Κώστας Τρικογλίδης: Απορίες και κάποιες απαντήσεις

Aπέκτησα τις Χίλιες και μια νύχτες στη μετάφραση του Κώστα Τρικογλίδη (εκδόσεις Ηριδανός) γύρω στο 1983. Κομψή έκδοση, αν και, με τα σημερινά κριτήρια, κάπως παλιομοδίτικα (πυκνο)τυπωμένη, την αποτελούσαν 7 τόμοι διαστάσεων 20 x 14 εκ., συνολικής έκτασης 1.750 σελίδων. Ασυνήθιστη φαινόταν, για την εποχή εκείνη και για έκδοση που δεν ήταν μεγάλου σχήματος, η έγχρωμη εικονογράφηση από αραβικές, περσικές και ινδικές μινιατούρες, στο τέλος κάθε τόμου αλλά και στα εξώφυλλα. Οι εικόνες θα μπορούσαν να είναι τυπωμένες με μεγαλύτερη ευκρίνεια· θα μπορούσαν, επίσης, να συνοδεύονται από πληροφορίες σχετικές με την προέλευση και το περιεχόμενό τους. Αυτές ήταν δύο μόνο από τις απορίες που προκαλούσε η έκδοση, παρά τη χαρά και την τέρψη που προσέφερε. Για παράδειγμα, πότε εκδόθηκε για πρώτη φορά; Το κείμενο του Ηριδανού, αν και εμφανώς στοιχειοθετημένο εξαρχής, δεν ήταν καινούργιο. Το διαπίστωνε κανείς και μόνο από το γεγονός ότι την έκδοση προλόγιζε ο Ηλίας Βουτιερίδης (1874-1941), συγγραφέας, μεταξύ άλλων, και μιας Ιστορίας της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, που εκδόθηκε σε δύο τόμους, το 1924 και το 1927. Υπήρχαν και άλλες σχετικές ενδείξεις. Σύμφωνα με μία διαδεδομένη εκδοτική συνήθεια που κράτησε περίπου ως τα τέλη της δεκαετίας του 1980, οι τόμοι είχαν κατά πλάτος άκοπες σελίδες. Φτάνοντας στο τέλος της ανάγνωσης, ή της κοπής των σελίδων (και μόνο στο δεύτερο να περιοριζόταν κανείς έπρεπε να σπαταλήσει αρκετό χρόνο), ανακαλύπτεις (τόμος 7, σ. 211-242) ένα «μελέτημα του μεταφραστή» για το έργο, την εποχή του και την τύχη του στη Δύση. Το κείμενο αυτό κλείνει με μια μικρή αναφορά του Τρικογλίδη στη μετάφρασή του. Εκεί γίνεται λόγος για την πολύχρονη κυοφορία της, η οποία τερματίστηκε το 1910, έχοντας ξεκινήσει το 1902, με μια ενδιάμεση διακοπή. Ο Τρικογλίδης προσθέτει ότι ξαναδούλεψε τα χειρόγραφά του με την προοπτική της έκδοσής τους, η οποία έγινε «ύστερα από τόσα χρόνια» ‒ δεν μαθαίνουμε πότε ακριβώς. Είναι προφανές ότι ο Ηριδανός προσπάθησε να παρουσιάσει ως καινούργιο κάτι που δεν ήταν. Επιπλέον, την κατάσταση έμπλεκε ακόμα περισσότερο η απουσία χρονολογίας στο εξώφυλλο ή στη σελίδα τίτλου έστω του πρώτου τόμου, ακολουθώντας μια κακή ελληνική παράδοση που ευτυχώς καταργήθηκε – δεν υπήρχε ούτε καν κολοφώνας στους τόμους. Έμεινα με την απορία για αρκετά χρόνια. Επρόκειτο, μάλιστα, για διπλή απορία, βιογραφική και βιβλιογραφική. Ούτως ή άλλως, η περίπτωση μεταφραστή από τα αραβικά στα ελληνικά δεν είναι καθόλου συνηθισμένη. Πάντως, ο ίδιος ο