Μια σύγχρονή μας ποιητική «Οδύσσεια»

Η ανάγνωση της διασκευασμένης ομηρικής Οδύσσειας του ποιητή Μιχάλη Γκανά μού χάρισε μια εμπειρία που συμβαίνει ολοένα και σπανιότερα. Μιχάλης Γκανάς, Ομήρου Οδύσσεια, διασκευή για νέους αναγνώστες, εικονογράφηση Βασίλης Γρίβας, Μεταίχμιο, Αθήνα 2016, σελ. 269 Η ανάγνωση της διασκευασμένης ομηρικής Οδύσσειας του ποιητή Μιχάλη Γκανά μού χάρισε μια εμπειρία που συμβαίνει ολοένα και σπανιότερα· καθώς λοιπόν αυτή η εμπειρία συνέβη, αρμόζει ο κριτικός λόγος για το κείμενο που την γέννησε να είναι ευθύς και εγκάρδιος: πρόκειται όχι μόνο για απολαυστικό ανάγνωσμα αλλά και για ένα από εκείνα που επαληθεύουν το πολύ γνωστό ποίημα του Τάσου Λειβαδίτη «Αισθητική» από τη συλλογή του Βιολέτες για μια εποχή (1985): «Όσο για κείνη την ιστορία υπάρχουν πολλές εκδοχές. / Η καλύτερη όμως είναι πάντα αυτή που κλαις». Κι αν η απόλαυση και η συγκίνηση πηγάζουν ως έναν βαθμό από το υψηλό ποσόν και το ακριβό ποιόν της ανθρώπινης εμπειρίας που το ομηρικό έπος εξακολουθεί να περικλείει (κατά την ομολογία-παρέκβαση του Γκανά στην αρχή της δικής του πρώτης ραψωδίας, «ο Όμηρος είναι πατέρας όλων των ποιητών, ο πρώτος ράπερ και προ-προ-προ-παππούς μας» [σ. 11]), κυρίως οφείλονται στο γεγονός ότι η Ομήρου Οδύσσεια ουσιαστικά είναι ένα λογοτεχνικό έργο του Γκανά, ένα κείμενο πλασμένο με τα εκφραστικά γνωρίσματα, την οικονομία και το ανθρώπινο ήθος που γνωρίζουμε από το ποιητικό έργο του. Με γνώμονα, λοιπόν, την ερμηνεία της Ομήρου Οδύσσειας ως έργου εφάμιλλου με την ποίηση του Γκανά, έχει νόημα να παραθέσω τα βασικά σημεία του «Επιλογικού σημειώματός» του, προκειμένου να τα σχολιάσω στη συνέχεια: «Δεν ξέρω πόσες διασκευές της Οδύσσειας υπάρχουν. Άπειρες φαντάζομαι. Ήρθα κι εγώ να προσθέσω ακόμα μία. […] Τα αρχαία που ξέρω δεν μου επέτρεπαν να διαβάσω την Οδύσσεια στο πρωτότυπο. Κατέφευγα όμως συχνά σε αυτό, για να κρατάω μια στοιχειώδη επαφή με τη γλώσσα και τους ρυθμούς της. Κατά τα άλλα δούλεψα χρησιμοποιώντας τέσσερις από τις γνωστές μεταφράσεις. Του Αργύρη Εφταλιώτη και του Ζήσιμου Σίδερη, που είναι έμμετρες, του Δ.Ν. Μαρωνίτη, σε απελεύθερο στίχο, όπως τον χαρακτήριζε ο ίδιος, και ενός Ανώνυμου, σε πεζό. […] Το ανάγνωσμα απευθύνεται σε παιδιά που ετοιμάζονται να μπουν στην εφηβεία και σε άλλους που έχουν βγει πρόσφατα ή προ πολλού από αυτήν, χωρίς να έχουν διαβάσει ποτέ ολόκληρη την Οδύσσεια. […] Ολόκληρη, πάντως, δεν θα την βρούνε οι αναγνώστες ούτε στη δική μου διασκευή, γιατί έπρεπε να τη συμμαζέψω κάπως. Έτσι, έκοψα, έραψα, κάπου έβαλα δικά