὰ μαθηματικά, τὰ γαλλικὰ καὶ τὰ ἱερὰ νομίζω μαθήματα ὑπερμεγέθη σειρὰν μηδενικῶν καὶ μετρίως». Ελάχιστες είναι οι άλλες αναφορές του Μ. στη ζωή του στη Λακωνία, με σημαντικότερη την εξαιρετικά ενδιαφέρουσα περιγραφή ενός τρελού στην αρχή του κειμένου του «Εις τον οίκον των τρελλών» (Εστία, 15.3.1887). Μαθητής ακόμη του Γυμνασίου, απέστειλε στο περ. Εστία ένα έμμετρο αίνιγμα, το οποίο δημοσιεύτηκε στο «Δελτίον της Εστίας» της 30.12.1879. 1881 καλοκαίρι «Ἀποφοιτήσας ἐκ τοῦ Γυμνασίου Σπάρτης ἐνεγράφη εἰς τὴν Νομικὴν Σχολὴν τοῦ Ἐθνικοῦ Πανεπιστημίου, ἧς ἐπὶ δύο ἔτη ἤκουσε τὰ μαθήματα. [...] Ἐλθὼν εἰς Ἀθήνας μετέσχεν ἀμέσως τῆς συντάξεως τοῦ “Ἀσμοδαίου”, ἐν ᾧ ἔγραφεν ὑπὸ ἄγνωστον ψευδώνυμον.» (ΣΛΕ). Στη βιβλιογραφία ως έτος άφιξης του Μ. στην Αθήνα αναγράφεται το 1880, ωστόσο κάτι τέτοιο δεν ταιριάζει με την τετραετή φοίτησή του στο Γυμνάσιο Σπάρτης. Αντιθέτως, η άφιξή του κατά το καλοκαίρι του 1881 συμπίπτει με την εμφάνιση στον Ασμοδαίο στις αρχές Αυγούστου του 1881 του ψευδώνυμου «Κρακ», το οποίο σταθερά θα χρησιμοποιήσει κατά την αρθρογραφία του στο συγκεκριμένο περιοδικό.[6] Παράλληλα αρθρογραφεί και στο Μη Χάνεσαι του Βλάση Γαβριηλίδη, αν είναι ακριβής η μαρτυρία του τελευταίου στη νεκρολογία του για τον Μ., ότι «τὰ πρῶτα του τὰ ἅρματα τὰ ἔκαμε εἰς τὸ “Μὴ Χάνεσαι”. Ἤρχετο σὰν καταδιωκόμενος εἰς ἕνα λιλιπούτειον γραφεῖον ποὺ διετήρει ἡ σατυροφιλολογικὴ αὐτὴ ἐφημερίς, ἄφινε τὰ σφικτογραμμένα χειρόγραφά του καὶ ἔφευγε ὡς νὰ τὸν κατεδίωκον.» (Ακρόπολις, 8.6.1916). Κάποιες αναμνήσεις από τα φοιτητικά του χρόνια ίσως υπάρχουν στο κείμενό του «Παρά την Δεξαμενήν». Σύμφωνα με μια μαρτυρία, ως φοιτητής έμενε στην οδό Σόλωνος, πίσω από το Δημοτικό Νοσοκομείο, και εκδήλωνε από τότε ιδιόρρυθμη συμπεριφορά.[7] 1882-1884 Συνεχίζει τη συνεργασία του στον Ασμοδαίο και στο Μη Χάνεσαι, αν και στην περίπτωση του δεύτερου δεν είναι εύκολο να προσδιοριστεί η αρθρογραφία του και η χρονική διάρκεια της συνεργασίας του. Το ίδιο ισχύει σε μικρότερο βαθμό και για τον Ασμοδαίο, καθώς μπορούν να του αποδοθούν με βεβαιότητα μόνο τα άρθρα με υπογραφή «Κρακ». Ωστόσο, το μεγαλύτερο μέρος της αρθρογραφίας του Ασμοδαίου αυτή την περίοδο είναι ανυπόγραφο και αρκετά από τα άρθρα αυτά θα πρέπει να είναι του Μ., αφού είναι τακτικός συνεργάτης της εφημερίδας, όπως φαίνεται κι από το γεγονός ότι στο φύλλο της 7.8.1883 δηλώνεται ότι ο Μ. θα αναλάβει τη διεύθυνση της εφημερίδας κατά την απουσία του διευθυντή του Ασμοδαίου, Θέμου Άννινου, στην Κεφαλονιά. «Συγχρόνως συνειργάζετο ἐν τῇ “Ἐφημερίδι” τοῦ Δημ. Κορομηλᾶ, συντάσσων μετ’ εὐφυΐας τὰ πρακτικά τῆς βουλῆς.» (ΣΛΕ). Η συνεργασία του με την Εφημερίδα του Κορομηλά θα πρέπει να ξεκίνησε μέσα στο 1882, ίσως το φθινόπωρο της χρονιάς αυτής, όπως φαίνεται από δύο άρθρα με θέμα τη Βουλή και υπογραφή Μ.ΤΣΑΚ στον Ασμοδαίο τον Δεκέμβριο του 1882. Συνεχίστηκε και το 1883 καθώς η Εφημερίς (1.1.1883) τον αναφέρει ως έναν από τους κύριους συντάκτες της: «Τὴν κυρίαν τοῦ φύλλου σύνταξιν ἀπαρτίζουσιν οἱ κ.κ. Χαρ. Ἄννινος, Παν. Θωμᾶς, Κων. Γ. Ξένος, Ν. Ἀργυριάδης, Ἰω. Δαμβέργης, Παν. Γιαννόπουλος, Σ. Οἰκονόμος, Σταμ. Χ. Κιουζές, Μιχ. Μητσάκης καὶ Ἀ. Παπαδιαμάντης». Δεν ξέρουμε μέχρι πότε συνεχίστηκε η συνεργασία του στην Εφημερίδα· σύμφωνα με μαρτυρία του Ιω. Δαμβέργη («Ο Μητσάκης αρθρογράφος», Εστία, 15.11.1937) ο διευθυντής της Εφημερίδος, Λάμπρος Κορομηλάς, ήθελε να αναθέσει δοκιμαστικά στον Μ. και τη συγγραφή του κύριου πολιτικού άρθρου που έγραφε ο ίδιος, αλλά ο Μ. αρνήθηκε σθεναρά, θεωρώντας ότι ο Κορομηλάς πάει να του φορτώσει τη δική του δουλειά, και απείλησε ότι θα αποχωρήσει. Κατά τον Δαμβέργη όμως, ο Κορομηλάς είχε διαγνώσει το ταλέντο του Μ.: «Διέγνωσα, ἀπὸ τὴν ὁμιλίαν μας, ὅτι ἔχει ὀξυτάτην ἀντίληψιν τῶν πολιτικῶν πραγμάτων, ὅσον οὐδεὶς ἄλλος. Θὰ ἦτο ἢ θὰ ἐγίνετο ἀμέσως ὁ ἰδεώδης τύπος τοῦ Ἄγγλου ἀρθρογράφου, μὲ τὸ φλέγμα, τὴν ὀξύτητα τῆς ἀντιλήψεως, τὴν πρωτοτυπίαν καὶ τὸ χιοῦμορ του. Ἐκεῖνος, οὔτε τὸ διέγνωσε, οὔτε τὰ αἰσθάνεται αὐτά! Ἂς ἐξακολουθήσῃ, λοιπόν, νὰ κάμνῃ τὴν μικροδουλειά του. Ἐγὼ δὲν φταίω ἂν χαθῇ! Νίπτω τὰς χεῖράς μου!...».[8] Έχουμε στην περίπτωση αυτή ένα πρώτο δείγμα του ασυμβίβαστου χαρακτήρα του Μ., που θα τον οδηγήσει και στη μετέπειτα πορεία του σε συχνές μετακινήσεις από έντυπο σε έντυπο. Παράλληλα με το σατιρικό και δημοσιογραφικό του έργο κάνει τα πρώτα του βήματα στη λογοτεχνία, συμμετέχοντας το 1883 στον πρώτο διαγωνισμό διηγήματος της Εστίας, με το διήγημά του «Το βάπτισμα». Οι κριτές, Νικ. Πολίτης (εισηγητής), Εμμ. Ροΐδης και Σπ. Λάμπρος, βράβευσαν τη «Χρυσούλα» του Δροσίνη και απένειμαν έπαινο σε τρία διηγήματα, μεταξύ των οποίων και εκείνο του Μ., που θα δημοσιευτεί στην Εστία στο τεύχος της 11.12.1883. Στην Εστία επίσης δημοσιεύει τα δύο επόμενα χρόνια δύο σύντομα διηγήματα: «Δεκαέτις» (27.5.1884) και «Παληά χαρτιά» (1.7.1884) και ένα επετειακό κείμενο για τον Βίκτωρα Ουγκώ (10.3.1885).[9] Επίσης, συμμετέχει στο Αττικόν Ημερολόγιον του 1884 του Ειρ. Ασώπιου με το χρονογραφικό κείμενό του «Περί ενοικιαστηρίων». Ένα ανέκδοτο που διηγείται ο Μιχ. Αργυρόπουλος (Νέα Εστία 481 (15.7.1947), σ. 896) μας δίνει ένα πρώιμο δείγμα της κριτικής αυστηρότητας και παρρησίας του Μ. Στα τέλη του 1881 ο Αργυρόπουλος είχε δημοσιεύσει μεταφράσεις από το έργο του Μυσσέ σε καθαρεύουσα γλώσσα· λίγο αργότερα, στις αρχές του 1882, «ο καυστικός Μιχαήλ Μητσάκης, σε κουβέντα φιλική, μου αποκάλεσε κατάμουτρα την εργασία μου εκείνη “νεανικό παράπτωμα,” ‒ και είχε δίκιο!».