Δημοκρατία και κυριαρχία

Ο Χανς Κέλσεν θεωρείται από πολλούς ο μεγαλύτερος νομικός του 20ού αιώνα. Sandrine Baume, Χανς Κέλσεν: συνηγορία υπέρ της δημοκρατίας, μτφρ. Βασίλης Βουτσάκης, Πόλις, Αθήνα 2016, σελ. 128 1. Ο Χανς Κέλσεν θεωρείται από πολλούς ο μεγαλύτερος νομικός του 20ού αιώνα. Τον χαρακτηρισμό αυτό οφείλει κυρίως στο γεγονός ότι η θεωρία του για το δίκαιο σχεδόν μονοπώλησε τη συζήτηση νομικών και φιλοσόφων, τουλάχιστον στην ηπειρωτική Ευρώπη και τουλάχιστον κατά τις πρώτες έξι δεκαετίες του περασμένου αιώνα, χωρίς να πάψει να συζητείται σε ολόκληρο τον κόσμο μέχρι σήμερα. Γεννημένος στην Πράγα το 1881, μεγάλωσε στη Βιέννη και σπούδασε στο εκεί Πανεπιστήμιο. Εκεί ξεκίνησε και την ακαδημαϊκή σταδιοδρομία του ως καθηγητής του Συνταγματικού Δικαίου και της Φιλοσοφίας του Δικαίου από το 1919. Η ακαδημαϊκή του πορεία και η ζωή του γενικότερα υπήρξε περιπετειώδης, αντικατοπτρίζοντας την ταραχώδη ιστορία της χώρας του και ολόκληρης της Ευρώπης κατά τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα. Βασικός διαμορφωτής του Αυστριακού Συντάγματος μετά την κατάρρευση της Αυτοκρατορίας και κυριότερος θεωρητικός υποστηρικτής του θεσμού του συνταγματικού δικαστηρίου, δημιούργησε ο ίδιος το Συνταγματικό Δικαστήριο της Αυστρίας και διετέλεσε επί σειρά ετών μέλος του. Οι φιλελεύθερες θέσεις που πήρε ωστόσο ως δικαστής σε κάποιες γενικού ενδιαφέροντος υποθέσεις ενόχλησαν τη συντηρητική αυστριακή κοινωνία, πράγμα που τον ώθησε να εγκαταλείψει την Αυστρία. Προφανώς λόγω και της εβραϊκής καταγωγής του, αναγκάστηκε στη συνέχεια να αλλάξει επανειλημμένα τον τόπο κατοικίας και ακαδημαϊκής δράσης του: Κολωνία, Γενεύη, Πράγα, και πάλι Γενεύη, υπήρξαν οι βασικοί ενδιάμεσοι σταθμοί, μέχρις ότου αποφάσισε να μεταναστεύσει στις Ηνωμένες Πολιτείες. Μετά από μια σύντομη παραμονή στη Βοστώνη, εγκαταστάθηκε τελικά στην Καλιφόρνια (1942), όπου παρέμεινε, ως καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Μπέρκλεϊ, μέχρι το τέλος της ζωής του (1973). Το έργο του Κέλσεν είναι εξαιρετικά πλούσιο και καλύπτει ένα τεράστιο εύρος θεμάτων. Οι κύριοι όμως τομείς στους οποίους είναι αφιερωμένο είναι εκείνοι της φιλοσοφίας και της επιστημολογίας του δικαίου, του συνταγματικού δικαίου, του διεθνούς δικαίου, της γενικής πολιτειολογίας, της κοινωνιολογίας του δικαίου και της πολιτικής φιλοσοφίας. Τα αναφέρω εδώ με σειρά φθίνουσα ως προς τον βαθμό ενδιαφέροντος που έχουν δείξει οι μελετητές του έργου του. Στο σημείο αυτό μπορεί μάλιστα να γίνει λόγος για ένα παράδοξο. Παρ’ όλη τη γενική αναγνώριση της κορυφαίας επιστημονικής αξίας του Κέλσεν, στο πεδίο ακριβώς στο οποίο στράφηκαν οι περισσότεροι μελετητές, τη φιλοσοφία του δικαίου, απαντούν και οι περισσότερες επικριτικές αναλύσεις. Αν εξαιρέσει κανείς κάποιες τοπικές ακαδημαϊκές νησίδες όπου έδρασαν μαθητές