μου λόγια και ανθολόγησα στίχους ποιημάτων και τραγουδιών, που ενσωμάτωσα στο κείμενο της αφήγησης, όπου νόμιζα ότι ταιριάζουν» (σ. 267-268). Η ομολογία του Γκανά ότι βασίστηκε όχι τόσο στο αρχαίο κείμενο όσο σε τέσσερις μεταφράσεις της Οδύσσειας, φανερώνει ότι η δημιουργική εργασία του έγινε κυρίως στο εσωτερικό της νεοελληνικής γλώσσας και της νεότερης ποιητικής περιπέτειάς της, στον βαθμό που οι μεταφράσεις συνιστούν αυτόνομα ποιητικά έργα. Ο Γκανάς προφανώς επέλεξε τις τέσσερις μεταφράσεις από ένα σύνολο αρκετά περισσότερων, παλαιότερων και νεότερων, νεοελληνικών αποδόσεων της Οδύσσειας, ορισμένες από τις οποίες πιθανόν είχε επίσης υπόψη του. Οι επιλογές του συνεπώς μπορεί ώς ένα βαθμό να θεωρηθούν ενδεικτικές των προθέσεων της διασκευής του.[1] Οι τέσσερις επιλεγμένες μεταφράσεις εκτείνονται σε χρονικό διάστημα σχεδόν ενενήντα χρόνων. Οι δύο πρώτες, του Αργύρη Εφταλιώτη (1914-1923) και του Ζήσιμου Σίδερη (1916-1930), ακολουθούν την τάση του δημοτικισμού της ποιητικής γενιάς του 1880 και γι’ αυτό τόσο η παλαιική πλέον γλωσσική όσο και η στιχουργική μορφή τους, ο ιαμβικός δεκαπεντασύλλαβος, μεταφέρουν σήμερα την αίσθηση του έντεχνα κατεργασμένου δημοτικού τραγουδιού. Από την άλλη μεριά, η τελευταία επιλεγμένη, η νεότερη και σχεδόν σύγχρονή μας μετάφραση (1989-2001), του Δ.Ν. Μαρωνίτη, γραμμένη σε ρυθμικό ελεύθερο στίχο που ο μεταφραστής προσδιόρισε ως «απελεύθερο» για να τον διαφοροποιήσει από τον άρρυθμο ελεύθερο στίχο, λειτούργησε προφανώς, κι ανεξάρτητα από το πώς ο καθένας αποτιμά την αισθητική αξία της, ως αναγκαίο πεδίο μελέτης, με δεδομένη την εγκυρότητα του Μαρωνίτη ως ομηριστή. Τέλος, η ασαφής μνεία του Γκανά στη μετάφραση «ενός Ανώνυμου, σε πεζό» αναφέρεται στην απόδοση της Οδύσσειας που δημοσιεύτηκε σε ένθετα 57 φύλλων της εφημερίδας Ελεύθερος άνθρωπος το 1932 και επανεκδόθηκε επιμελημένη το 2005.[2] Η εν λόγω μετάφραση με τη στρωτή και ρέουσα δημοτική της λειτούργησε ως μια χρηστική και διαπαιδαγωγική εκλαΐκευση του υψηλού ποιητικού πρωτοτύπου. Η μη αναφορά του Γκανά σε άλλες γνωστές μεταφράσεις της Οδύσσειας, όπως του Ιακώβου Πολυλά, του Γεράσιμου Σπαταλά, του Νίκου Ποριώτη και των Νίκου Καζαντζάκη και Ιωάννη Κακριδή, θα μπορούσε να αποδοθεί στην, για διαφορετικούς λόγους κατά περίπτωση, εκφραστική, γλωσσική και στιχουργική παλαιότητά τους και συνεπώς στην αισθητική αδρανοποίησή τους. Σημασία, όμως, έχει κυρίως ότι ο Γκανάς στηρίχθηκε σε μερικές μεταφράσεις (και δευτερευόντως ανέτρεχε στο αρχαίο κείμενο), προκειμένου όχι να μεταφράσει, αλλά