[10] 1885 Εξακολουθεί να συνεργάζεται στον Ασμοδαίο, ο οποίος θα σταματήσει να κυκλοφορεί τον Αύγουστο του 1885, για να τον διαδεχτεί το Άστυ. Στο τελευταίο τεύχος του (25.8.1885), ο Ασμοδαίος εκφράζει τις ευχαριστίες του προς τους τακτικούς συνεργάτες του, Χαρ. Άννινο, Μιχ. Μητσάκη και Γ. Σουρή. Το πρώτο φύλλο του Άστεως, του οποίου ο Μ. υπήρξε συνιδρυτής μαζί με τον Θέμο Άννινο και τον Χαρ. Άννινο (ΣΛΕ), κυκλοφόρησε στις 6.10.1885. Στο κεντρικό σκίτσο του πρώτου φύλλου εικονίζονται στο πάνω μέρος οι βασικοί συνεργάτες κατά σειρά: Θ. Άννινος, Χ. Άννινος, Μ. Μητσάκης, Δ. Κόκκος, Γ. Σουρής, ενώ λίγο πιο κάτω ο Ασμοδαίος, ως παραμάνα και με τα χαρακτηριστικά του Ροΐδη στο πρόσωπο, βοηθά το βρέφος Άστυ να κάνει τα πρώτα του βήματα. Η αρθρογραφία του Μ. στο Άστυ έχει σατιρικό και χρονογραφικό χαρακτήρα, ενώ τα βασικά ψευδώνυμά του είναι τα «Κρακ» και «Κόθορνος»· αργότερα, πιθανότατα δικό του είναι και το ψευδώνυμο «Οδοκαθαριστής».[11] Την ίδια χρονιά δημοσιεύει ένα άρθρο του για τις εκλογές στο περ. Εβδομάς και συμμετέχει με κείμενά του στο Ημερολόγιον Σκόκου και στο Ημερολόγιον του Άστεως. Στο κείμενό του στο Ημερολόγιον Σκόκου επικρίνει τους καυγάδες για το γλωσσικό ζήτημα, προκαλώντας την αντίδραση του Γ. Χατζηδάκι, στον οποίο θα ανταπαντήσει. 1886 Για λόγους που δεν γνωρίζουμε η συνεργασία του στο Άστυ θα διακοπεί για αρκετούς μήνες, από τον Μάιο ως το τέλος Σεπτεμβρίου του 1886. Ίσως η διακοπή αυτή να υπήρξε ο λόγος για τον οποίο τον Αύγουστο ξεκινά να συνεργάζεται με την εφ. Ακρόπολις του Βλ. Γαβριηλίδη. Η συνεργασία αυτή θα διαρκέσει με κάποια διαλείμματα μέχρι τον Απρίλιο του 1888, όταν ο Μ. θα επιχειρήσει να εκδώσει δική του σατιρική εφημερίδα. Στην Ακρόπολη κυρίως χρονογραφεί (υπογράφει με τα αρχικά Μ.Μ.), σχολιάζοντας, καυστικά πολλές φορές, όψεις της ελληνικής κοινωνίας, όπως το μεταναστευτικό ζήτημα, η εκπαίδευση, η δικαιοσύνη, το Πανεπιστήμιο και οι φοιτητές, τα θεατρικά θεάματα, τα κοινοβουλευτικά ήθη, κ.ά. Το καλοκαίρι «ὑπὸ τὸν ἀδυσώπητον τοῦ Ἰουλίου ἥλιον» κάνει ένα σύντομο ταξίδι σιδηροδρομικώς στη Θεσσαλία και τις εντυπώσεις του τις δημοσιεύει σε τρεις συνέχειες στην Ακρόπολη, «Αι επαρχίαι μας. Θεσσαλία (Σιδηροδρομικαί εντυπώσεις)» (7, 10, 13.9.1886). Αυτό είναι το πρώτο από τα ταξίδια του Μ. που γνωρίζουμε, ωστόσο η μανία του της περιπλάνησης σίγουρα είχε εκδηλωθεί και παλιότερα, όπως μαρτυρούν οι αναμνήσεις του από τον διάπλου του Ευβοϊκού κόλπου ή το πέρασμα του Μαλέα «ἐν νυκτὶ δεινῆς τρικυμίας» στο λίγο μεταγενέστερο κείμενό του «Μέχρι Κερκύρας» (Εστία, 11.1.1887). Στα τέλη Σεπτεμβρίου μια ειρωνική αναφορά του Μ. στον Δ. Κόκκο στο σατιρικό του ποίημά «Αλφρέδος. Παρ-ασχ-ωδία εις άσματα τρία» θα αποτελέσει αφορμή να ανταλλάξουν οι δυο τους αρκετά αιχμηρούς σατιρικούς στίχους από τις στήλες της Νέας Εφημερίδος. Από τις 18 Δεκεμβρίου 1886 βρίσκεται στην Κέρκυρα, όπου ταξίδεψε με πλοίο από την Κόρινθο, ως ανταποκριτής της Ακροπόλεως κατά την τελετή αποκάλυψης του ανδριάντα του Καποδίστρια. Στην τελετή τον είχαν προσκαλέσει προσωπικά και οι δημοτικές αρχές της πόλης, οι οποίες είχαν ενοχληθεί από ένα άρθρο του («Φώτα», Ακρόπολις, 23.9.1886), επικριτικό απέναντι στην πρότασή τους για ίδρυση δεύτερου Πανεπιστημίου στην Κέρκυρα, πιστεύοντας ότι θα τον μεταπείσουν, αν γνωρίσει το πνευματικό περιβάλλον του νησιού τους. Τα αποκαλυπτήρια του ανδριάντα τελικά, λόγω κακοκαιρίας, αναβλήθηκαν για την άνοιξη, ωστόσο ο Μ., κατά την αρκετών ημερών διαμονή του στην Κέρκυρα, μαγεύτηκε από το νησί και δεν θα πάψει στη συνέχεια να αναφέρεται υμνητικά σε αυτό. Από τα άλλα δημοσιεύματά του αξίζει να αναφερθεί το κείμενο «Κατά τον εικοστό αιώνα», που δημοσίευσε στην αρχή του έτους στο περ. Κλειώ της Λιψίας, στο οποίο ασχολείται με τις μελλοντολογικές προβλέψεις για το πώς θα είναι η ζωή κατά τον εικοστό αιώνα, και η κριτική του για την πρώτη ποιητική συλλογή του Παλαμά Τα τραγούδια της πατρίδος μου (Άστυ, 9.3.1886), που ήταν αρκετά επιδοκιμαστική αλλά και με κάποιες επιφυλάξεις. Στον πρόλογο του 1931, που πρόσθεσε στη δεύτερη έκδοση της συλλογής του, ο Παλαμάς λέει ότι δέχτηκε με αταραξία την κριτική του Μ. και συνέχισε να τον συναναστρέφεται φιλικά· εκ των υστέρων όμως η πικρία του είναι εμφανής. 1887 Το ταξίδι στην Κέρκυρα θα δώσει στον Μ. υλικό όχι μόνο για τις ανταποκρίσεις στην Ακρόπολη, αλλά και για ένα άρθρο στο Άστυ (4.1.1887) και για μια σειρά ταξιδιωτικών εντυπώσεων που δημοσιεύονται στην Εστία: «Μέχρι Κερκύρας», «Δύο ανάκτορα», «Το εν Κερκύρα Σωφρονιστήριον», «Εις τον οίκον των τρελλών», «Έν βιομηχανικόν κατάστημα», «Η διώρυξ της Κορίνθου». Στην Εστία επίσης δημοσιεύει τις πρώτες από τις «Αθηναϊκές Σελίδες» του: «Οιωνός» και «Θέρος» (αν και η δεύτερη έχει περισσότερο χρονογραφικό χαρακτήρα). Τον Μάρτιο σταματά οριστικά τη συνεργασία του με το Άστυ, ενώ στην αρχή και στο τέλος του χρόνου θα συνεργαστεί με τον Ραμπαγά του Κλ. Τραντάφυλλου (μεσολαβεί ένα διάστημα από τον Απρίλιο ως τον Δεκέμβριο που ο Ραμπαγάς δεν κυκλοφορεί), με τα ψευδώνυμα «Κρακ», «Φαλστάφ» και «Νεσσελρόδ».