του, η θεωρία του για το δίκαιο υπήρξε σε όλα τα μεταπολεμικά χρόνια ο βασικός αντίπαλος όσων δίδαξαν –και διδάσκουν ακόμη και σήμερα– φιλοσοφία του δικαίου. Η θεωρία για το δίκαιο που διαμόρφωσε ο Κέλσεν[1] χαρακτηρίζεται γενικά φορμαλιστική. Στηρίζεται στη διάγνωση ότι όλοι οι κανόνες που συναποτελούν ένα νομικό σύστημα δεν είναι ομοιόβαθμοι αλλά τελούν μεταξύ τους σε ιεραρχική σχέση. Στην ιεραρχία των κανόνων, ο κατώτερος κανόνας έλκει την ισχύ του από το γεγονός ότι απέκτησε νομική υπόσταση βάσει του ιεραρχικά αμέσως ανώτερου κανόνα, ο οποίος ίδρυσε την αρμοδιότητα ορισμένων προσώπων να τον θεσπίσουν· και η αλυσίδα αυτή συνεχίζεται μέχρις ότου φτάσουμε στην κορυφή της πυραμίδας, την οποία ο Κέλσεν αποκάλεσε θεμελιώδη κανόνα (Grundnorm) της έννομης τάξης, υποστηρίζοντας ότι ο κανόνας αυτός δεν βασίζεται σε κανενός είδους πράξη θέσπισης και σε κανενός είδους νομοθετική αρμοδιότητα, παρά προϋποτίθεται λογικά σε κάθε νομικό σύστημα και εκφράζει απλώς ότι αυτό συνοδεύεται, στο σύνολό του, από θεσμική δεσμευτικότητα. Αναγνωρίστηκε βέβαια από όλους ότι η ανάλυση αυτή του Κέλσεν αποτελεί συνέπεια της επιμονής του στον κανονιστικό (normative) χαρακτήρα του δικαίου, οι περισσότεροι υποστήριξαν ωστόσο ότι η θεωρία περί του βασικού κανόνα είναι ο αδύναμος κρίκος του όλου θεωρητικού του εγχειρήματος, ο οποίος και το καταδικάζει σε αποτυχία. Γιατί όμως ο Κέλσεν έδωσε τόση έμφαση στην κανονιστικότητα του δικαίου; Η συνήθης απάντηση είναι ότι επέμεινε ανυποχώρητα στον λεγόμενο νόμο του Χιουμ, σύμφωνα με τον οποίο από ένα πραγματικό γεγονός είναι λογικά αδύνατο να συναχθεί ένα δέον (ο ίδιος μας πληροφορεί ότι στο θέμα αυτό εμπνεύστηκε κυρίως από τον Καντ, τον οποίο μελέτησε μέσω των νεοκαντιανών εκδοχών που επικρατούσαν προπολεμικά). Καταδίκασε έτσι κάθε προσπάθεια να συναχθεί η κανονιστική ισχύς του δικαίου –την οποία θεώρησε αδιαμφισβήτητη– αποκλειστικά από πραγματικά γεγονότα, όπως είναι η εκφρασμένη βούληση κάποιων προσώπων ή η κοινωνική επιβολή ορισμένων κοινωνικών ομάδων στις υπόλοιπες ή γενικότερα η ύπαρξη μιας κατεστημένης κατάστασης εξουσιασμού, όποιοι και να είναι οι λόγοι της επικράτησής της. Όλα αυτά τα δεδομένα μπορεί να είναι υπαρκτά και να αποτελέσουν αντικείμενο εμπειρικών αναλύσεων, αδυνατούν όμως να θεμελιώσουν αφ’ εαυτών την πρακτική δεσμευτικότητα του δικαίου, και όποιος ισχυρίζεται το αντίθετο υποπίπτει στο σφάλμα της σύγχυσης μεθόδων. Η απάντηση αυτή ευσταθεί, δεδομένου μάλιστα ότι ο Κέλσεν υπήρξε πράγματι πολύ αυστηρός σε ζητήματα μεθόδου· και ένας από τους λόγους που προκάλεσαν τον γενικό θαυμασμό είναι ότι ο ίδιος στο έργο του εφάρμοσε με απόλυτη συνέπεια τις μεθοδολογικές αρχές του. Όποιος όμως αρκεσθεί σε αυτή την απάντηση αδυνατεί να κατανοήσει σε βάθος το συνολικό φιλοσοφικό εγχείρημα του Αυστριακού νομικού και φιλοσόφου. Το