να διασκευάσει ελεύθερα την Οδύσσεια. Έτσι απέφυγε τον σκόπελο της μετάφρασης και έδωσε στον εαυτό του την ευχέρεια να λειτουργήσει ως διασκευαστής και ουσιαστικά ως ποιητής. Διαβάζοντας κανείς τον «ειδολογικό» υπότιτλο του βιβλίου, «διασκευή για νέους αναγνώστες», υποθέτει ότι αναφέρεται σε ηλικιακά νέους αναγνώστες. Αλλά στο «Επιλογικό σημείωμα» η έννοια των «νέων» διευρύνεται και σε όσους, ανεξαρτήτως της ηλικίας τους, δεν «έχουν διαβάσει ποτέ ολόκληρη την Οδύσσεια». Με αυτό τον προσδιορισμό των δυνητικών αναγνωστών της διασκευής του, ο Γκανάς μάλλον θέλησε να χαμηλώσει, με σύνεση και ταπεινότητα, τον πήχη των προσδοκιών. Έτσι όμως αδικεί τον εαυτό του, με άλλα λόγια το λογοτεχνικό αποτέλεσμα της διασκευής του. Γιατί κρινόμενη με το μέτρο αυτού του αποτελέσματος, η Ομήρου Οδύσσειά του δεν προορίζεται μόνο για τις κατηγορίες των εφήβων και των βιαστικών και αμελών ενηλίκων. Ο Γκανάς κατάφερε να δημιουργήσει, πράγμα κάθε άλλο παρά εύκολο, ένα σύγχρονο λογοτεχνικό έργο που απευθύνεται σε μια πολύ ευρεία κοινότητα αναγνωστών, νεότερων και πρεσβύτερων, μη ειδικών αλλά ακόμα και συστηματικών. Ο πρεσβύτεροι και οι συστηματικοί βεβαίως θα αναγνωρίσουν καλύτερα τα μυστικά της τέχνης του: κυρίως το οργανικό δέσιμο από τη μια της απλότητας στην αφήγηση μιας πανάρχαιας και εξακολουθητικά ζωντανής ιστορίας και από την άλλη μιας χωνεμένης ποιητικής εμπειρίας και σοφίας που τροφοδοτεί την αφήγηση με συγκινησιακή θερμότητα. Η καθαυτό δημιουργική εργασία του Γκανά, σύμφωνα και με όσα μας πληροφορεί στο «Επιλογικό σημείωμά» του, εντοπίζεται στη δραστική μείωση της έκτασης της Οδύσσειας, σε σύγκριση με εκείνη των μεταφράσεων, και στις επεμβάσεις του, που έγιναν με γνώμονα τη σεφερική ρήση «είναι παιδιά πολλών ανθρώπων τα λόγια μας», προς δύο κατευθύνσεις: αφενός την ένταξη στο κείμενο της διασκευής δικών του προσθηκών, αφετέρου την ενσωμάτωση αυτούσιων ή ελαφρά παραλλαγμένων λέξεων ή φράσεων προερχόμενων από τις επιλεγμένες μεταφράσεις και επίσης από άλλα νεότερα λογοτεχνικά κυρίως έργα. Ως προς τη συντόμευση της έκτασης, είναι ενδεικτική η σύγκριση ανάμεσα στους 568 και 957 στίχους των ραψωδιών γ και δ στη μετάφραση του Μαρωνίτη και τους μόλις 37 δεκαπεντασύλλαβους στίχους της ενότητας των ραψωδιών γ και δ στη διασκευή του Γκανά. Έτσι αυτή η ενότητα στη διασκευή του Γκανά αντιστοιχεί στο μόλις 2,42% της έκτασης των ίδιων ραψωδιών στη μετάφραση του Μαρωνίτη. Ανάλογη, δηλαδή πολύ μεγάλη, μείωση διαπιστώνεται αν συγκρίνει κανείς γενικά τη διασκευή του Γκανά και με τις υπόλοιπες