Τρικογλίδης στο κείμενο που προανέφερα, κάνει λόγο για «μακρά συναναστροφή με τον αραβικό κόσμο της Αιγύπτου», όπου έζησε 20 χρόνια ‒ στην Αλεξάνδρεια άρχισε να μεταφράζει τις Χίλιες και μια νύχτες. Δυστυχώς, περισσότερες πληροφορίες δεν υπάρχουν σε παλαιότερα ή και νεότερα βιβλία-εργαλεία: Ο Τρικογλίδης απουσιάζει από την Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, τόσο από τους αρχικούς 24 τόμους (1926-1934) όσο και από τους 4 συμπληρωματικούς που εκδόθηκαν στη δεκαετία του 1950· από τη Μεγάλη Εγκυκλοπαίδεια της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας των εκδόσεων Χάρη Πάτση (12 τόμοι, 1969-1971)· από την εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάνικα (61 τόμοι, 1981-1998)· από τη 2η, οριστική έκδοση της Βιβλιογραφίας των Ελλήνων Αιγυπτιωτών, 1853-1966 (1966) του Ευγένιου Μιχαηλίδη·[1] από το Λεξικό Νεοελληνικής Λογοτεχνίας (2007) των Εκδόσεων Πατάκη. Το όνομά του, ωστόσο, με την ιδιότητα του μεταφραστή του Ταγκόρ σε τεύχος του περιοδικού Νεοελληνικά Γράμματα, εμφανίζεται στο ευρετήριο του υπομνηματισμένου καταλόγου Περιοδικά Λόγου και Τέχνης, 1901-1940, που συντάχθηκε υπό την εποπτεία του Χ.Λ. Καράογλου (4 τόμοι σε 6, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1996-2007). Η έκδοση του Ηριδανού κατέστησε και πάλι προσιτή τη μοναδική ελληνική μετάφραση τού Χίλιες και μια νύχτες που έγινε απευθείας από το πρωτότυπο, και ταυτόχρονα την πληρέστερη, αν και όχι πλήρη (το έργο παραμένει κατά το ήμισυ αμετάφραστο). Ο Τρικογλίδης φρόντισε να λύσει ενδεχόμενες απορίες των αναγνωστών του συνοδεύοντας το κυρίως κείμενο με συνολικώς 56 σελίδες πραγματολογικών σημειώσεων, συχνά εκτεταμένων. Σήμερα, βέβαια, η έκδοση είναι και αυτή με τη σειρά της δυσεύρετη. Δεν υπάρχει στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη, όπου όμως μπορεί κανείς να δει κάτι εξίσου σπάνιο: Το 1998 εκδόθηκε από το Εργαστήριο Βιβλιοδεσιών Μπάμπη Λέγκα, σε 599 αντίτυπα, ο τόμος Χίλιες και μια νύχτες: Τα ποιήματα, στον οποίον συγκεντρώνονται οι στίχοι που διανθίζουν την αφήγηση της Σεχραζάντ και τις αφηγήσεις των ηρώων της. Ωραία βιβλιοφιλική έκδοση, έχει σχήμα 24 x 16 εκ. και είναι τοποθετημένη σε θήκη διαστάσεων 26 x 18. Οι 112 σελίδες της έχουν τυπωθεί με μαύρο και πράσινο μελάνι και φιλολογική επιμέλεια του Δημήτρη Θάνα.[2] Στο ανώνυμο προλογικό σημείωμα της σελίδας 7 μαθαίνουμε ότι η έκδοση των ποιημάτων είχε ως βάση την έκδοση Χίλιες και μια νύκτες: Χαλιμά, που εμφανίστηκε τμηματικώς σε 5 τόμους από το Βιβλιοπωλείο Γ.