Η εβραϊκή παρουσία στα Γιάννενα: ένα στερεοσκοπικό αφήγημα

Το βιβλίο του Αλέξανδρου Μωυσή, στο οποίο δημοσιεύονται οι στερεοσκοπικές φωτογραφίες του Νισήμ Λεβή, δεν είναι απλά ένα φωτογραφικό άλμπουμ αλλά ένα πολυφωνικό αφήγημα ενός κόσμου που χάθηκε. Αλέξανδρος Μωυσής, Το πανόραμα του Νισήμ Λεβή. Οι στερεοσκοπικές φωτογραφίες και τα ταξίδια ενός Γιαννιώτη γιατρού, 1898-1944, Καπόν, Αθήνα 2017, σελ. 240 Το βιβλίο του Αλέξανδρου Μωυσή,[1] στο οποίο δημοσιεύονται οι στερεοσκοπικές φωτογραφίες του Γιαννιώτη γιατρού Νισήμ Λεβή, θείου της προγιαγιάς του, δεν είναι απλά ένα φωτογραφικό άλμπουμ αλλά ένα πολυφωνικό αφήγημα ενός κόσμου που χάθηκε, και μια ανεκτίμητη συμβολή στην ιστορία των Ρωμανιωτών ελληνόφωνων εβραίων στα Γιάννενα στο γύρισμα του 20ού αιώνα, την περίοδο της μετάβασης από την οθωμανική κυριαρχία στο ελληνικό κράτος. Οι φωτογραφίες αναδεικνύουν την παρουσία των εβραϊκών αστικών οικογενειών στην ιστορική πρωτεύουσα της Ηπείρου και το ρόλο τους στην καλλιέργεια των αξιών της ευρωπαϊκής κουλτούρας και της προοδευτικής εκπαίδευσης. Κι εδώ θα πρέπει να υπογραμμίσουμε την ίδρυση του παραρτήματος της σχολής της Alliance[2] στα Γιάννενα το 1904, όπου διδάχθηκαν η γαλλική γλώσσα και οι οικονομικές σπουδές σε Εβραίους και μη Εβραίους μαθητές. Ο αναγνώστης δεν μπορεί παρά να αισθανθεί έκπληξη και θαυμασμό εντρυφώντας στο βιβλίο: έκπληξη για τον τρόπο που βρέθηκε αυτό το υλικό, αλλά και θαυμασμό για την υπερεντατική έρευνα και την ευφυή διαχείρισή του από τον συγγραφέα. Πρέπει επίσης να σημειώσουμε ότι οι στερεοσκοπικές φωτογραφίες από τα γυάλινα πλακίδια που είχαν υποστεί μεγάλη φθορά κυριολεκτικά «αναστηλώθηκαν» από τις εκδόσεις Καπόν (σ. 6) και το αποτέλεσμα είναι αυτό το άρτια καλλιτεχνικό βιβλίο. Η ιστορία των φωτογραφιών είναι συγκινητική και συνάμα συναρπαστική. Οι παππούδες του συγγραφέα, ο Ασέρ Μωυσής και η σύζυγός του Γιέτη, λίγο μετά τη λήξη του πολέμου ταξίδεψαν στα Γιάννενα από όπου κατάγονταν οι γονείς της Γιέτης για να δουν το προγονικό της σπίτι. Ο προπάππους της Γιέτης, ο Δαβιτσών Εφέντης Λεβής,[3] έμπορος και επιχειρηματίας, ήταν μια εξέχουσα προσωπικότητα της εβραϊκής κοινότητας της πόλης, και είχε διατελέσει πρόεδρός της, και για ένα διάστημα ήταν μέλος της Οθωμανικής Βουλής. Η Γιέτη είχε παντρευτεί το 1928 τον Ασέρ Μωυσή, δικηγόρο από τα Τρίκαλα. Εγκαταστάθηκαν στη Θεσσαλονίκη, όπου το 1936 εξελέγη πρόεδρος της ιστορικής Ισραηλιτικής Κοινότητας, αλλά όταν προαισθάνθηκε το μέγεθος και τον χαρακτήρα της ναζιστικής απειλής κατέφυγε με την οικογένειά του στην Αθήνα.