βαθύτερο νόημα του φιλοσοφικού του συστήματος πρέπει να αναζητηθεί στις θέσεις που υποστήριξε σε καίρια ζητήματα τα οποία απασχόλησαν τη δημόσια συζήτηση κατά την εποχή της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης – και την αποκρυστάλλωσή τους στην πολιτική φιλοσοφία του. Όπως όμως υπαινιχθήκαμε προηγουμένως, η πολιτική φιλοσοφία του είναι το τμήμα εκείνο της όλης θεωρίας του που έτυχε της λιγότερης προσοχής των μελετητών. 2. Το τελευταίο αυτό έχει ωστόσο αρχίσει πρόσφατα να αλλάζει. Πράγματι, έχουν τα τελευταία χρόνια δει το φως της δημοσιότητας συστηματικές μελέτες με θέμα την πολιτική φιλοσοφία του Κέλσεν, όπως αυτή διαμορφώθηκε στην εποχή της Βαϊμάρης, κατά την οποία ο Αυστριακός νομικός και φιλόσοφος, γνωστός για τις σοσιαλδημοκρατικές πεποιθήσεις του, συγκρούστηκε κατά μέτωπο με θεωρητικούς που εχθρεύονταν την κοινοβουλευτική δημοκρατία και έτειναν προς τον ολοκληρωτισμό, όπως ιδίως ο Καρλ Σμιτ. Ένα από τα νεότερα αυτά έργα που στρέφονται προς την πολιτική φιλοσοφία του Κέλσεν είναι το εδώ παρουσιαζόμενο βιβλίο της Σαντρίν Μπωμ, στην εξαιρετική μετάφραση του Βασίλη Βουτσάκη και την καλαίσθητη έκδοση των εκδόσεων «Πόλις». Το βιβλίο αρχίζει με μια σύντομη βιογραφία του Κέλσεν, συνοδευόμενη από μία σύνοψη της διδασκαλίας του για το δίκαιο. Ακολουθεί η παρουσίαση και ανάλυση της εκ μέρους του διαδικαστικής σύλληψης και σχετικιστικής θεμελίωσης της δημοκρατίας, της αποστροφής του προς κάθε μορφή «μεταφυσικής» υποστασιοποίησης του κράτους, της υποστήριξής του προς τον θεσμό του συνταγματικού δικαστηρίου και εν τέλει της συνήθως θεωρούμενης δυσνόητης και πάντως ανορθόδοξης άποψής του περί ταυτότητας κράτους και δικαίου. Στα επόμενα θα μας απασχολήσουν κυρίως η πρώτη και η τελευταία από τις θεματικές αυτές ενότητες. Τη θεωρία του για τη δημοκρατία παρουσίασε ο Κέλσεν το 1920, και σε εμπλουτισμένη δεύτερη έκδοση το 1929.[2] Όπως και η θεωρία του για το δίκαιο, η θεωρία του για τη δημοκρατία έχει χαρακτηριστεί φορμαλιστική. Ακριβέστερο είναι να τη χαρακτηρίσουμε ακραιφνώς διαδικαστική. Βασίζεται σε μία σχετικιστική αντίληψη περί ορθότητας στον τομέα του πρακτικού λόγου: σε θέματα του πρακτέου δεν υπάρχουν κατ’ αυτόν απόλυτες αλήθειες παρά μόνο σχετικά ορθές πεποιθήσεις – σχετικές εφόσον συνδέονται αναγκαία προς πραγματικά δεδομένα που κατά κανόνα τις ενώνουν σε συστήματα: κρατούσες εδώ κι εκεί αντιλήψεις, θρησκευτικές ή ηθικές διδασκαλίες, πολιτικές ιδεολογίες ή και προσωπικές κλίσεις και προτιμήσεις συμβάλλουν ώστε τα συστήματα αυτά να διαφέρουν μεταξύ τους σε περιεχόμενο. Ο πλουραλισμός των αξιακών παραδοχών και η απλώς σχετική ορθότητά τους έχουν ως άμεση συνέπεια ότι κανένα σύστημα δεν είναι αφ’ εαυτού υπέρτερο των άλλων, ότι οι πολιτικές αποφάσεις δεν πρέπει να διαμορφώνονται με βάση προειλημμένες παραδοχές και ότι η δημοκρατία πρέπει να εξαρτά το περιεχόμενο των αποφάσεων αποκλειστικά και μόνο από τις διαδικασίες στις οποίες πρωτοστατεί η αρχή της πλειοψηφίας. Το αντίθετο της έτσι διαδικαστικά ερμηνευόμενης δημοκρατίας θα ήταν ένα αυταρχικό πολιτικό σύστημα.