μεταφράσεις. Από την άποψη αυτή, η διασκευή του είναι μια ριζική συντόμευση του περίφημου αρχαίου έπους. Ως προς την ενσωμάτωση αλλότριων φράσεων και στίχων, στις «Σημειώσεις» (σ. 265-266) καταγράφονται δεκαπέντε κείμενα-πηγές που εκτείνονται από τον Σολωμό και φτάνουν μέχρι τον Μάνο Ελευθερίου και τον Διονύση Σαββόπουλο. Οι εν λόγω φράσεις και στίχοι πλαγιογραφούνται για να διακρίνονται από το υπόλοιπο κείμενο. Αλλά σπαράγματα φράσεων ή στίχων εντοπίζονται και σε αρκετά ακόμα σημεία της διασκευής, χωρίς να καταγράφονται στις σημειώσεις, π.χ. από τον Κορνάρο (σ. 13), τον Βάρναλη (σ. 27), τον Καββαδία (σ. 31), τον Σεφέρη (σ. 44, 104 και 188), τον Ελύτη (σ. 79), τον Καβάφη (σ. 80 και 134) και το δημοτικό τραγούδι (σ. 159). Οι στίχοι του Σεφέρη που ο Γκανάς ενσωμάτωσε στην Ομήρου Οδύσσειά του είναι περισσότεροι από εκείνους οποιουδήποτε άλλου ποιητή, κι αυτό μάλλον επαληθεύει πόσο σημαντική είναι η σεφερική παρακαταθήκη για την άρθρωση ενός σύγχρονου ποιητικού λόγου με δραματική υφή. Ένα καίριο γνώρισμα της διασκευής του, που ο Γκανάς δεν έκρινε σκόπιμο να σχολιάσει στο «Επιλογικό σημείωμά» του, είναι ότι η ύλη της μοιράζεται ανάμεσα σε δεκαπέντε πεζόμορφες ενότητες και σε οκτώ ενότητες (τις ραψωδίες γ-δ ενωμένες σε μία ενότητα και τις θ, ν, π, ρ, υ, χ και ω), συνθεμένες σε ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο. Έτσι λοιπόν το ένα τρίτο περίπου της διασκευής στιχουργήθηκε και τα δύο τρίτα γράφτηκαν σε πεζό λόγο. Στο ερώτημα με ποιο κριτήριο έγινε η παραπάνω διαίρεση της μορφής δεν μου φαίνεται πιθανή η απάντηση ότι ο Γκανάς επεδίωξε να δημιουργήσει ένα ειδολογικά μικτό ή υβριδικό κείμενο. Μάλλον εργάστηκε απλώς με γνώμονα το ποιητικό ένστικτό του. Έτσι αποφάσισε ότι άλλα μέρη της θεματικής ύλης ήταν περισσότερο πρόσφορα για να στιχουργηθούν και άλλα για να μεταπλαστούν σε πεζό λόγο. Η μορφική αυτή σύνθεση πεζόμορφων και στιχουργημένων μερών ίσως παραξενεύει τους ειδικούς αναγνώστες (κατά τη γνώμη μου, όπως θα προσπαθήσω να εξηγήσω παρακάτω, είναι αισθητικά δραστική), που ίσως θα περίμεναν μια ενότητα μορφής και ύφους, αλλά υποθέτω ότι για τους μη ειδικούς αναγνώστες λειτουργεί θελκτικά: η εναλλαγή της μορφής κεντρίζει και ανανεώνει το ενδιαφέρον. Ύστερα από τις παραπάνω επιμέρους παρατηρήσεις, τα βασικά γνωρίσματα της Ομήρου Οδύσσειας του Γκανά συνοψίζονται ως εξής. Το ομηρικό έπος συντομεύτηκε δραστικά, διυλίστηκε θα έλεγα, έτσι ώστε να παραμείνει η καθαρή ουσία του. Τα πολλά επικά μέρη και η αναφερόμενη στην αρχαία εποχή πλούσια πολιτιστική