[4] Όταν έφτασαν στα Γιάννενα βρήκαν το πατρικό της Γιέτης στην οδό Κουντουριώτη, κοντά στο Κάστρο και τη λίμνη, κατεστραμμένο από πυρκαγιά και λεηλατημένο. Η Γιέτη θυμόταν ένα μήνυμα που είχε κατορθώσει να της στείλει η μητέρα, από μια στάση στη Λάρισα στη διαδρομή των Γιαννιωτών Εβραίων προς το Άουσβιτς: να «επισκευάσετε την καπνοδόχο του γραφείου». Φυσικά δεν υπήρχε όχι μόνο καπνοδόχος, αλλά ούτε ένα αντικείμενο στο ερειπωμένο σπίτι. Το ζεύγος Μωυσή, με τα πιο πικρά συναισθήματα, επέστρεφε στο ξενοδοχείο του στην κεντρική πλατεία της πόλης. Εκεί είδαν έναν νεαρό πλανόδιο μικροπωλητή να δείχνει «για ένα φράγκο», όπως έλεγαν τότε τη δραχμή, ένα «πανόραμα» εικόνων σε μια παλιά στερεοσκοπική μηχανή προβολής. Το ζευγάρι παραξενεμένο πλησίασε και διαπίστωσε ότι ο προβολέας τύπου «taxiphote Jules Richard»[5] και οι στερεοσκοπικές γυάλινες φωτογραφικές πλάκες, ή μάλλον πλακίδια λόγω του μεγέθους τους, προέρχονταν από το διαγουμισμένο πατρικό της και ανήκαν στον θείο της μητέρας της, τον γιατρό Νισήμ Λεβή, ένα από τα έξι παιδιά του Δαβιτσών Εφέντη. Ο Νισήμ είχε σπουδάσει γιατρός στο Μονπελιέ και στο Παρίσι και είχε επιστρέψει στα Γιάννενα όπου παρέμεινε και άσκησε το επάγγελμα του γιατρού μέχρι να οδηγηθεί και αυτός στο Άουσβιτς. Ο γιατρός ήταν ιδιαίτερα αγαπητός στην πόλη, απλός, ευγενής και φιλάνθρωπος, και μια μέρα την εβδομάδα δεχόταν δωρεάν τους άπορους ασθενείς του αλλά και τους ενίσχυε οικονομικά. Ο Ασέρ και η Γιέτη Μωυσή αγόρασαν αμέσως τα πολύτιμα κειμήλια του Νισήμ Λεβή, τον προβολέα και περίπου 500 φωτογραφίες σε γυάλινα πλακίδια. Η φωτογραφική δραστηριότητα του Νισήμ Λεβή άρχισε από το 1898, όταν σπούδαζε στη Γαλλία, σε μια περίοδο όπου η φωτογραφία είχε καθιερωθεί ως τέχνη μετά τις αεροφωτογραφίες και τα περίφημα πορτρέτα του Nadar. Την εποχή αυτή είχαν κάνει την εμφάνισή τους οι σχετικά εύχρηστες στερεοσκοπικές φωτογραφικές μηχανές για το ευρύτερο κοινό. Η ενασχόληση του Νισήμ με την φωτογραφία, που τότε ακόμη προϋπέθετε μια δύσκολη και απαιτητική τεχνική, δείχνει έναν άνθρωπο βαθιά ευαισθητοποιημένο στο ζήτημα του χρόνου και της μνήμης, όπως δείχνει η ανάγκη του να συγκρατήσει και να διασώσει τις προσωπικές στιγμές με τον φακό της φωτογραφικής μηχανής του. Η αναμφισβήτητη καλλιτεχνική παιδεία του γίνεται αβίαστα αισθητή σε πολλές φωτογραφίες χάρη στην εστίαση και τη σκηνοθετική του παρέμβαση. Αγαπημένα πρόσωπα, τοπία, γεγονότα της οικογενειακής αλλά και της δημόσιας