[3] Και το ερώτημα είναι γιατί η δημοκρατία είναι προτιμότερη από την αυταρχία. Ο Κέλσεν έχει συνείδηση ότι δεν μπορεί να αφήσει το ερώτημα αυτό αναπάντητο, αλλά και ότι η απάντησή του πρέπει να είναι συνεπής προς τις μεθοδολογικές του αρχές. Σ’ ένα πρώτο επίπεδο, στρέφεται προς την αρχή της πλειοψηφίας, την οποία δικαιολογεί με επίκληση των αρχών της ελευθερίας και της ισότητας. Η αρχή της πλειοψηφίας, όπως υποστηρίζει, μεγιστοποιεί κατ’ αποτέλεσμα την ικανοποίηση των δύο αυτών αρχών. Επειδή, λόγω του σχετικισμού, όλες οι απόψεις είναι ισοδύναμες, αλλά και, λόγω του αξιακού πλουραλισμού, δεν είναι δυνατή η ικανοποίηση όλων των πολιτών στις αξιακές επιλογές τους, πλήρης τήρηση των αρχών της ελευθερίας και της ισότητας είναι αδύνατη και η αρχή της πλειοψηφίας προστατεύει τουλάχιστον την ελευθερία και την ισότητα των περισσοτέρων. Επιπλέον, η διαδικαστική σύλληψη της δημοκρατίας με βάση την αρχή της πλειοψηφίας προωθεί, κατά τον Κέλσεν, την κοινωνική ειρήνη και τις συμβιβαστικές λύσεις στην πολιτική. Ενώ η άμεση επίκληση της ορθότητας κάποιων απόψεων, που είναι κατ’ ανάγκη υποκειμενικές, και κατ’ επέκταση η άμεση δημοκρατία αυξάνει τις συγκρούσεις, οδηγώντας σε δαιμονοποίηση των αντιπάλων, η υιοθέτηση του διαδικαστικού σχετικισμού στηρίζει την αντιπροσωπευτική δημοκρατία και το πολυκομματικό σύστημα, ενώ ταυτόχρονα προωθεί τον δημόσιο διάλογο και την αναζήτηση σημείων σύγκλισης, τόσων τουλάχιστον ώστε να δημιουργήσουν βάσιμες ελπίδες κατάκτησης της πλειοψηφίας. Τα επιχειρήματα αυτά δεν μας φαίνονται πάντως σήμερα επαρκή και γεννούν περαιτέρω ερωτήματα. Ένα από αυτά είναι ιδιαίτερα ανησυχητικό, επειδή αφορά την εσωτερική συνέπεια της θεωρίας. Αν ο πλουραλισμός και ο σχετικισμός είναι δεδομένοι, ο πρώτος κοινωνικά και ο δεύτερος επιστημολογικά, τότε ασφαλώς κάθε μη διαδικαστικό σύστημα λήψης των αποφάσεων κινδυνεύει να αποβεί αυταρχικό, ενώ αντίθετα οι πλειοψηφικές κοινοβουλευτικές διαδικασίες προστατεύουν την ελευθερία και την ισότητα, τουλάχιστον ποσοτικά και κατ’ αποτέλεσμα. Αυτό είναι μία διαπίστωση που δεν περιέχει η ίδια αξιολογήσεις. Η προτίμηση όμως των δημοκρατικών διαδικασιών είναι μία αξιολογική επιλογή· μία τέτοια επιλογή προϋποτίθεται επίσης από την επίκληση της ελευθερίας και της ισότητας, όσο και της κατά το δυνατόν ειρηνικής άρσης των πολιτικών διαφορών, ως επιχειρημάτων υπέρ της δημοκρατίας. Αυτό δεν είναι όμως άραγε ένα είδος μη σχετικιστικής ορθότητας και αλήθειας; Και αν μεν η τήρηση των δημοκρατικών διαδικασιών είναι η επιλογή των περισσοτέρων από εμάς, κανένα πρόβλημα. Αν όμως οι