Ι. Βασιλείου από το 1921 ως το 1923 και την επανέκδοση «του 1977». Έτσι, μία απορία λύθηκε και μία άλλη πήρε τη θέση της: γιατί οι 5 τόμοι έγιναν 7; Βρήκα γρήγορα την απάντηση, μια και στην ίδια επίσκεψη (πέρσι) στη Γεννάδειο, ζήτησα να δω και τον 1ο τόμο (1988) της σχολιασμένης έκδοσης (από τον Γιώργο Κεχαγιόγλου και στο πλαίσιο της σειράς Νέα Ελληνική Βιβλιοθήκη των εκδόσεων Ερμής) του Αραβικού μυθολογίου, δηλαδή της πρώτης μετάφρασης του Χίλιες και μια νύχτες στα ελληνικά, που έγινε, από τρίτο χέρι και από τον Πολυζώη Λαμπανιτζιώτη (1726-1799), ο οποίος εργάστηκε με βάση ιταλική μετάφραση γαλλικής έκδοσης. Στην εισαγωγή του ο Κεχαγιόγλου παραπέμπει, μεταξύ άλλων, και στο κείμενό του «Χίλιες και μια νύχτες: Σταθμοί στις τύχες του έργου και η μετάφραση του Κώστα Τρικογλίδη», που δημοσιεύθηκε στο Διαβάζω, 33, Ιούλιος 1980, σ. 42-59, και γράφτηκε με αφορμή την έκδοση του Ηριδανού, η οποία, σύμφωνα με τον Κεχαγιόγλου, έγινε το 1978-1979. Ίσως αυτή να είναι η ακριβής χρονιά έκδοσης, δεδομένου ότι ο Κεχαγιόγλου γράφει λίγο καιρό μετά.[3] Παραθέτοντας τα βιβλιογραφικά στοιχεία της, ο Κεχαγιόγλου έλυσε την αριθμητική απορία μου: Μετά από τους 5 τόμους του Βασιλείου, ακολούθησαν άλλοι 2, με τίτλο Επιλογή από τις «Χίλιες και μια νύκτες» (Ελευθερουδάκης, 1925) – θα πρέπει να διευκρινιστεί ότι πρόκειται για επιλογή επιπλέον ιστοριών και όχι από αυτές που είχαν ήδη εκδοθεί. Οι δύο παλαιότερες εκδόσεις ενοποιήθηκαν, χωρίς όμως ούτε αυτό να δηλώνεται. Ο Κεχαγιόγλου επισημαίνει αρκετές ακόμα εκδοτικές παρασπονδίες (όπως το ότι το «μελέτημα του μεταφραστή» βρισκόταν αρχικώς στις πρώτες σελίδες του πρώτου τόμου και δεν ήταν παρά ο πρόλογος της έκδοσης). Το λεπτομερές άρθρο του αναφέρεται επίσης στο ογκώδες μεταφραστικό έργο του Τρικογλίδη, τόσο από τα αραβικά όσο και από τα αγγλικά, τα γαλλικά, τα σουηδικά και τα ρώσικα.[4] Δεν δίνει, όμως, βιογραφικές πληροφορίες, ο εντοπισμός των οποίων θα είχε ενδιαφέρον να γίνει κάποτε. Πάντως, στις αρχές της προηγούμενης δεκαετίας, αποδελτιώνοντας εφημερίδες του Μεσοπολέμου για κάποιο άλλο θέμα, βρήκα την ακόλουθη είδηση-νεκρολογία, που δημοσιεύθηκε ανωνύμως στο Ελεύθερον Βήμα της 25ης Σεπτεμβρίου 1927: Εις την «Σωτηρίαν» απέθανε κι εκηδεύθη χθες ο γνωστός από τας μεταφράσεις διαφόρων αραβικών και ινδικών έργων λόγιος Κώστας Τρικογλίδης. Η μεταφραστική του εργασία εγνώρισε ευρύτερον εις τον ελληνικόν κόσμον πλείστα ποιητικά έργα της Ανατολής κι επλούτισε τα ελληνικά γράμματα με διηγήσεις γοητευτικάς του αραβικού πνευματικού κύκλου. Ιδιαιτέρως θα παραμείνει ως ένα έργον άρτιον η μετάφρασις της Χαλιμάς, η οποία απετέλεσε το εντρύφημα των φιλαναγνωστών. Ο Κώστας