ζωής, καθώς και ό,τι πρωτότυπο και παράξενο, ήσαν οι βασικές επιλογές του. Έτσι οι φωτογραφίες αυτές είναι σήμερα ντοκουμέντα με την αξία αρχειακού υλικού: βλέπουμε δημόσια κτίρια στα Γιάννενα που έχουν εντελώς εξαφανιστεί, όπως το μεγαλοπρεπές τριώροφο οθωμανικό διοικητήριο, που του έβαλαν φωτιά και καταστράφηκε το 1927. Επίσης πολλά από τα παλιά και φημισμένα πετρόκτιστα γεφύρια της Ηπείρου στην πρώτη τους μορφή πριν από επισκευές, όπως η Μεσογέφυρα του Αώου κοντά στα σημερινά ελληνοαλβανικά σύνορα. Ιωάννινα, οδός Κουντουριώτου, κοιτώντας ανατολικά, γύρω στο 1905. Μέλη της οικογένειας Λεβή και πολλοί προσκεκλημένοι τους έχουν συγκεντρωθεί μπροστά από το οικογενειακό σπίτι για τον γάμο του Αβραμάκη Δ. Λεβή με την ανιψιά του Αννέττα, κόρη του αδερφού του Ματαθιούλη. Δίπλα στη νύφη στέκονται οι παππούδες της, γονείς επίσης του γαμπρού, η Χαννούλα και ο Δαβιτσών Εφέντης. Η μητέρα της νύφης Ρίφκα διακρίνεται δίπλα στον γαμπρό. Ιδιαίτερη θέση στο υλικό των γυάλινων φωτογραφικών πλακιδίων έχει το τριώροφο σπίτι του Δαβιτσών Εφέντη Λεβή στην οδό Κουντουριώτη, που μόνο πρόσφατα αναστηλώθηκε. Μέσα σ’ αυτό ξετυλίγεται η ιστορία μιας οικογένειας, αλλά και μπροστά του στιγμές από την ιστορία της πόλης. Δίπλα στο τριώροφο ήταν το παλιότερο και πιο μικρό σπίτι της οικογένειας, όπου κατοίκησε τελικά ο πρωτότοκος γιος τού Δαβιτσών, ο Ματαθιούλης Λεβής με την οικογένειά του. Αυτό το κτίριο επισκευάστηκε και στη δεκαετία του ’60 λειτούργησε ως ιδιωτικό λύκειο. Είχα την τύχη να διδάξω σ’ αυτό το σχολείο το 1971, την περίοδο που έζησα στα Γιάννενα. Τα κάτω δωμάτια είχαν γίνει σχολικές τάξεις, ενώ στον επάνω όροφο, εκτός από τις τάξεις, στην κεντρική σάλα ήταν το γραφείο των καθηγητών. Η μνήμη του εβραϊκού παρελθόντος απουσίαζε κι έμενε μόνο η φήμη ότι αυτό το κτίριο ανήκε σε «πλούσιους Εβραίους». Οι Γιαννιώτες συνέχιζαν να ζουν σε ένα κλίμα ελληνοκεντρικής εσωστρέφειας που αποσιωπούσε σελίδες της πολυεθνικής ιστορίας της πόλης τους. Όμως η ίδια η οδός Κουντουριώτη, με τα πολλά και πιο μικρά ερειπωμένα σπίτια της, έδινε τροφή σε στοχασμούς και συναισθήματα μιας επώδυνης απουσίας. Ό,τι γνωρίζαμε τότε για την παρουσία των Εβραίων στα Γιάννενα ήταν από το υπέροχο και κλασικό πλέον διήγημα του Γιαννιώτη συγγραφέα Δημήτρη Χατζή «Σαμπεθάι Καμπιλής», στο οποίο έχουμε την πρώτη εκτενή λογοτεχνική αναφορά στη ζωή της εβραϊκής κοινότητας στα Γιάννενα. [6] Η λίμνη Παμβώτις και οι φωτογραφίες σε βάρκα είναι ένα αγαπημένο θέμα του Νισήμ, αλλά και τα γύρω εξοχικά