περισσότεροι σκέπτονται, διαρκώς ή και προς στιγμήν, διαφορετικά, τότε τι είδους ορθότητα μπορεί να διεκδικήσει η συνηγορία του Κέλσεν υπέρ της δημοκρατίας; Την πιο ξεκάθαρη απάντηση σε αυτό το ερώτημα έδωσε ο Κέλσεν σε μία ομιλία του λίγους μήνες πριν από την άνοδο των Εθνικοσοσιαλιστών στην εξουσία. Συνεπής προς τις αρχές του, υποστήριξε ότι η δημοκρατία οφείλει να κάνει σεβαστή ακόμη και μία κατά πλειοψηφία κατάργησή της.[4] Από αυτό προκύπτει ότι αντιλαμβάνεται ακόμη και τις αξιώσεις αλήθειας της θεωρίας του, την υπεράσπιση της δημοκρατίας και τη στράτευση υπέρ της ελευθερίας και της ισότητας, ως σχετικές, ως προσωπικές του επιλογές. Αυτό ανοίγει μία νέα μεγάλη συζήτηση ως προς το status μιας κανονιστικής θεωρίας περί δημοκρατίας, στην οποία δεν κρίνει σκόπιμο να προχωρήσει η Σ. Μπωμ. Θα επισημάνουμε απλώς το πρόβλημα, χωρίς και να μπορούμε εδώ να το εξετάσουμε. 3. Το τελευταίο μέρος του βιβλίου της Σ. Μπωμ, που είναι πάντως υπερβολικά συνοπτικό, είναι αφιερωμένο στη θέση του Κέλσεν περί ταυτότητας κράτους και δικαίου. Η θέση αυτή ανήκει στον πυρήνα του φιλοσοφικού του συστήματος και οι συνήθως αρνητικοί σχολιαστές τη συσχετίζουν μεν με τη φιλοσοφία του για το δίκαιο, σπάνια όμως και με τη θεωρία του για τη δημοκρατία. Αυτό που οι περισσότεροι υποστηρίζουν είναι ότι ο Κέλσεν ενδιαφέρεται να διατυπώσει έναν νομικό ορισμό του κράτους και όχι να συνθέσει, σε πείσμα βέβαια του τίτλου ενός από τα βασικότερα έργα του,[5] μία γενική θεωρία περί κράτους. Από τη σκοπιά του δικαίου, το κράτος είναι κατά τον Κέλσεν απλώς ένα νομικό πρόσωπο, δηλαδή ένα θεσμικό μόρφωμα που στερείται οντολογικής υπόστασης και που έχει ικανότητα κανονιστικά δεσμευτικής δράσης επειδή κάποιοι κανόνες, που δεν μπορεί παρά να είναι κανόνες δικαίου, του παρέχουν την ικανότητα αυτή. Κάθε άλλη θεώρηση του κράτους, όπως η κοινωνιολογική, όσο πολύτιμη και αν είναι, παραμένει νομικά απολύτως αδιάφορη.[6] Βέβαια, ακόμη και αν περιοριστούμε σ’ αυτό, δεν πρέπει να παραβλέψουμε την πολιτική σημασία της ταύτισης κράτους και δικαίου: ο αυστριακός νομικός θέλει να υπογραμμίσει ότι το σύνολο της κρατικής δράσης διέπεται από την αρχή της νομιμότητας και ότι δεν νοούνται πολιτειακές πράξεις που να εξαιρούνται από αυτήν (και από τον συνακόλουθο έλεγχο της συνταγματικότητας), κάτι που ωστόσο είχε υποστηριχθεί από πολλές πλευρές, ιδίως ως προς τις λεγόμενες «κυβερνητικές πράξεις». Ο Κέλσεν συγκρούστηκε κατά μέτωπο με θεωρητικούς που εχθρεύονταν την κοινοβουλευτική δημοκρατία και έτειναν προς τον ολοκληρωτισμό, όπως ιδίως ο Καρλ Σμιτ. © ULLSTEIN BILD / GETTY IMAGES / IDEAL IMAGE Η σημασία της ταύτισης κράτους και δικαίου είναι όμως βαθύτερη. Σχετίζεται με τη θέση που παίρνει ο Κέλσεν στο ζήτημα της κυριαρχίας (sovereignty). Σύμφωνα με μία πολύ διαδεδομένη άποψη, που είχε υποστηριχθεί και