σκευή της ομηρικής Οδύσσειας, στοιχεία συναρτημένα και με τη μεγάλη έκτασή της, απαλείφθηκαν ή συρρικνώθηκαν, προφανώς επειδή θεωρήθηκαν ανάρμοστα ή και αλλότρια στη μεταηρωική εποχή μας. Έτσι ο Γκανάς στη διασκευή του συμπύκνωσε και προβάλλει τη δραματική ένταση των ανθρώπινων περιπετειών και παθών και τους λυρικούς θύλακους των ανθρώπινων αισθημάτων. Με μία τέτοια μεθοδική εργασία, ιδίως τα συνθεμένα σε δεκαπεντασύλλαβο μέρη έχουν την αφηγηματική πυκνότητα και την εκφραστική οικονομία των παραλογών του δημοτικού τραγουδιού, χωρίς όμως διακριτά ίχνη της παλαιότητάς του, καθώς ο Γκανάς κατόρθωσε τόσο η γλώσσα όσο και η ρυθμική αγωγή των δεκαπεντασύλλαβών του, που δεν έχουν την ευφωνική αισθητική των πιεστικών συνιζήσεων, να είναι σύγχρονες. Αλλά και το εναπομείναν συμπυκνωμένο επικό φορτίο και η δραματική ένταση και ο λυρικός πλούτος της διασκευής αποφορτίζονται και συνάμα ανατροφοδοτούνται από τις προσθήκες του ποιητή Γκανά που έτσι σχολιάζει με χιούμορ και εκσυγχρονίζει το αρχαίο έπος. Παραθέτω παραδειγματικά μερικές προσθήκες: «Γι’ αυτό το θέμα ο Όμηρος δεν αναφέρει λέξη» (σ. 148), «Τα ταπεινά τα ένστικτα είναι γνωστό σε όλους / σε κάνουνε σκληρότερο κι από τους serial killer» (σ. 189), «Γυρίζεις και στριφογυρνάς όπως αρνί το Πάσχα» (σ. 216) και «Πρόσφυγας θα ’τανε κι αυτή όπως και τόσες άλλες / που ήρθαν κι αναλάβανε παππούδες και γιαγιάδες» (σ. 258). Με τέτοιες προσθήκες ο Γκανάς κλείνει φιλικά το μάτι ιδίως προς τους νέους αναγνώστες. Η πρόθεση εξάλλου η διασκευή του να λειτουργήσει ως ένα σύγχρονο, οικείο και προσιτό κείμενο φαίνεται και από τις σύντομες εισαγωγικές περιλήψεις των ραψωδιών, όπως επίσης υποστηρίζεται από την εικονογράφηση του Βασίλη Γρίβα. Τα πεζόμορφα μέρη πριμοδοτούν την αφήγηση της ιστορίας, με έντονο σε αυτά και το διαλογικό στοιχείο, ενώ οι στιχουργημένες ραψωδίες, που μεσολαβούν ανάμεσα στα πεζόμορφα τμήματα, ανεβάζουν την αφήγηση στην υψηλότερη θερμοκρασία του ποιητικού λόγου. Σε σχέση με τα παραπάνω γνωρίσματά της, το να χαρακτηρίσουμε τη διασκευή του Γκανά ως μια διαπαιδαγωγική εκλαΐκευση του ποιητικού πρωτοτύπου της κάθε άλλο παρά την μειώνει, αντιθέτως την επαινεί. Όσο για τους μυημένους στην ποίηση αναγνώστες, αυτοί μπορούν να αντιληφθούν ότι η Ομήρου Οδύσσεια του Γκανά υφαίνει το δικό της πλεκτό με τα πολλά και πλούσια νήματα μιας ζωντανής παράδοσης που εκτείνεται, με τα σποραδικά και διεσπαρμένα ίχνη της, από την κρητική λογοτεχνία της ακμής μέχρι σχεδόν τις μέρες μας. Σημασία, όμως, δεν έχουν τόσο οι εκλεκτικές