Τρικογλίδης, τύπος καλοκάγαθου ανθρώπου, διήλθε την ζωήν του εργαζόμενος ημέραν και νύκτα διά τα γράμματα, και δι’ αυτό ο δημοσιογραφικός κόσμος λυπείται βαθύτατα διά την πρόωρον απώλειάν του. Ο Ραμπιντρανάθ Ταγκόρ είναι, απ’ όσο ξέρω, ο μοναδικός ινδός συγγραφέας τον οποίον μετέφρασε ο Τρικογλίδης, πιθανόν από τα αγγλικά, στα οποία ο ίδιος ο Ταγκόρ είχε μεταφράσει κείμενά του – έτσι έγινε γνωστός διεθνώς. Θα τελειώσω με μια υπόθεση: Αν ο Τρικογλίδης ήταν περίπου 30 ετών όταν άρχισε να μεταφράζει τις Χίλιες και μια νύχτες, τότε θα πρέπει να γεννήθηκε γύρω στο 1870. [1] Παρεμπιπτόντως, σύμφωνα με προφορική εκτίμηση του Μάνου Χαριτάτου, ο Μιχαηλίδης κατέγραψε περίπου το 1/3 της παραγωγής ελληνικών εντύπων στην Αίγυπτο. [2] Θα πρέπει κάποτε να γίνει ο διαχωρισμός και να μπει τέλος σε μια λανθασμένη πρακτική που συνεχίζεται εδώ και αρκετά χρόνια. Είναι, αν μη τι άλλο, άδικο να εξισώνεται η καθαυτό φιλολογική επιμέλεια (ό,τι, δηλαδή, έκαναν, για παράδειγμα, ο Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλος στον Παπαδιαμάντη, ο Γ.Π. Σαββίδης στον Καβάφη, ο Λίνος Πολίτης στον Σολωμό και ο Γιάννης Βλαχογιάννης στον Μακρυγιάννη) με τις τυπογραφικές διορθώσεις· ή, εν πάση περιπτώσει, με την εκδοτική επεξεργασία ενός σημερινού χειρογράφου που προκύπτει, καθαρό και ευανάγνωστο, από ηλεκτρονικό υπολογιστή και δεν παρουσιάζει ιδιαίτερα προβλήματα, φιλολογικά ή μη. Εξάλλου, και εν προκειμένω, το βιβλίο προέκυψε από παλαιότερη έντυπη έκδοση και όχι από δυσανάγνωστο χειρόγραφο. [3] Προς αυτό συνηγορεί και η διαφήμιση του Ηριδανού για τη μετάφραση του Τρικογλίδη, που έχει τυπωθεί στη σελίδα 10 του ίδιου τεύχους του Διαβάζω. [4] Η γλωσσική ευρυμάθεια του Τρικογλίδη είναι συγκρίσιμη με αυτή του Κωνσταντίνου Θεοτόκη· είναι, πάντως, θέμα προς διερεύνηση το αν, εξαιρώντας τα αραβικά, ο Τρικογλίδης όντως ήξερε τις λιγότερο διαδεδομένες γλώσσες από τις οποίες μετέφρασε (θυμίζω ότι ο Παπαδιαμάντης μετέφρασε το Έγκλημα και τιμωρία από τα γαλλικά). Στις αρχές της δεκαετίας του 1980, ο Ηριδανός επανεξέδωσε και άλλες μεταφράσεις του Τρικογλίδη από τα αραβικά: Σιντίπας ή Οι πανουργίες και οι μηχανορραφίες των γυναικών (1982), Το περιβόλι της αγάπης (1982), Το Γκιουλιστάν ή Ο κήπος των ρόδων (1983). Για τα δύο πρώτα, βλ. τις εκτενείς βιβλιοκρισίες του Κεχαγιόγλου σε δύο συνεχόμενα τεύχη του Διαβάζω (73, 13 Ιουλίου 1983, σ. 50-55, και 74, 27 Ιουλίου 1983, σ. 53-56)· για το τρίτο, το σύντομο σχόλιο του Βάιου Παγκουρέλη στη στήλη Πλαίσιο του Διαβάζω της 27ης Ιουλίου 1983, σ. 57

Κώστας Τρικογλίδης: Απορίες και κάποιες απαντήσεις

Σύνδεση