μέρη στις αρχές του 20ού αιώνα, η Ντραμπάτοβα, το νησάκι και τα γύρω χωριά, όπου τα μέλη της οικογένειας Λεβή πήγαιναν εκδρομές με άμαξες. Ξεχωριστό ενδιαφέρον έχουν οι φωτογραφίες από τις διαδρομές που ακολουθούσαν οι Γιαννιώτες για να ταξιδέψουν εντός και εκτός Ελλάδας. Σε άλλες φωτογραφίες βλέπουμε σημαίνοντα πρόσωπα που έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην ενσωμάτωση της Ηπείρου, τον στρατηγό Δαγκλή που φιλοξενήθηκε για μεγάλο διάστημα στο σπίτι των Λεβή, τον πρώτο Νομάρχη Ιωαννίνων Άγγελο-Τυπάλδο Φορέστη, τον Αυστριακό πρόξενο Μπιλίνσκι, τον μητροπολίτη Γερβάσιο Ωρολογά, τη Γαλλίδα συγγραφέα Ζαν Ντυσάπ που έγραψε ένα χρονικό για τον πόλεμο του 1912-1913 στα Γιάννενα.[7] Ο γιατρός Νισήμ Λεβής ήταν εκεί και φωτογράφιζε ακούραστα. Σε μια φωτογραφία της άνοιξης του 1913 μπροστά στους στρατώνες Λιθαρίτσια ο φακός του Νισήμ διέσωσε ένα στιγμιότυπο από μια συγκέντρωση των μελών του Συνδέσμου «Η αδελφή του στρατιώτη», και ανάμεσά στις άλλες κυρίες ήταν και η ανιψιά του Αννέττα Λεβή, μητέρα της Γιέτης, γλωσσομαθής, δραστήρια και γνωστή αργότερα για τη φιλανθρωπική δράση της και τις υπηρεσίες της ως νοσοκόμα στον αλβανικό πόλεμο, για τις οποίες τιμήθηκε το 1944 από τον Ελληνικό Ερυθρό Σταυρό, μετά την εξόντωσή της στο Άουσβιτς. Δεν λείπει και ο Οθωμανός στρατιωτικός διοικητής Μεχμέτ Εσάτ Πασάς,[8] που γεννήθηκε και μεγάλωσε στα Γιάννενα. Ο Εσάτ Πασάς υπήρξε συμμαθητής του Δαβιτσών Εφέντη στη Ζωσιμαία Σχολή, που ιδρύθηκε το 1828 για να εξελιχθεί μετά το 1913 σε πρότυπο σχολείο που λειτουργεί μέχρι σήμερα. Σε άλλη φωτογραφία του 1914 απεικονίζονται σε βάρκα μαθήτριες από την Ζωσιμαία. Η θέση των Εβραίων πλάι στους Οθωμανούς και τους Έλληνες της πόλης είναι το θέμα πολλών φωτογραφιών. Δυο από αυτές δείχνουν, σε επίσημες περιστάσεις (σ. 28 και 29), τον μητροπολίτη, τον ραβίνο και τον μουφτή να στέκουν ο ένας δίπλα στον άλλο, και οι φωτογραφίες ανακαλούν την περιγραφή των επισκέψεων που αντάλλασσαν οι αρχηγοί των θρησκευτικών κοινοτήτων στο περίφημο διήγημα του Δημήτρη Χατζή που προανέφερα. Ο Δαβιτσών Εφέντης Λεβής εμφανίζεται γύρω στα 1898 με παράσημο του Γεωργίου Α΄ και του Οθωμανού Σουλτάνου. Τιμήθηκε με το ελληνικό παράσημο διότι κατά τη διάρκεια του ελληνοτουρκικού πολέμου του 1897 είχε παίξει καθοριστικό ρόλο στη διάσωση Ελλήνων κρατουμένων. Όμως η δράση του επεκτεινόταν και σε άλλες ενέργειες όπως η οικονομική συμβολή του στις ανασκαφές της Δωδώνης. Επίσημοι μπροστά από το σπίτι του Δαβιτσών Εφέντη Λεβή. Ο