συγγένειες του Γκανά όσο η διαδικασία οικειοποίησης και οργανικής αφομοίωσης των άλλων φωνών μέσα στη δική του. Όταν φτάνει η στιγμή της θανάτωσης των μνηστήρων, ο Γκανάς παραιτείται από την προσπάθεια να «τραγουδήσει» αυτός το φονικό, παραλείπει και την αφήγηση του Ομήρου, για να παραθέσει, πολύ εύστοχα, δύο στροφές από τον «Ύμνο εις την Ελευθερίαν» όπου περιγράφεται, με τη φωνή του «Διονυσίου Σολωμού ταγού και μουσηγέτη», η μάχη της Τριπολιτσάς (σ. 242). Ο τρόπος με τον οποίο αφομοιώνονται οι φωνές των άλλων ποιητών μέσα στη φωνή του Γκανά, επαληθεύει ό,τι και η ποίησή του: ο Γκανάς αναμετρήθηκε με την εκφραστική οικονομία και την απλότητα και κατόρθωσε να τις κατακτήσει, αξιοποιώντας όσο κανένα άλλο σύγχρονο ποιητικό έργο και εκσυγχρονίζοντας την εκφραστική παρακαταθήκη και το ήθος του δημοτικού τραγουδιού. Περιορίστηκα σε μια γενική περιγραφή του τρόπου εργασίας του Γκανά· μια διεξοδική ανάλυση της διασκευής του, σε σύγκριση με το αρχαίο κείμενο, τις επιλεγμένες μεταφράσεις, την ποιητική παράδοση και τη δική του ποίηση, απαιτεί μια ειδική μελέτη που αξίζει να γίνει. Εν κατακλείδι, αρμόζει εδώ να παρατεθεί ο «Επίλογος» (σ. 263) της Οδύσσειας του Γκανά, ένα δικό του ποίημα, με τον πρώτο και τον τελευταίο στίχο του να οφείλονται στον Καβάφη και τον Σεφέρη, επειδή μπορεί να λειτουργήσει ως αφετηριακό σημείο: Έτσι σοφός που έγινες θα το ’χεις καταλάβει ποια είναι η θέση των θεών και ποια ’ναι των ανθρώπων. Ίσως εμείς τους πλάσαμε με δάκρυα και χώμα γι’ αυτό και μας ποτίζουνε τόση χολή και όξος μα δεν θα ήταν φρόνιμο να ζήσουμε χωρίς τους. Όταν πεθαίνουν οι θεοί, πεθαίνουνε εντός μας και δηλητηριάζεται το ίδιο μας το αίμα. Όταν αδειάζει ο ουρανός, αδειάζει ο κόσμος όλος, οι θάλασσες και οι πηγές και του ματιού το δάκρυ κι αυτό το φως το εφτάψυχο όλο και λιγοστεύει… Όσο σοφός κι αν έγινες, δύσκολο να εννοήσεις: Τ’ είναι θεός; Τι μη θεός; Και τι τ’ ανάμεσό τους; Το επόμενο βήμα είναι ο αναγνώστης, προς τον οποίο αποστρέφεται στοργικά ο Γκανάς, να πάει στην αρχή της διασκευασμένης Ομήρου Οδύσσειας. [1] Για τη διασάφηση των προθέσεων του Γκανά, χρήσιμο είναι να διαβάσει κανείς την πρόσφατη συνέντευξή του στον Γιάννη Μπασκόζο, «Μιχάλης Γκανάς: Να ξεφύγουμε από τον πάτο», στο ηλεκτρονικό περιοδικό Ο αναγνώστης: http://www.oanagnostis.gr. [2] Βλ. Ομήρου Οδύσσεια, Μεταγραφή σε πεζό λόγο (1932), δεύτερη έκδοση, με την εικονογράφηση του John Flaxman, επιμέλεια Ντίνα Σαμοθράκη, επίμετρο Αλεξάνδρα Ζερβού, Μαΐστρος, Αθήνα 2005.

Μια σύγχρονή μας ποιητική «Οδύσσεια»

Σύνδεση