[12] Στον Ραμπαγά θα γνωριστεί με τον Δ. Ταγκόπουλο, με τον οποίο θα διατηρήσει φιλία μέχρι την εποχή της ασθένειάς του και ο οποίος υπήρξε, μετά τον θάνατο του Μ., ο πρώτος φιλολογικός εκδότης των έργων του.[13] Τον Μάιο δημοσιεύει στα Εκλεκτά Μυθιστορήματα μετάφραση από τα γαλλικά του διηγήματος του E.T.A. Hoffmann «Μαρίνος Φαλιέρος». Τον Μάιο, επίσης, αναχωρεί με προορισμό τη Ρώμη, αλλά σταθμεύοντας στην Κέρκυρα αλλάζει γνώμη και τελικά μεταβαίνει στα Ιωάννινα, απ’ όπου θα επιστρέψει στα μέσα Ιουνίου (η Νέα Εφημερίς αναγγέλλει την επιστροφή του στο φύλλο της 14.6.1887). Καρπός του ταξιδιού αυτού είναι το κείμενο «Παρά τοις δούλοις», που δημοσιεύτηκε σε πέντε συνέχειες στην Ακρόπολη (11-23.7.1887) και στο οποίο περιγράφει δραματικά την κατάσταση των υπόδουλων Ελλήνων. Τον Ιούλιο κυκλοφορεί σε αυτοτελές φυλλάδιο τον σατιρικό μίμο Είς δήμος εν αμηχανία, σάτιρα των δημοτικών εκλογών στον δήμο της Αθήνας. Τον Σεπτέμβριο πραγματοποιεί σύντομο ταξίδι στην Άνδρο, από όπου θα στείλει μια ανταπόκριση στην Νέα Εφημερίδα. Την νύκτα 20 προς 21 Οκτωβρίου τραυματίζεται στο αριστερό χέρι στη διάρκεια συμπλοκής με έναν λοχία και στην προσπάθειά του να προστατέψει τον φίλο του Δ. Σακελλάριο· χρειάστηκε να νοσηλευτεί για σαράντα ημέρες (Νέα Εφημερίς 1.12.1887, Εφημερίς 20.1.1888, Ραμπαγάς 21.1.1888). Αναλαμβάνει τη διεύθυνση του Ελληνικού Ημερολογίου του Π.Δ. Σακελλαρίου, στο οποίο μεταξύ άλλων δημοσιεύει και το κείμενό του «Εγκαταλελειμμένη πόλις», ποιητική περιγραφή της Μονεμβασιάς. Στο ημερολόγιο συμμετέχουν και οι Αλ. Παπαδιαμάντης, Κ. Παλαμάς και Γ. Σουρής. 1888 Στις αρχές Φεβρουαρίου κυκλοφορεί σε φυλλάδιο τη σάτιρά του Κουρτοπάσσης, Adieu à un diplomate, με το ψευδώνυμο «Κόθορνος»· το κείμενο είχε δημοσιευτεί για πρώτη φορά τον προηγούμενο Δεκέμβρη στον Ραμπαγά. Πρόκειται για σατιρική σκιαγράφηση της προσωπικότητας του απερχόμενου ιταλού πρέσβη Κουρτοπάσση, ενός από τους πρεσβευτές που είχαν συμπεριφερθεί σκαιά προς την ελληνική κυβέρνηση κατά την ανατολική κρίση του 1886. Το φυλλάδιο θα διαφημιστεί από την Ακρόπολη και θα γνωρίσει σημαντική επιτυχία, προκαλώντας όμως και τη δυσαρέσκεια του Ραμπαγά (7.2.1887), επειδή δεν αναφέρθηκε πουθενά η πρώτη δημοσίευση. Μέχρι τις αρχές Απριλίου συνεχίζει να χρονογραφεί στην Ακρόπολη, ενώ στην Ακρόπολη Φιλολογική (21.2.1888) δημοσιεύει κριτική για έργα των Κορομηλά, Ξενόπουλου, Καρκαβίτσα και Δροσίνη. Τον Απρίλιο ο Μ. διακόπτει τη συνεργασία του με κάθε έντυπο και, ενθαρρυμένος ίσως και από την επιτυχία του Κουρτοπάσση, επιχειρεί να εκδώσει δική του εφημερίδα, Ο Θόρυβος, Εφημερίς πολιτική, κοινωνική σατυρική, φιλολογική, στην οποία συνεχίζει και τις σκιαγραφίες ξένων πρέσβεων, του άγγλου Ρούμβολδ και του τούρκου Φεριδούν. Ως αιτία για την έκδοση του Θορύβου προβάλλει ο ίδιος, μεταξύ άλλων, και τον ασυμβίβαστο χαρακτήρα του που τον αναγκάζει συχνά να εγκαταλείπει τα έντυπα με τα οποία συνεργάζεται. Έχει ενδιαφέρον η αυτοπροσωπογραφία του στο πρώτο φύλλο του Θορύβου: «Ὑπῆρχε ποτὲ εἷς ἀθηναῖος δημοσιογραφικὸς βοημός, τοῦ ὁποίου ἡ μοῖρα εἶχε γράψῃ φαίνεται νὰ περιέρχεται διαδοχικῶς καὶ περιοδικῶς ὅλα τὰ παντὸς εἴδους ἐκδιδόμενα ἐν τῇ πρωτευούσῃ φύλλα, χωρὶς νὰ ἠμπορῇ νὰ κατασταλάξῃ ὁριστικῶς εἰς κανέν. Εἴτε ἐξ ἰδιοσυγκρασίας εἴτε ἐξ οἱωνδήποτε ἄλλων λόγων ἦτο ἀδύνατον νὰ προσηλωθῇ ἐπὶ πολὺ εἰς ἓν μέρος, νὰ γίνῃ τακτικὸν μέλος μιᾶς δημοσιογραφικῆς φυλῆς πέραν ὡρισμένου διαστήματος. Τὰ μᾶλλον διακρίνοντα αὐτὸν χαρακτηριστικὰ εἶχε κατορθώσῃ νὰ θεωροῦνται ἡ κίνησις, ἡ περιπλάνησις, ἡ ἀδιάκοπος μετάστασις ἀπό τόπου εἰς τόπον. Ὅπως ὑπάρχουσι καπέλλα καὶ ὀμβρέλαι λεγόμεναι impossibles, οὕτω διὰ πολλὰ τῶν ἀθηναϊκῶν φύλλων ἦτο καὶ αὐτὸς le rédacteur impossible». Στη συνέχεια, περιγράφει την πρόσφατη διαφωνία του με ιδιοκτήτη μεγάλης εφημερίδας, μάλλον τον Βλ. Γαβριηλίδη, που τον άφησε πάλι άστεγο. «Ἀλλά, πρὶν ἀρχίσῃ ἐκ νέου τὸν δρόμον τῷ ἐπῆλθεν αἴφνης ἡ σκέψις ἡ μᾶλλον παράδοξος δι’ ἕνα πλάνητα, νὰ κατανικήσῃ τὰ ἔνστικτα αὐτοῦ εἰ δυνατόν, καί, τέως ἀθίγγανος τῆς δημοσιογραφίας, πρῴην νομὰς τῆς πολιτικῆς, ex-βεδουῖνος τῆς φιλολογίας, νὰ ἀποκατασταθῇ ἂν ἦτο εὔκολον καὶ αὐτὸς καὶ νὰ κάμῃ, ‒ἀπίστευτον!‒ νὰ κάμῃ σπῆτι ἰδικόν του εἰς τὸ ὁποῖον νὰ ἔμβῃ ἐπὶ τέλους. Καὶ τὸ ἔκαμεν ὅπως τὸ εἶπε. Σπῆτι ὅμως ἀκούοντες πρέπει πάντοτε πάλιν νὰ ἐννοῆτε τὸ πολὺ τένταν. Ἡ τέντα αὐτὴ θὰ εἶναι ὁ “Θόρυβος”». Σύμφωνα με κάποια σημειώματα της Ακρόπολης, η εφημερίδα θα γνωρίσει επιτυχία αρχικά, ωστόσο χωρίς κεφάλαια και χρηματοδότηση δεν θα μπορέσει να προχωρήσει πέρα από το έβδομο φύλλο. Τον Οκτώβριο ο Μ. θα επιχειρήσει να επαναλάβει το εγχείρημά του, καλύτερα προετοιμασμένος κατά τον ισχυρισμό του ίδιου, εκδίδοντας την εφ. Η Πρωτεύουσα. Και αυτή όμως η προσπάθεια θα καταλήξει σε αποτυχία και θα σταματήσει στο δεύτερο φύλλο. Τον Νοέμβριο αναχωρεί για τα Ιωάννινα για λόγους υγείας, όπως λέει ο ίδιος, όπου θα παραμείνει για τρεις περίπου μήνες. 