Μητροπολίτης, ο Ραβίνος και ο Μουφτής σε μέρα οθωμανικής γιορτής στα Γιάννενα, γύρω στα 1898. Τα μέλη των διαφόρων θρησκευτικών κοινοτήτων (ή «μιλιέτ») συνυπήρχαν σχετικά ειρηνικά σε ένα πολυπολιτισμικό και πολύγλωσσο περιβάλλον. Ο Οσμάν πασάς, (στο κέντρο, με το ξίφος) βαλής/κυβερνήτης των Ιωαννίνων (1897-1905), πλαισιώνεται από διάφορα σημαίνοντα μέλη της τοπικής κοινωνίας, μεταξύ των οποίων (στα αριστερά του) ο μουφτής, ο μητροπολίτης (1889-1902) Γρηγόριος (κατά κόσμο Καλλίδης), και ο επικεφαλής της Ισραηλιτικής Κοινότητας, Δαβιτσών Εφέντης Λεβής. Ο άντρας μπροστά από το παράθυρο δεξιά (ο οποίος συνομιλεί με έναν ιερέα) είναι ο Εσάτ πασάς, ο μετέπειτα στρατιωτικός διοικητής της πόλης κατά την πολιορκία στο Μπιζάνι, ενώ αυτός που στέκεται στο πρεβάζι της πόρτας στα δεξιά είναι ο αδερφός του Εσάτ, ο Βεχίμπ πασάς. Και οι δύο ήταν γιοι του Μεχμέτ Εμίν Εφέντη, που είχε πρόσφατα διατελέσει δήμαρχος της πόλης. Λίγους μήνες πριν από τη λήψη αυτής της φωτογραφίας, κατά τη διάρκεια του Ελληνοτουρκικού Πολέμου του 1897, ο μητροπολίτης Γρηγόριος και ο Δαβιτσών Εφέντης είχαν διαδραματίσει καθοριστικό ρόλο στη διάσωση Ελλήνων κρατουμένων. Οι δυο φωτογραφίες είναι από την ίδια περίσταση, μπροστά από ένα από τα κτίρια που στεγάζουν σήμερα την 8η Μεραρχία Στρατού. Μεγάλο μέρος του βιβλίου καταλαμβάνουν φωτογραφίες από την παραμονή και τα ταξίδια του Νισήμ Λεβή στη Γαλλία και την Ιταλία, στη Μασσαλία όπου είχε εγκατασταθεί ο αδελφός του Μωρίς μέχρι το 1909, οπότε μετακόμισε στο Παρίσι. Βλέπουμε εκδρομές με άλογα στα Πυρηναία, με καράβι στην Κωνσταντινούπολη, με όλη την οικογένεια στην αρχαία Κόρινθο και σε άλλα μέρη της Ελλάδας. Οι ταξιδιωτικές επιλογές του Νισήμ, όπως άλλωστε και οι φωτογραφικές, δείχνουν την αδιάπτωτη περιέργειά του για την ομορφιά του φυσικού τοπίου, την τεχνολογική πρόοδο, την προσήλωσή του στις ανθρώπινες σχέσεις. Θα έλεγα ότι αναδίδουν τη ζεστασιά της φιλικότητας και της εγκαρδιότητας. Οι φωτογραφίες αυτές δεν λειτουργούν ως απλά στιγμιότυπα αλλά ως στιγμές της ζωής ενός ανθρώπου και μιας οικογένειας που είχε επεκταθεί στη Γαλλία και στην Ιταλία, μέχρι την καταστροφή της στη διάρκεια του Ολοκαυτώματος ‒ ο Μωρίς, σε ηλικία 74 χρονών, συνελήφθη τον Ιούλιο του 1942 στο Παρίσι και οδηγήθηκε στο Άουσβιτς, όπως και ο Νισήμ τον Μάρτιο του 1944. Λόγω της μεγάλης ηλικίας τους οδηγήθηκαν αμέσως στους θαλάμους αερίων. Η φωτογραφία ως αφήγηση Στον πρόλογο του βιβλίου ο ιστορικός Μαρκ Μαζάουερ επισημαίνει ότι οι φωτογραφίες αναδεικνύουν τις