από πολλούς συγγραφείς την εποχή της Βαϊμάρης (με πρώτον τον Καρλ Σμιτ), η λαϊκή κυριαρχία βασίζεται στην ιδέα της αυθόρμητης αυτοσυγκρότησης ενός λαού ο οποίος, αμέσως μόλις συνειδητοποιήσει την πολιτική υπόστασή του και την μορφοποιήσει ως κρατική οντότητα, αποφασίζει και να συμβιώνει υπό τους όρους ενός συγκεκριμένου πολιτεύματος. Επομένως προηγείται η κανονιστικά αδέσμευτη γένεση του κράτους και έπεται η κανονιστική της οργάνωση μέσω της θέσμισης μιας έννομης τάξης – δηλαδή το κράτος είναι παραπάνω από το δίκαιο, τόσο επειδή χωρίς (κρατικό) νομοθέτη δεν υπάρχει δίκαιο όσο και επειδή στο κράτος προσιδιάζει ένας τομέας δράσης που είναι ακάλυπτος από κανόνες δικαίου. Κατά τον Κέλσεν ωστόσο η έννοια της κυριαρχίας, αν ερμηνευθεί ως καθαρά πραγματική, στερείται νοήματος, ιδίως αδυνατεί να αποτελέσει το θεμέλιο του δικαίου.[7] Τόσο η έννοια του λαού όσο και η έννοια του κράτους είναι κατ’ αυτόν έννοιες κανονιστικές, και η κυριαρχία δεν είναι τίποτε άλλο από την ικανότητα του κράτους να επιβάλλει στοιχειωδώς την τήρηση των κανόνων δικαίου (οι πρωταρχικότεροι από τους οποίους, δηλαδή το Σύνταγμα, το συγκροτούν και το ίδιο ως κράτος). Ο Κέλσεν επιχειρεί μάλιστα ένα βήμα παραπέρα: υποστηρίζει ότι ένα κράτος δεν συμπίπτει απλώς με την έννομη τάξη από την οποία και το ίδιο διέπεται, αλλά και προϋποθέτει την ισχύ του διεθνούς δικαίου, διότι η κρατική υπόσταση εξαρτάται κανονιστικά και από τη διεθνή κοινότητα, που και εκείνη δεν είναι μία τυχαία παράλληλη συνύπαρξη κρατών σε «φυσική κατάσταση», αλλά μία κοινότητα κανονιστικά συντεταγμένη βάσει των αρχών του διεθνούς δικαίου, που έχουν ως βασικό στόχο την ειρήνη.[8] Η θεωρητική αυτή προσέγγιση συνδέεται άμεσα και με την ιδέα της δημοκρατίας ως ακραιφνούς διαδικασίας, η οποία βέβαια προϋποθέτει εξ ορισμού την ισχύ συναφών κανόνων. Σε ριζική αντίθεση προς όσα είχε υποστηρίξει ο Σμιτ –ότι δηλαδή ό λαός είναι μία έννοια υπαρξιακή και ότι η λαϊκή κυριαρχία προηγείται απολύτως των διαδικασιών και των κανόνων που τη ρυθμίζουν (άρα ακόμη και μία δικτατορία, αρκεί να διαθέτει εικαζόμενη «διά βοής» λαϊκή αποδοχή, αποτελεί δημοκρατία, γνησιότερη μάλιστα από την κοινοβουλευτική)– ο Κέλσεν, με το να εμμένει ανυποχώρητα στην κανονιστική διάσταση των πολιτικών εννοιών, καταγγέλλει τους ισχυρισμούς περί του αντιθέτου ως προαγγέλους του ολοκληρωτισμού. Θα ήθελα να κλείσω υπενθυμίζοντας ότι και σε εμάς ο Αριστόβουλος Μάνεσης δεν κουραζόταν να τονίζει σε κάθε ευκαιρία ότι, όταν επικαλούμαστε το άρθρο 1 παρ. 2 του Συντάγματός μας, κατά το οποίο «Θεμέλιο του πολιτεύματος είναι η λαϊκή κυριαρχία», πρέπει απαραιτήτως να διαβάζουμε, αξεδιάλυτα μαζί με αυτό, και τη συνέχεια: «Όλες οι εξουσίες πηγάζουν από το Λαό […] και ασκούνται όπως ορίζει το Σύνταγμα». Τα συναφή δημοσιεύματά του είναι πάμπολλα, ως βασικό του έργο πρέπει