1889 Στις 7 Φεβρουαρίου επιστρέφει από το τρίμηνο ταξίδι του στα Ιωάννινα «κάλλιον ἔχων τὴν ὑγείαν» (Νέα Εφημερίς, 9.2.1889). Τις εντυπώσεις από το ταξίδι του αυτό τις δημοσίευσε σε δύο κείμενά του στη Νέα Εφημερίδα (19.3.1889, 5.4.1889), ενώ παράλληλα παρακολουθεί και τις προσπάθειες των Ηπειρωτών να συστήσουν σύλλογο στην Αθήνα, για να βοηθήσουν τους υπόδουλους συμπατριώτες τους. Σύμφωνα με τη μαρτυρία του ίδιου, κατά τη διαμονή του στην Ήπειρο γνώρισε και την οικογένεια του Κ. Κρυστάλλη, που ανησυχούσε για την τύχη του γιου της, ο οποίος λόγω προβλημάτων με τις τουρκικές αρχές είχε φυγαδευτεί στην Ελλάδα. Επιστρέφοντας στην Ελλάδα θα αναπτύξει φιλία με τον Κρυστάλλη, τον οποίο θα πάρει υπό την προστασία του και θα προσπαθήσει να υποστηρίξει με κάθε τρόπο. Τον Απρίλιο ταξιδεύει στην Εύβοια, την Κωπαΐδα και τη Θήβα για το Πάσχα (Νέα Εφημερίς, 16.4.1889), ενώ τον Ιούλιο και Αύγουστο στην Ακαρνανία χάριν αναψυχής (Νέα Εφημερίς, 12.7.1889, 22.8.1889). Πέρα από τα δύο άρθρα για την Ήπειρο, η άλλη δημοσιογραφική αρθρογραφία του, απ’ όσο ξέρουμε, είναι ελάχιστη και σχετίζεται αποκλειστικά με προβλήματα της ιδιαίτερης πατρίδας του, της Λακωνίας: η αποξήρανση του βάλτου του Τρινάσου, όπου έχει κτήματα και ο ίδιος, και η μετανάστευση (Νέα Εφημερίς, 23.3.1889, 21.5.1889, 15.6.1889). Αντιθέτως, φαίνεται πως τη χρονιά αυτή, όπως και την επόμενη, ο Μ. θέλει να αφοσιωθεί περισσότερο στο λογοτεχνικό του έργο. Συνεργάζεται με την Εστία στην οποία θα δημοσιεύσει αρκετές από τις «Αθηναϊκές Σελίδες» του, τις έξοχες περιγραφές εικόνων και σκηνών των αθηναϊκών δρόμων («Εν τω ξενοδοχείω», «Συζυγική σκηνή», «Δύο μικροί», «Το πανόραμα», «Παράφρων») και ένα ιστορικό επεισόδιο («Η δεξιά του Κριεζώτη»). Επίσης, δημοσιεύει σκέψεις «εκ του ιδιαιτέρου σημειωματαρίου» του με το ψευδώνυμο «Ιξίων». 1890 Στις αρχές του έτους κυκλοφορεί το πρώτο τεύχος της εκδοτικής σειράς του Βίλμπεργκ «Ελληνική Βιβλιοθήκη», που περιέχει την «Αθηναϊκή Σελίδα» του Μ. «Είς αθηναίος χρυσοθήρας» και την αρχή του μυθιστορήματος του Γρ. Ξενόπουλου Νικόλας Σιγαλός.[14] Κατά το πρώτο εξάμηνο συνεργάζεται με την εικονογραφημένη πλέον Εστία, όπου δημοσιεύει το ταξιδιωτικό κείμενο «Είς τοίχος», μια περιγραφή ερειπίων από το πρόσφατο ταξίδι του στην Ακαρνανία, και κάποια άλλα κείμενα χρονογραφικού χαρακτήρα. Στις 20 Μαρτίου γοητεύεται από τη διάλεξη του Παλαμά στον «Παρνασσό» με τίτλο «Πώς εννοούμεν την Ποίησιν», και δέκα μέρες αργότερα του γράφει ένα ενθουσιώδες γράμμα κι ένα ποίημα, τα οποία ο Παλαμάς θα δημοσιεύσει μετά τον θάνατο του Μ. στον Νουμά.[15] Από τον Ιούνιο και ως το τέλος της χρονιάς εργάζεται στο Αττικόν Μουσείον του Νικόλαου Ιγγλέση, όπου χρονογραφεί στη στήλη «Δεκαήμερον» με το ψευδώνυμο «Καιροσκόπος». Στο πρώτο χρονογράφημά του διεκτραγωδεί εξ ιδίας πείρας την φρικώδη μοίρα του αθηναίου χρονογράφου, σημειώνοντας ότι η αθηναϊκή κοινωνική ζωή είναι τόσο στενή και περιορισμένη που μπορεί να εμπνεύσει μόνο τον «κάλαμο πειναλέου διαφορογράφου». Παράλληλα δημοσιεύει στο Αττικόν Μουσείον και αρκετές «Αθηναϊκές Σελίδες»: «Η θλίψις του μαρμάρου», «Υπό την συκήν», «Καυγάς», «Θεάματα του Ψυρρή», «Η φλογέρα». Ο ρεαλισμός του Μ. όμως σκανδαλίζει ένα άλλον συνεργάτη του περιοδικού, τον Π. Ι. Φέρμπο, ο οποίος στις 2 Σεπτεμβρίου αποχωρεί από τη σύνταξη του περιοδικού, καταγγέλλοντας τον εκδότη ότι «κατεχώρισεν ἐν τῷ φύλλῳ τῆς 1ης Σεπτεμβρίου παρὰ τὴν ρητὴν ἀπαγόρευσίν μου ἄρθρον περιέχον φράσεις καὶ λέξεις, ὧν τὴν εἰσαγωγὴν εἰς οἰκογενείας οὐδεὶς σωφρονῶν καὶ σεβόμενος ἑαυτὸν καὶ τὴν κοινωνίαν θὰ ἐγκρίνῃ» (Νέα Εφημερίς, 4.9.1890), υπονοώντας, αν και δεν τον κατονομάζει, τον «Καυγά» του Μ. Τα σημειώματα του εκδότη με τα οποία δίνεται απάντηση στον Φέρμπο (10 και 20.9.1890) πιθανότατα έχουν γραφεί από τον ίδιο τον Μ. Στο Αττικόν Μουσείον δημοσιεύονται και δύο σημαντικές κριτικές του για το ποιητικό έργο του Γερ. Μαρκορά και το μυθιστόρημα του Γρ. Ξενόπουλου Νικόλας Σιγαλός. Η αυστηρή κριτική του Μ. για το μυθιστόρημα του Ξενόπουλου θα αποτελέσει την αρχή για τη διαμάχη των δυο τους σχετικά με την ηθογραφία και το μυθιστόρημα ηθών και την τύχη τους στην Ελλάδα, η οποία θα συνεχιστεί και από τις στήλες της Εφημερίδος, και ίσως στάθηκε η αιτία για την απομάκρυνση του Μ. από το Αττικόν Μουσείον στο τέλος της χρονιάς. 1891 Ο Μ. αναλαμβάνει για μια ακόμη φορά το έργο χρονογράφου, αυτή τη φορά στην Εφημερίδα του Κορομηλά, όπου αρθρογραφεί με τα ψευδώνυμα «Παρατηρητής» και «Καιροσκόπος», ενώ πιθανότατα ο ίδιος κρύβεται και κάτω από τα ψευδώνυμα «Ο κύριος δε Σεβινιέ» και «Ο άγνωστος φίλος».[16] Όπως έχει υποστηρίξει πειστικά ο Λ. Βαρελάς, ο Μ. βρίσκεται πίσω από τον Ζ.../Ζήτα που το καλοκαίρι του 1891 επέκρινε τη Νέα Εφημερίδα για την άστοχη σύγκριση που επιχείρησε του Παπαδιαμάντη με τον Ντίκενς και τον Πόε, προκαλώντας την αντίδραση του ίδιου του Παπαδιαμάντη.[17] Τη χρονιά αυτή ίσως μετακομίζει και από την οδό Αλωπεκής στην οδό Πλουτάρχου, παραμένοντας πάντοτε στην περιοχή του Κολωνακίου. Το χρονογραφικό έργο στην Εφημερίδα μάλλον δυσκολεύει τον Μ. να ασχοληθεί με τη λογοτεχνία, κι έτσι δημοσιεύει μόνο δύο «Αθηναϊκές Σελίδες», το «Άνθρωποι και κτήνη» στην Εφημερίδα και «Το κάρρον» στο Ημερολόγιον Σκόκου του έτους 1892, καθώς και μια κριτική για τα Αγροτικά του Κρυστάλλη. Συμμετέχει ως «Ιξίων» και στο Ημερολόγιον Μιλτ. Α. Φωτιάδου του έτους 1892.