αξίες της αστικής τάξης, μιας κοινωνικής τάξης που δεν υπάρχει πια, και του αστικού πολιτισμού που είχε τόσο διαδοθεί στις αρχές του 20ού αιώνα ώστε να αναπτυχθεί ακόμη και σε μια από τις «απομακρυσμένες, ορεινές παρυφές της νοτιο-ανατολικής Ευρώπης», τα Γιάννενα. Με τη σειρά μου θέλω να τονίσω ότι οι αξίες αυτές αναδεικνύονται στο βιβλίο χάρη στη διάρθρωση και τον σχολιασμό του υλικού. Ξεφυλλίζοντας τις σελίδες του αισθάνθηκα ότι εάν οι φωτογραφίες αυτές ήσαν τυχαία τοποθετημένες και ασχολίαστες, θα μετέδιδαν ίσως μόνο τη συγκίνηση ενός παλιού και άγνωστου κόσμου. Κάθε φωτογραφία από μόνη της δεν θα είχε τη σημασία που αποκτά όταν γίνεται μέρος ενός οργανικού συνόλου. Και η σειρά της παρουσίασης των φωτογραφιών είναι αυτή που κατασκευάζει στο βιβλίο μια αφήγηση πολυδιάστατη και πολυπροσδιορισμένη. Δεν γνωρίζουμε ποια σειρά θα επέλεγε ο ίδιος ο φωτογράφος εάν παρουσίαζε το υλικό του στον καιρό του ‒ υποθέτουμε ότι θα επέλεγε μια διαφορετική σειρά, που θα στηριζόταν στις δικές του εμπειρίες και τη σχέση του με το φωτογραφιζόμενο αντικείμενο. Όμως ο Αλέξανδρος Μωυσής έκανε τις προσωπικές του επιλογές: «Τέσσερις γενιές μεγάλωσαν με τις γυάλινες αυτές πλάκες», σημειώνει, «και η τέταρτη γενιά δεν αναγνώριζε πλέον τα πρόσωπα, μόνο έβλεπε «άγνωστους άνδρες και γυναίκες με περίεργες φορεσιές σε κάτι εξωτικά μέρη». Σ’ αυτά τα πρόσωπα και σ’ αυτά τα μέρη θέλησε να ξαναδώσει ζωή ο Αλέξανδρος Μωυσής. Για το σκοπό αυτό, πέρα από το δύσκολο έργο της χρονολόγησης και της ταύτισης των προσώπων, που θα ήταν αδύνατο χωρίς την τεχνική επεξεργασία των γυάλινων πλακιδίων, παρουσίασε το υλικό με μια σοφή διάταξη και σχολιασμό που συνδυάζει την ιστορική με τη θεματική προοπτική. Το βιβλίο είναι χωρισμένο σε έξι χαρακτηριστικές ενότητες: Η καθημερινή ζωή στα οθωμανικά Γιάννενα (1898-1912)· έτη αναταραχών και ανακατατάξεων στα Γιάννενα (1908-1915)· περιηγήσεις στην Ήπειρο και η διαδρομή ανάμεσα στα Γιάννενα και τη Δυτική Ευρώπη (1899-1919)· η ζωή ενός μαθητευόμενου ιατρού στο Παρίσι (1899-1904)· ταξίδια αναψυχής στη Γαλλία και αλλού (1899-1904)· η ζωή στα Γιάννενα και οικογενειακά ταξίδια μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο (1919-1930). Έτσι ο συγγραφέας, με το ισχυρό ένστικτο και τη μεθοδικότητα του ερευνητή, κατόρθωσε να μετατρέψει τα γυάλινα πλακίδια σε ένα εύγλωττο και επινοητικό σύνολο, που δομείται στέρεα πάνω σε έναν αρχιτεκτονικό κάναβο ‒ το νοητό πλέγμα μέσα στο οποίο εγγράφεται η ζωή του Νισήμ και της οικογένειάς του. Χάρη