ωστόσο να αναφερθεί η «καθαρή θεωρία του δικαίου»: Hans Kelsen, Reine Rechtslehre, α΄ έκδ. 1934, β΄ έκδ., εμπλουτισμένη και με πολλές αλλαγές, Franz Deuticke, Βιέννη 1960. Το έργο έχει μεταφραστεί σε πολλές γλώσσες, μεταξύ των οποίων στα αγγλικά: Hans Kelsen, Pure Theory of Law, transl. Max Knight, University of California Press, 1967. Τα δημοσιεύματά του για τη δημοκρατία είναι επίσης πολλά, το βασικότερο όμως είναι: Hans Kelsen, Vom Wesen und Wert der Demokratie, β΄ έκδ., Mohr, Τύμπινγκεν 1929, βιβλίο που επίσης έχει μεταφραστεί σε αρκετές γλώσσες. Εκτός του εθνικοσοσιαλιστικού, ο Κέλσεν άσκησε επίσης κριτική και κατά του σοβιετικού πολιτικού συστήματος: Hans Kelsen, The Political Theory of Bolshevism: A Critical Analysis, University of California Press, 1948. Hans Kelsen, «Verteidigung der Demokratie», Blätter der Staatspartei 2 (1932), 90-98. Η θέση του κορυφώνεται στο εξής χωρίο: «Μία δημοκρατία που προσπαθεί να επιβιώσει εναντίον της θέλησης της πλειοψηφίας παύει να είναι δημοκρατία […] Πρέπει κανείς να μένει πιστός στη σημαία του ακόμη και όταν το πλοίο βυθίζεται· και μπορεί να πάρει μαζί του στο βυθό μόνο την ελπίδα ότι το ιδανικό της ελευθερίας είναι ακατάλυτο και ότι, όσο βαθύτερα έχει βυθιστεί, τόσο πιο γεμάτο πάθος θα αναβιώσει». Είναι αξιοσημείωτο ότι, όταν ο Κέλσεν επανήλθε μεταπολεμικά στο ζήτημα της αξίας της δημοκρατίας με τη νέα εκτεταμένη μελέτη του «Foundations of Democracy», Ethics 66 (1955), 1-101, δεν επανέλαβε την παλαιότερη εκείνη άποψή του. Hans Kelsen, Allgemeine Staatslehre, J. Springer, Βερολίνο 1925. Βλ. επίσης την αμερικανική έκδοση με τον κάπως διαφοροποιημένο τίτλο: Hans Kelsen, General Theory of Law and State, επιμ. Anders Wedberg, Harvard University Press, 1945. Hans Kelsen, Der soziologische und der juristische Staatsbegriff: kritische Untersuchung über das Verhältnis von Staat und Recht, Mohr, Τύμπινγκεν 1922. Τις απόψεις του περί κυριαρχίας ο Κέλσεν ανέπτυξε για πρώτη φορά, ιδίως σε σχέση με το διεθνές δίκαιο, στο βιβλίο του Das Problem der Souveränität und die Theorie des Völkerrechts: Beitrag zu einer reinen Rechtslehre, Mohr, Τύμπινγκεν 1920. Τη θεωρία του για το διεθνές δίκαιο παρουσίασε αργότερα σε ολοκληρωμένη μορφή με το βιβλίο του Principles of International Law, Rinehart & Co, Νέα Υόρκη 1952. Ο Κέλσεν υπήρξε πάντα ένας ένθερμος υποστηρικτής της ειρήνης, τόσο εσωτερικής όσο και διεθνούς, και δημοσίευσε πολλές μελέτες για τον ΟΗΕ και το νομικό του καθεστώς. Τις απόψεις του υπέρ της ειρήνης παρουσίασε συστηματικά στο βιβλίο του Peace through Law, The University of North Carolina Press, 1944. Ας σημειωθεί ότι ο Καρλ Σμιτ είχε εκφραστεί περιφρονητικά για τα φιλειρηνικά κινήματα και τους διεθνείς οργανισμούς και είχε υποστηρίξει ότι στερούνται πολιτικού χαρακτήρα.

Δημοκρατία και κυριαρχία

Σύνδεση