[18] 1892 Αρχίζει η συνεργασία του με το Λεξικόν Εγκυκλοπαιδικόν των Μπαρτ και Χιρστ, στο οποίο θα γράψει αρκετά ιστορικά και λογοτεχνικά λήμματα, μερικά από τα οποία, όπως τα λήμματα για τον Κάλβο και τον Μηνιάτη, έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Η συνεργασία θα διακοπεί το 1894 με το ταξίδι του στην Κέρκυρα. Συχνά κάνει περιπάτους την Κυριακή συντροφιά με τους Κρυστάλλη, Βλαχογιάννη και Καρκαβίτσα ή τρώνε όλοι μαζί (επιστολές Κρυστάλλη της 2.3.1892 και 6.8.1892). Τον Μάιο δημοσιεύει στο περ. Παρνασσός το ιστορικό επεισόδιο «Το φίλημα» για τον θάνατο του Παπαφλέσσα (κατά το ΣΛΕ μεταφράστηκε και στα γερμανικά) και τον Νοέμβριο την «Αθηναϊκή Σελίδα»: «Ομιλίαι του δρόμου» στην Εικονογραφημένη Εστία. Ο Μ. Χ. (= Μήτσος Χατζόπουλος) προαναγγέλλει στο Άστυ (3-4.1.1893) ότι ο Μ. θα δημοσιεύσει στην Εικονογραφημένη Εστία κι άλλες «Αθηναϊκές Σελίδες» του: «Καθαίρεσις», «Παρά την Δεξαμενήν», «Οι νεκροί», κάτι όμως που για άγνωστους λόγους δεν θα πραγματοποιηθεί. Δημοσιεύει στο Ημερολόγιον Μιλτ. Α. Φωτιάδου του έτους 1893 μια επιστολή για το γλωσσικό ζήτημα και μετάφραση στη δημοτική του κειμένου του «Η θλίψις του μαρμάρου» με τον τίτλο «Το παράπονο του μαρμάρου», για να δοκιμάσει τις δυνατότητες της δημοτικής. Τα κείμενα αυτά θα κυκλοφορήσουν τον Νοέμβριο και σε αυτοτελές φυλλάδιο με τίτλο Το γλωσσικόν ζήτημα εν Ελλάδι. Μία φιλολογική σελίς εις δύο γλώσσας.[19] 1893 Τους πρώτους μήνες του έτους δημοσιεύει στην Ακρόπολη τέσσερις «Αθηναϊκές Σελίδες»: «Το γατί», «Η κυρά Κώσταινα», «Αρκούδα», «Ζωγραφιά νυκτερινή», και αναδημοσιεύει «Το φίλημα» με μια επιστολή για τον Παπαφλέσσα. «Το γατί» κινεί το ενδιαφέρον του αμερικανού δημοσιογράφου και φιλόζωου Samuel Barrows, ο οποίος χρηματοδοτεί την αυτοτελή έκδοσή του σε φυλλάδιο, για να μοιραστεί στα σχολεία. Στην περίπτωση της «Κυρά Κώσταινας», ο ρεαλισμός του Μ. και πάλι σκανδαλίζει κι όπως αναφέρει ο ίδιος σε μια «Αναγκαίαν Σημείωσιν» (Ακρόπολις, 7.2.1893), «ἡ διεύθυνσις τῆς “Ἀκροπόλεως” ἔκρινε καλὸν νὰ ἐλαττώσῃ κάπως τὴν γραφικότητα τῶν διαμειβομένων ὕβρεων». Ίσως στις αρχές του 1893 ή στο τέλος του 1892 θα πρέπει να τοποθετηθεί και μια προσπάθεια του Μ. να εκδώσει σε τόμο τις «Αθηναϊκές Σελίδες» του, όπως φαίνεται από έναν κατάλογο περιεχομένων (πρέπει να συντάχθηκε λίγο πριν γραφεί ή δημοσιευτεί η «Αρκούδα») που βρέθηκε στα κατάλοιπά του και δημοσιεύτηκε από τον Γ. Κατσίμπαλη (Νέα Εστία 193 (1.1.1935), σ. 44), προσπάθεια που προφανώς ναυάγησε.[20] Στο Άστυ της 24-25.3.1893 δημοσιεύεται η συνέντευξη του Μ. στον Μποέμ (= Μήτσο Χατζόπουλο), την οποία ο ίδιος θα χαρακτηρίσει λίγο αργότερα καρικατούρα, αλλά την επόμενη μέρα στέλνει στο Άστυ μια δήλωσή του, η οποία επιτείνει εσκεμμένα τα στοιχεία της καρικατούρας. Ο Χατζόπουλος θυμάται μετά από χρόνια (Καιροί, 8.6.1916) ότι ο Μ. τον αναζήτησε στο Άστυ χωρίς να τον βρει και οι υπάλληλοι πίστεψαν ότι τον ψάχνει για να τον δείρει, αλλά «ὁπωσδήποτε ἐνθαρρυντικότερον ἦτο ἕνα ὀλιγόλογον γράμμα ποὺ μοῦ ἔστειλε. Θυμοῦμαι τὸ περιεχόμενόν του, γεμάτες ἔξαψιν οἱ γραμμὲς μὲ μολύβι· “βρὲ ζαγάρι, δὲν θὰ σὲ συναντήσω ἐπὶ τέλους; Μὲ ἔνοιωσες, παλῃόπαιδο, καὶ ἐπέτυχες. Εἶσαι ἐξιλεωμένος. Σὲ θέλω νὰ πᾶμε περίπατο.” Πόσες φορὲς ἐπήγαμε ἔκτοτε περίπατο». Στις αρχές Ιουλίου δημοσιεύεται στην Εικονογραφημένη Εστία η αρκετά επιφυλακτική κριτική του Παλαμά για τις «Αθηναϊκές Σελίδες» του Μ. και το φυλλάδιο «Μία φιλολογική σελίς εις δύο γλώσσας». Ο Μ. ενοχλημένος θα απαντήσει με μια φιλολογική επιστολή στην Ακρόπολη (9.7.1893). Στην αρχή της απάντησής του σημειώνει: «Ἡ εἰκὼν αὕτη [που σκιαγράφησε ο Παλαμάς], ἐρχομένη μάλιστα μετὰ τὴν εἰς τὸ “Ἄστυ”, ἐν τῇ γνωστῇ σειρᾷ τῶν συνεντεύξεων, δημοσιευθεῖσαν περὶ ἐμοῦ καρικατοῦραν, μὲ συγκινεῖ, δὲν διστάζω νὰ τὸ ὁμολογήσω ὅλως ἰδιαιτέρως, καὶ μὲ κάμνει νὰ συλλογίζωμαι τί κακὸν ἆρα γε νὰ διέπραξα, διὰ νὰ ὑφίσταμαι ἀπό τινος τοιαύτας ἀλλεπαλλήλους καταδιώξεις. Ἀλλ’ ἀφοῦ ἐξ οἰκείων τὰ βέλη, ἀπεφάσισα ν’ ἀποδεχθῶ φιλοσοφικῶς τὸ πρᾶγμα, καὶ νὰ τὸ θεωρήσω ὡς ἀπόροιαν τῶν ἀνεξερευνήτων βουλῶν τῆς Θείας Προνοίας. Ἐντούτοις, […] θὰ ὡμολογοῦσα ὅτι ‒καὶ τὸ σημειόνω μ’ ἐντροπήν μου διὰ τὸ περίεργον καὶ μόνον‒ πιστοτέραν εἴς τινα εὑρῆκα ‒ἐξ ἀδυναμίας ἴσως τῆς πνευματικῆς ἰδιοφυΐας μου‒ ὄχι τὴν εἰκόνα, ἀλλὰ τὴν καρικατοῦραν». Και την επόμενη χρονιά σε γράμμα του στον Αλ. Μωραϊτίδη θα γράψει: «Καὶ ὅταν ἀπεφάσισαν τελευταίως νὰ μιλήσουν καὶ γιὰ μένα, πρὸς τὸν ὁποῖον εἶχον παντὸς εἴδους ὑποχρεώσεις, εἶδες, ἔμαθες, ἐκατάλαβες πῶς ἐμίλησαν… Καὶ ἔπειτα ἔχουν καὶ μοῦτρα νὰ λένε οἱ ἴδιοι ὅτι ἀλληλοτρωγόμεθα. Νὰ λένε ὅτι ὁ Μητσάκης εἶναι καυγατζῆς, ὅτι εἶνε ἀσυμβίβαστος, ὅτι εἶνε ἰδιόρρυθμος». Στις 9.10.1893 πεθαίνει ο πατέρας του Αριστείδης (Εφημερίς, 10.10.1893). Ο θάνατός του, σύμφωνα με κάποιες μαρτυρίες, είχε έντονο αντίκτυπο στον Μ. και τον κλόνισε ψυχικά.[21] 1894 Πιθανότατα στις αρχές Απριλίου αναχωρεί για την Κέρκυρα μέσω Πάτρας.[22] Στην Πάτρα θα μείνει μάλλον μερικές μέρες, ενώ στην Κέρκυρα μέχρι τις αρχές της επόμενης χρονιάς.[23] Μένει στα Μουράγια, σχετικά απομονωμένος, και αλληλογραφεί με τον Κ. Πασαγιάννη και τον Αλ. Μωραϊτίδη.