σ’ αυτή τη διάρθρωση, που συνδυάζει το οριζόντιο με το κάθετο, την οπτική της κοινωνικής ιστορίας και της μικροϊστορίας, χτίζεται σιγά σιγά μια παράξενη οικειότητα με τα πρόσωπα, και επιτυγχάνεται ο στόχος του συγγραφέα να παρουσιάσει αυτά τα πρόσωπα αλλά και τη ζωή «μιας ομάδας ατόμων, που αλλιώς θα αποτελούσαν μια αναφορά σε μια λίστα ονομάτων στο Μνημείο του Ολοκαυτώματος». Αν επιμένω στη διάρθρωση και στη διάταξη των φωτογραφιών είναι γιατί χάρη στον τρόπο αυτό οι σημασίες τους αλληλοτροφοδούνται και πολλαπλασιάζονται, και έτσι οργανώνονται σε μια αφήγηση που τροφοδοτεί τη φαντασία του αναγνώστη. Διότι η φωτογραφία δείχνει και τεκμηριώνει, αλλά και κρύβει ό,τι είναι δίπλα, πίσω από την εστίαση του φακού, και γι’ αυτό επιτρέπει στη φαντασία να συμπληρώσει, να χτίσει, να αναπλάσει δημιουργικά το υπόλοιπο. Ο αναγνώστης έχει δει τα ίδια πρόσωπα σε διαφορετικές στιγμές: έχει δει τον Νισήμ στα Γιάννενα και στο Παρίσι, τον Νισήμ έφιππο και σε βάρκα, με το ένδυμα της πόλης ή μεταμφιεσμένο για ένα μπαλ-μασκέ με τους γιατρούς συναδέλφους του στο Παρίσι· έχει δει την Αννέττα Λεβή με την κόρη της Γιέτη μωρό στην αυλή του σπιτιού ή κοριτσάκι πια στο μικρό τους μόνιππο αμαξάκι κοντά στην Ελεούσα, στο σημερινό αεροδρόμιο, και την Αννέττα με τις «αδελφές του ελέους»· μπορεί να δει τις γυναίκες με βαρύτιμα φορέματα και κομμώσεις των αρχών του 20ού αιώνα και τις ίδιες με κοντές φούστες και μαλλιά κομμένα σύμφωνα με τη μόδα. Έτσι τα πρόσωπα γίνονται σιγά σιγά μέσα μας οι πρωταγωνιστές ενός μυθιστορήματος ή μιας ιστορικής τηλεοπτικής σειράς ‒ πρόσωπα μιας οικογένειας μέσα στην ιστορική διαδρομή, που εξελίσσεται όπως εξελίσσονται και οι ιστορικές και κοινωνικές συνθήκες. Το πένθος και η ελπίδα Στον επίλογο του βιβλίου, με τον τίτλο «Η τελευταία εικόνα - 25 Μαρτίου 1944» δεν βλέπουμε μια από τις αναστηλωμένες στερεοσκοπικές φωτογραφίες του Νισήμ Λεβή, αφού ο ίδιος, σε ηλικία 69 χρονών, την ημέρα εκείνη, μαζί με άλλα μέλη της οικογένειας Λεβή, θα έπαιρνε το δρόμο για το Άουσβιτς. Η φωτογραφία του επιλόγου απεικονίζει μια σκηνή από τη βίαιη συγκέντρωση των Εβραίων της πόλης από τους Γερμανούς στον μώλο, και είναι από εκείνες που είχαν τραβήξει οι ίδιοι οι Γερμανοί, και εντόπισε στο Bundesarchiv ο Γιαννιώτης ερευνητής και συγγραφέας Αλέκος Ράπτης.