[24] Στην Κέρκυρα θα βγάλει και την μοναδική φωτογραφία του που σώζεται, όπως φαίνεται από τα στοιχεία του φωτογράφου στο αντίγραφο που έστειλε στον Βλαχογιάννη. Τον Αύγουστο στέλνει από την Κέρκυρα στο Άστυ μια επιστολή σχετική με τον θόρυβο που δημιουργήθηκε, επειδή σε παλιότερο άρθρο του είχε επικρίνει την πρόταση του Ραγκαβή για αντικατάσταση του εθνικού ύμνου, ενώ τον Δεκέμβριο έπειτα από αίτημα των εκδοτών του Ημερολογίου Σκριπ-Ρωμηού του έτους 1895 να τους στείλει γρήγορα ένα κείμενό του, τους στέλνει τηλεγραφικώς το διήγημα «Παναγιά η Μεγαλομμάτα», αναγκάζοντάς τους έτσι να πληρώσουν ένα υπέρογκο ποσό σε τηλεγραφικά έξοδα (εφ. Εστία, 14.12.1894). Ο Μ. με επιστολή του προς την εφ. Εστία που δημοσιεύτηκε στις 21.12.1894 θα αστειευτεί ότι ανακάλυψε το τηλεδιήγημα. Στην Κέρκυρα γράφει τις «Ταξειδιωτικές Σημειώσεις» που θα δημοσιευτούν την επόμενη χρονιά στην Ακρόπολη, καθώς και την κριτική «Η πνευματική κίνησις εν Ελλάδι. Ολίγα λόγια» που φέρει ημερομηνία 6.12.1894. Στις 20 Δεκεμβρίου 1894 μετά από «κρίση μανίας» κλείνεται στο Φρενοκομείο της Κέρκυρας, όπου θα παραμείνει ως τις 5 Ιανουαρίου του 1895.[25] 1895 Μετά την έξοδό του από το Φρενοκομείο της Κέρκυρας επιστρέφει στην Αθήνα στις 6 Ιανουαρίου (Ακρόπολις, 7.1.1895) και εγκαθίσταται στον Πειραιά, όπου συγκατοικεί με τη μητέρα και τον αδελφό του στην οδό Αλκιβιάδου 16 μέχρι τον Ιούνιο. Στην Ακρόπολη έχουν αρχίσει ήδη από τις 2 Ιανουαρίου να δημοσιεύονται οι «Ταξειδιωτικές Σημειώσεις – Εικόνες και Σκηναί» που είχε στείλει από την Κέρκυρα, εμπνευσμένες από τη διαμονή του στην Πάτρα και την Κέρκυρα και από το ταξίδι με το βαπόρι: «Στο βαπόρι», «Ημέρας δύσις», «Αυτόχειρ», «Τα έτοιμα», «Η ζωή», «Το όνομα – Η πάλη – Η πίστις», «Νησάκι – Γλάροι – Υπό το βουνόν». Σύμφωνα με την Ακρόπολη (3.1.1895), η υποδοχή του αναγνωστικού κοινού ήταν ενθουσιώδης. Από 29.1 έως 2.2 δημοσιεύεται στο Άστυ σε πέντε συνέχειες «Η πνευματική κίνησις εν Ελλάδι. Ολίγα λόγια», μια επίθεση στο ποιητικό αλλά και, κυρίως, στο κριτικό έργο του Παλαμά. Ο Μ. γράφει ενοχλημένος όχι μόνο από την κριτική του Παλαμά προς τον ίδιο, αλλά και από μια διάλεξη του τελευταίου στον «Παρνασσό» για την ποίηση του Κρυστάλλη (δημοσιεύτηκε και στην Εφημερίδα, 10-12.5.1894), στην οποία θεωρεί ότι ο Παλαμάς υποτίμησε το έργο του φίλου του. Ο Παλαμάς στις 30.1.1895 δημοσιεύει στην εφ. Εστία την εξής δήλωση: «Εἰς ὅσα, ἐν πλήρει ἐπιγνώσει τοῦ ἀτόπου, ἤρχισε να δημοσιεύῃ τὸ “Ἄστυ” δηλῶ ὅτι δὲν θ’ ἀπαντήσω». Όπως φαίνεται από αρκετές αγγελίες στο Σκριπ,[26] επιχείρησε να εκδώσει και σε φυλλάδιο το «Ολίγα λόγια», αλλά δεν τα κατάφερε. Κατά τη διαμονή του στον Πειραιά θα σχετιστεί με τον Π. Νιρβάνα, τον Μ. Μαλακάση και τον νεαρό Λ. Πορφύρα. Αλληλογραφεί με τον Δ. Ταγκόπουλο που βρίσκεται στη Θεσσαλία και με τον Κ. Πασαγιάννη που βρίσκεται στη Λακωνία. Αυτή την εποχή θα πρέπει να έγραψε και πολλές από τις «Ταξειδιωτικές Σημειώσεις – Εικόνες και Σκηνές» που έμειναν ανέκδοτες στο αρχείο του, καθώς από μια αχρονολόγητη, αλλά σταλμένη την εποχή που έμενε στον Πειραιά, επιστολή του προς τον Πασαγιάννη, μαθαίνουμε ότι σχεδίαζε να εκδώσει έναν τόμο με «Ταξειδιωτικές Σημειώσεις» και μάζευε συνδρομές, αλλά το εγχείρημα για μια ακόμη φορά φαίνεται ότι ναυάγησε. Από τον Μάρτιο έως τον Ιούλιο χρονογραφεί αραιά στη στήλη «Ανεξάρτητοι γνώμαι» της εφ. Εστία, όπου επανέρχεται και στο θέμα της αποξήρανσης του βάλτου του Τρινάσου, που τον απασχολεί και πάλι, όπως φαίνεται και από την αλληλογραφία του με τον Πασαγιάννη. Στην Εστία εγκαινιάζει και μια στήλη «Πειραιογραφημάτων», στην οποία όμως θα δημοσιεύσει μόνο «Το Περιβολάκι» (3.6.1895) με το ψευδώνυμο «Υπόγειος». Στις 20.8.1895 το Σκριπ αναγγέλλει ότι στη νέα ημερήσια έκδοσή του μεταξύ των συνεργατών του θα είναι και ο Μ. «ὁ νευρώδης χρονικογράφος», που «θὰ ἐκπλήξῃ μὲ τὰς περιγραφάς του καὶ τὰς χρονικογραφίας του». Η συνεργασία του με το Σκριπ θα είναι επίσης αραιή και θα συνεχιστεί ως το Φεβρουάριο της επόμενης χρονιάς (υπογράφει με τα αρχικά Μ. Μ. και το ψευδώνυμο «Πλανόδιος»).[27] Από τα κείμενά του στο Σκριπ ξεχωρίζουν το αθηναιογράφημα «Τυχαίο συμβάν» και η κριτική του για έργα των Π. Ζητουνιάτη, Κ. Χατζόπουλου και Λ. Πορφύρα. Στο Νέα Ελλάς. Εικονογραφημένον Εθνικόν Ημερολόγιον του 1896 δημοσιεύει το κείμενό του «Η Τέχνη. Ο παππάς πρέπει να φαίνεται;», ένα σχόλιο σε μια φράση του ζωγράφου Ν. Γκύζη, αλλά και μια έμμεση υπεράσπιση του έργου του. Τον Δεκέμβριο κυκλοφορεί η ανθολογία Ελληνικά Διηγήματα του εκδότη Γ. Κασδόνη στην οποία περιλαμβάνονται και τα κείμενά του «Η θλίψις του μαρμάρου», «Το φίλημα» και «Η Παναγιά η Μεγαλομμάτα» μαζί με τη φωτογραφία του και δείγμα της υπογραφής του. 1896 Ο Ξενόπουλος κρίνοντας τους συγγραφείς της ανθολογίας του Κασδόνη στο Άστυ (15.1.1896) αφιερώνει μια αρκετά επιφυλακτική παράγραφο στον Μ. Ίσως στις αρχές του έτους, ο Μ. μετέφρασε το διήγημα του Maurice Montégut «Ένα αστείο», με θέμα μια περίπτωση παραφροσύνης ανάλογη με τη δική του, το οποίο δημοσιεύτηκε στο τεύχος Ιουλ-Αυγ. του Δελτίου της Βιομηχανικής και Εμπορικής Ακαδημίας. Στις 17 Απριλίου 1896 ο Μ. εισάγεται στο Δρομοκαΐτειο, έπειτα από αίτηση του αδελφού του Παναγιώτη, «κατόπιν ἰατρικῆς πιστοποιήσεως ἀπὸ 15 Ἀπριλίου 1896 τῶν ἀνθυπιάτρων Ἀντωνιάδη καὶ Λαβίδα ὅτι πάσχει ἐκ διαταράξεως τῶν φρενῶν. Ἀτομικό ἀναμνηστικό: Εὐφυὴς ἀλλ’ ἀνισόρροπος. Ἱστορικό: Ἔπαθε τὰς φρένας πρὸ 3ετίας ἐν Κερκύρᾳ. Ἰάθη. Παροῦσα κατάστασις: Πάσχει ἐκ φρενοβλαβείας τῶν ἐκφύλων ἐκδηλουμένην διὰ παρορμήσεων φόβου καὶ ἰδεῶν καταδιώξεως ἀορίστων. Διάγνωση: Σχιζοφρένεια παρανοϊκῆς μορφῆς».[28] Από το Δρομοκαΐτειο θα βγει στις 21 Σεπτεμβρίου της ίδιας χρονιάς. 1897-1898 Ο Μ. κάνει κάποιες προσπάθειες να επανέλθει στην πνευματική ζωή. Συνεργάζεται ξανά με το Λεξικόν Εγκυκλοπαιδικόν συντάσσοντας κάποια από τα τελευταία λήμματά του στα γράμματα Φ και Χ. Στέλνει, επίσης, μια επιστολή με τίτλο «Η γλώσσα του κ. Ψυχάρη» στο περ. Ίρις των Αθηνών (1.10.1898), με την οποία επιτίθεται στον Παλαμά για τις γλωσσικές του απόψεις. Με αφορμή τη χρήση από τον Κ. Ρίσβη του τίτλου Ο Θόρυβος για την νεοεκδοθείσα εφημερίδα του, στέλνει επιστολή στην Εφημερίδα (7.6.1898), με την οποία διαμαρτύρεται, επειδή δεν του ζητήθηκε η άδεια για τον συγκεκριμένο τίτλο που του ανήκει, και εκφράζει την πικρία του που όλοι τον θεωρούν ξοφλημένο.[29] 1899-1910 Έχουν σωθεί πολλές μαρτυρίες που περιγράφουν τον Μ. να περιφέρεται τα χρόνια αυτά παράφρων στους δρόμους της Αθήνας και να επισκέπτεται τακτικά τα δημοσιογραφικά γραφεία. Οι περισσότερες προέρχονται από ανθρώπους της Ακρόπολης: Γ. Φτέρης, Κ. Φαλτάιτς, Κ. Αθάνατος, Χ. Σταματίου. Στα δημοσιογραφικά γραφεία ο Μ. καθόταν και έγραφε ακατανόητα ποιήματα στα ελληνικά ή συνηθέστερα στα γαλλικά, ενίοτε ανακατεύοντας τις δύο γλώσσες, με πλήθος λογοπαιγνίων, ή σχεδίαζε. Στα 1943 ο Άγγελος Καράκαλος εντόπισε ένα αντίτυπο της Ιλιάδας στις σελίδες του οποίου υπήρχαν γραμμένα γαλλικά ποιήματα και μικρά πεζά του Μ., τα οποία εξέδωσε το 1957 (Oeuvres inédites de Michel Mitsakis). Αρκετούς τέτοιους στίχους διέσωσε, μεταξύ άλλων, και ο Ν. Ποριώτης από επισκέψεις του Μ. στα γραφεία του Νουμά τον Ιούλιο του 1910 και τους δημοσίευσε στα Νέα Γράμματα (Φεβρ. 1935, σ. 86-99). Σύμφωνα με τη μαρτυρία του Ρώμου Φιλύρα (Νέα Ελλάς 8.10.1920), στα 1910 ο Μ. σύχναζε και στα γραφεία του περ. Ο Καλλιτέχνης του Γερ. Βώκου, στο οποίο θα δημοσιευτεί και μια «Φιλολογική κριτική» του τον Ιούνιο του ίδιου χρόνου. Ο Βώκος, σε επιστολή του προς τον Κ. Πασαγιάννη με ημερομηνία 7.4.1910 (Αι Μούσαι Ζακύνθου, έτος 18 (1.6.1910), σ. 13), αναφέρει ότι μελετούσε το έργο του Μ. και σχεδίαζε να του αφιερώσει ένα από τα επόμενα τεύχη του περιοδικού. Τον χειμώνα του 1910-11 ο Μ. έμεινε άστεγος και τον φιλοξένησε ο Κ. Φαλτάιτς (Βωμός 15-16 (1-15.6.1919), σ. 203-204). Στα 1910 πέθανε και η μητέρα του. 1911-1916 Στις 8 Σεπτεμβρίου 1911 εισάγεται ξανά στο Δρομοκαΐτειο με διάγνωση dementia praecox. Βρίσκεται σε κατάσταση σύγχυσης και απαντά στους νοσηλευτές στα γαλλικά· πιστεύει ότι βρίσκεται εκεί για να παντρευτεί μια κυρία που τυχαία είχε ερωτευτεί και η οποία τον συνόδευσε στο Δρομοκαΐτειο, έπειτα από παράκληση των δικών του.[30] Πέθανε τελικά στο Δρομοκαΐτειο στις 6 Ιουνίου του 1916 από πλευροπνευμονία. Τη λιτή κηδεία του θα περιγράψει ο Παλαμάς (Εμπρός, 9.6.1916). [1] Σύντομο βιογραφικό του Αριστείδη Μητσάκη δίνεται στη νεκρολογία του στην Εφημερίδα (10.10.1893): Ἀπέθανε χθὲς καὶ ἐκηδεύθη ὁ σεβαστὸς γέρων Ἀριστείδης Μητσάκης, πατὴρ τῶν φίλων κκ. Παναγιώτου Μητσάκη, ἰατροῦ, καὶ Μιχαὴλ Μητσάκη, δημοσιογράφου, ἐνάρετος καὶ εὐπαίδευτος ἀνήρ, ἐπὶ τεσσαρακονταετίαν ὑπηρετήσας τὸ Κράτος, ἐν ἀρχῇ μὲν ὡς καθηγητὴς ἐν τῇ Στρατιωτικῇ Σχολῇ, εἶτα δὲ ὡς διοικητικὸς καὶ οἰκονομικὸς ὑπάλληλος μετὰ τὴν μεταπολίτευσιν τοῦ 62, ἀφοῦ ἐπανῆλθεν ἐκ Κωνστ/πόλεως, ἔνθα εἶχε καταφύγει ἐξορισθεὶς ὑπὸ τοῦ Ὄθωνος ὡς ἐπαναστάτης. Ὁ μακαρίτης κατήγετο ἐκ Σπάρτης ὅπου καὶ ἐνυμφεύθη κόρην τῆς οἰκογενείας τῶν ὁπλαρχηγῶν τοῦ Ἀγῶνος Γιατράκων, διεκρίθη δὲ κατὰ τὸν βίον του διὰ τὴν εὐθύτητα τοῦ χαρακτῆρος καὶ τὴν εἰς τὸ καθῆκον ἀφοσίωσιν. Τὸν νεκρόν του προέπεμψαν οἱ συγγενεῖς καὶ φίλοι τῆς οἰκογενείας, ἀπεδόθησαν δὲ καὶ αἱ δέουσαι στρατιωτικαὶ τιμαὶ εἰς τὸ παράσημον τοῦ Σωτῆρος ὅπερ ἔφερεν. Οφείλω την νεκρολογία, όπως και τις μαρτυρίες για τα ταξίδια του Μητσάκη στην Εύβοια και Ακαρνανία, στον Λ. Βαρελά, τον οποίο ευχαριστώ. [2] Μεγάλη Στρατιωτική και Ναυτική Εγκυκλοπαίδεια, τόμ. 4, Αθήνα 1929, σ. 660. [3] Μ. Περάνθης, Μιχ. Μητσάκης, Το έργο του, Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», Αθήνα [1956], σ. 16, σημ. 1. [4] Μιχαήλ Μητσάκης, Αυτόχειρ, έρευνα Δ. Δρακοπούλου, φιλ. επιμ. Μ. Σαββίδης, Ιστός, Αθήνα 1996, σ. 45. [5] Το ανέκδοτο αυτό, μετά τον θάνατο του Μ., αναφέρεται από κάποιους ως συμβάν που διαδραματίστηκε μπροστά στα γραφεία της Εφημερίδος του Κορομηλά. [6] Αυτό σημαίνει ότι θα πρέπει να διαγράψουμε από την εργογραφία Μητσάκη τα δύο άρθρα στον Ασμοδαίο του 1880 με υπογραφή Μ. που του αποδίδει ο Κατσίμπαλης. [7] Γάιος, «Αναμνήσεις», Καθημερινή, 27.12.1925· στο συγκεκριμένο φύλλο τα άρθρα του «Γάιου» και του «Πίκουικ» έχουν μπερδευτεί. Και η μαρτυρία του «Γάιου» όμως έχει προβλήματα χρονολόγησης· π.χ. η πληροφορία του ότι ο Μ. κυκλοφορούσε ντυμένος με «στολὴν Μαυροβουνίου» αναφέρεται κι από τον Θ. Βελλιανίτη (Πρωία, 8.1.1927), σε διαφορετικό όμως χρονικό πλαίσιο. [8] Αν η μαρτυρία του Δαμβέργη είναι αξιόπιστη, τότε θα πρέπει να υποθέσουμε ότι ο Μ. συνεχίζει να συνεργάζεται στην Εφημερίδα ακόμη και μετά τον Δεκέμβρη του 1885 που ο Δημήτριος Κορομηλάς αποσύρεται από τη διεύθυνσή της και τον διαδέχεται ο αδελφός του, Λάμπρος. Είναι όμως πολύ πιθανό, μετά από τόσα χρόνια, να υπάρχουν και αρκετές ανακρίβειες στη μαρτυρία του Δαμβέργη. [9] Τα κείμενα αυτά υπογράφονται μόνο με τα αρχικά Μ. Μ., αλλά το όνομα του Μ. περιλαμβάνεται μεταξύ των συντακτών της Εστίας στα περιεχόμενα των 18ου και 20ού τόμου για τις β΄ εξαμηνίες του 1884 και 1885. Βλ. και Γ. Παπακώστας, Το περιοδικό «Εστία» και το διήγημα, Αθήνα, 1982, σ. 143. [10] Δεν ανήκουν στον Μ., αλλά στον Μίνωα Λάππα, τα κείμενα εναντίον του Γ. Σουρή στην Νέα Εφημερίδα τον Ιούνιο του 1884. Βλ. Λ. Βαρελάς, Μετά θάρρους ανησυχίαν εμπνέοντος. Η κριτική πρόσληψη του Γ. Μ. Βιζυηνού (1873-1896), University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2014, σ. 111. [11] Τα ψευδώνυμο «Οδοκαθαριστής» έχει αποδώσει πρόσφατα στον Μ. ο Κ. Κατσικιάς, βλ. Μ. Μητσάκης, Αι περιπέτειαι του κ. Κρακ, Τυφλόμυγα, Αθήνα 2016, σσ. 285-6. [12] Τα κείμενα του Μ. στον Ραμπαγά εντόπισαν πρόσφατα, ανεξάρτητα ο ένας από τον άλλον, ο Λ. Βαρελάς («Άγνωστα και αθησαύριστα κείμενα του Μ. Μητσάκη», Μικροφιλολογικά 40 (φθινόπωρο 2016), σ. 16-21) και ο Κ. Κατσικιάς (ό.π., σ. 286). [13] Ο Ταγκόπουλος διασώζει και τις περισσότερες αναμνήσεις και ανέκδοτα από τον Μ. στην εισαγωγή του στην έκδοση των Φιλολογικών Έργων (1920) του Μ. και στο έργο του Φιλολογικά Πορτραίτα (1922). [14] Σύμφωνα με τη μαρτυρία του Κ. Π. (= Κ. Πασαγιάννη(;), Σκριπ 8.6.1916), μια από τις μεγάλες απογοητεύσεις του Μ. ήταν ότι το έργο έμεινε αζήτητο και πουλήθηκε στη συνέχεια από τον εκδότη ως χαρτί με την οκά. [15] Κατά τον Δ. Ταγκόπουλο (Μ. Μητσάκης, Φιλολογικά Έργα, τόμ. 1, 1920, σ. 15), ο ίδιος και ο Παλαμάς επισκέφθηκαν τον Μ. στο σπίτι του στην οδό Αλωπεκής κι εκεί αυτός παρέδωσε στον Παλαμά το γράμμα και το ποίημα, αφού πρώτα τους τα διάβασε με τη χαρακτηριστική απαγγελία του. [16] Βλ. Μ. Μητσάκης, Αθησαύριστα χρονογραφήματα στην “Εφημερίδα” του 1891, εισ.-επιμ. Σωτήρης Τσέλικας, Μικροφιλολογικά Τετράδια 15, Λευκωσία 2014. [17] Λ. Βαρελάς, «Ο Ζ…/ Ζήτα και ο Παπαδιαμάντης: Άλλη μια πρόταση για την ταύτιση του ψευδωνύμου», Νέα Εστία 1835 (Ιούλιος-Αύγουστος 2010), σ. 63-93. [18] Ο Γ. Κατσίμπαλης στο Βιβλιογραφικό Συμπλήρωμα για τον Μ. αναφέρει ότι συμμετείχε στον Φιλαδέλφειο διαγωνισμό της χρονιάς αυτής με τη συλλογή Στίχοι Ελεύθεροι. Δεν ξέρουμε όμως πού βάσισε την πληροφορία αυτή, για να ελέγξουμε την αξιοπιστία της. [19] Ίσως, επίσης, τη χρονιά αυτή να συνεργάζεται ως χρονογράφος στην εφ. Χρόνος Αθηνών του Κων. Δούνη, γιατί στο βιογραφικό λήμμα του ΣΛΕ λέγεται ότι «μετέσχε τῆς συντάξεως […] ἐπί τινα καιρὸν τοῦ “Χρόνου”, γράφων τὰ χρονικά». Από την ως τώρα έρευνά μου στα ανυπόγραφα «Χρονικά» του Χρόνου Αθηνών, φαίνεται ότι ο Μ. μάλλον δεν συνεργάζεται στην πρώτη περίοδο κυκλοφορίας της εφημερίδας (1885-1887). Ίσως οι συνεργασίες του θα πρέπει να αναζητηθούν στην δεύτερη περίοδό της (1891-1892). [20] Εξαιτίας της παρανόησης από τον Δ. Ταγκόπουλο (ό.π., σ. 116) μιας σημείωσης του Μ. που βρήκε στα κατάλοιπά του, συχνά γράφεται ότι ο Μ. σχεδίαζε να δώσει στον τόμο με τις «Αθηναϊκές Σελίδες» του τον τίτλο Πρώτα Δοκίμια. Η σημείωση όμως που βρέθηκε στο περιθώριο της «Αθηναϊκής Σελίδας» «Θέρος» έχει ως εξής: «Νὰ μὴν ἀποτελέσῃ μέρος τῆς διηγηματικῆς σειρᾶς, ἀλλὰ μὲ τοὺς “Ἐμπρησμοὺς Δασῶν”, τοὺς ἐν τῷ “Ἑλλ. ἡμερολογίῳ” καὶ ἄλλα τέτοια, νὰ περιληφθῇ εἰς ξεχωριστὸν τόμον “Πρώτων δοκιμίων”». Επομένως, οι Αθηναϊκές Σελίδες διηγηματικού χαρακτήρα θα αποτελούσαν τον έναν τόμο και τα Πρώτα Δοκίμια τον άλλον, στον οποίο θα περιλαμβάνονταν κείμενα χρονογραφικού μάλλον χαρακτήρα, όπως είναι και οι δύο «Αθηναϊκές Σελίδες» που αναφέρονται και εξαιρέθηκαν από τον προηγούμενο τόμο («Θέρος», «Εμπρησμοί των δασών»). Κι ο σχεδιασμός της έκδοσης των Πρώτων Δοκιμίων είναι πιθανό να έγινε την εποχή αυτή. [21] Βλ. SER (= Γ. Σερούιος, Νέα Ημέρα, 9.6.1916) και Π. Νιρβάνας (Εστία, 12.6.1916)· ο Νιρβάνας μάλλον συγχέει τους χρόνους, γιατί τοποθετεί τον θάνατο του πατέρα του την εποχή που ο Μ. έμενε στον Πειραιά. [22] Στις 12.5.1894 γράφει στον Αλ. Μωραϊτίδη ότι έφτασε πριν ένα μήνα στην Κέρκυρα. [23] Στην Κέρκυρα βρίσκεται άρρωστος από τις 2 Μαρτίου και ο Κ. Κρυστάλλης, οποίος θα αναχωρήσει στις 9 Απριλίου για την Άρτα, όπου θα πεθάνει στις 22 Απριλίου. Ο Μ. δεν φαίνεται να τον πρόλαβε στην Κέρκυρα. [24] Για τη διαμονή του στην Κέρκυρα και τον εγκλεισμό του στο Φρενοκομείο της Κέρκυρας δίνει κάποιες πληροφορίες ο Χρ. Καίσαρης σε δύο άρθρα του στην Εσπερία 28 (1/14.7.1916) 447 και στον Μηνιαίο Εικονογραφημένο Εθνικό Κήρυκα (Αύγ. 1916), 23 και 36. [25] Άγγ. Καράκαλος, «Αναζητώντας τον Μιχαήλ Μητσάκη (1863-1916)», Η Λέξη 90 (Δεκέμβρης 1989), σ. 992. [26] Η πρώτη στις 2.4.1895, κι αρκετές επαναλαμβανόμενες τον Οκτώβριο του ίδιου έτους. [27] Τα κείμενα του «Πλανόδιου» (8.9.1895, 25.9.1895, 5.10.1895) είναι αβιβλιογράφητα, αν και τμήμα του τελευταίου (την κριτική για τον Πορφύρα) αναδημοσίευσε ο Γ. Κατσίμπαλης στο αφιερωματικό τεύχος της Νέας Εστίας για τον Πορφύρα (682 (1.12.1955), σ. 1577), αποδίδοντάς το στον Μ. [28] Δ. Δρακοπούλου και Μ. Σαββίδης, ό.π., σ. 60. Βλ. και Œuvres inédites de Michel Mitsakis, publiées par Anghélos Caracalos, Athènes, Impr. Taroussopoulos, Athènes 1957, σ. 7. [29] Λ. Βαρελάς, ό.π. (σημ. 12), σσ. 19-21. [30] Βλ. Caracalos, ό.π., σ. 9-10. Σύμφωνα με τα στοιχεία που αναφέρει ο Caracalos, δεν φαίνεται να ξαναβγήκε από το Δρομοκαΐτειο και μάλλον είναι ανακριβείς οι πληροφορίες, όπως π.χ. του Στ. Στεφάνου (Αθηναϊκά Νέα 27.2.1936), ότι στα 1912 πανηγύριζε τις πρώτες νίκες στους Βαλκανικούς πολέμους στα γραφεία της εφ. Πατρίς.

Χρονολόγιο Μιχαήλ Μητσάκη

Σύνδεση