[9] Η φωτογραφία αυτή με κάνει να επιστρέψω σε μιαν άλλη, στη σ. 44 του βιβλίου, όπου απεικονίζονται οι συμμετέχοντες σε ένα γάμο που έγινε το 1905, του μικρότερου γιου του Δαβιτσών Εφέντη, του Αβραμάκη Λεβή, με την Αννέττα Λεβή, μητέρα της Γιέτης Μωυσή. Είναι κυριολεκτικά ένα πλήθος ‒υποθέτω ολόκληρη η γειτονιά‒ που επεκτείνεται σε όλο το μήκος της οδού Κουντουριώτη και έχει συγκεντρωθεί μπροστά στο σπίτι των Λεβή με ρούχα γιορτινά. Τα πρόσωπα στο πρώτο πλάνο κοιτάζουν με περιέργεια το φακό, τον Νισήμ και τον αναγνώστη, που βιώνει αυτή τη σκηνή μέσα στην προοπτική του χρόνου, και κάνει τους δικούς του συνειρμούς, όχι μόνο χαρούμενους. Μπροστά στο ίδιο σπίτι, εκτός από τις γιορτινές στιγμές που βλέπουμε στις φωτογραφίες, ένα σοβαρό αντισημιτικό επεισόδιο με έναν νεκρό είχε συμβεί το Σάββατο του Λαζάρου του 1872: ένας Εβραίος κατηγορήθηκε για έλλειψη σεβασμού στην χριστιανική θρησκεία. Σύμφωνα με τον ανταποκριτή της Alliance ένα πλήθος Ελλήνων όρμησε στην εβραϊκή συνοικία με πέτρες και μαχαίρια και επετέθη στους κατοίκους της αλλά και στο σπίτι «του πιο διακεκριμένου Εβραίου της πόλης, του Δαβιτσών Εφέντη». Επενέβησαν οι Τούρκοι χωροφύλακες, και κάλεσαν και τον μητροπολίτη για να διαλύσει το πλήθος.[10] Το 1944 θα επαναλαμβανόταν η σκηνή, και πλέον θα ήταν μια σκηνή της απόλυτης καταστροφής. Ιωάννινα, κέντρο, γύρω στο 1905. Ο δημοτικός σύμβουλος Ματαθιούλης Λεβής με τις κόρες του Αννέττα (αριστερά) και Ευθυμία (δεξιά) μπροστά στο Οθωμανικό Διοικητήριο. Το διοικητήριο πυρπολήθηκε και καταστράφηκε το 1927. Ωστόσο, στα χρόνια που φωτογράφιζε ο Νισήμ κυριαρχούσε η αισιοδοξία του ανθρωπισμού και της ειρηνικής συνύπαρξης των διαφορετικών θρησκευτικών ομάδων. Οι φωτογραφίες του γιατρού Νισήμ μεταδίδουν ένα τέτοιο μήνυμα συνύπαρξης και εμπιστοσύνης, και προπάντων τη χαρά της ζωής. Την ίδια χαρά εκπέμπει εντέλει και το βιβλίο αυτό, που αν και ασχολείται με το παρελθόν είναι στραμμένο ή, πιο σωστά, αφιερωμένο στο παρόν και στο μέλλον, όπως και κάθε πραγματωμένο έργο που συντελεί στη διάσωση της μνήμης. [1] Ο Αλέξανδρος Μωυσής, μετά από τις γυμνασιακές σπουδές του στο Κολλέγιο Αθηνών, σπούδασε μηχανικός στις ΗΠΑ, στο Τεχνολογικό Ινστιτούτο της Μασαχουσέτης (MIT), εργάστηκε στη Σίλικον Βάλεϊ στην κατασκευή προγραμμάτων επιχειρηματικού λογισμικού, ενώ για μεγάλο διάστημα έζησε και εργάστηκε στο Παρίσι. Σήμερα διαμένει και εργάζεται στην Πορτόλα Βάλεϊ της Βόρειας Καλιφόρνιας. Ο πατέρας του, Ραφαήλ Μωυσής, τον βοήθησε ουσιαστικά σε πολλά στάδια αυτού του βιβλίου. [2] Η Alliance Israélite Universelle ιδρύθηκε από τον Adolphe Crémieux στο Παρίσι το 1860. Αν και ήταν ένα ίδρυμα που αποσκοπούσε στη χειραφέτηση των Εβραίων χάρη στην ίδρυση σχολείων με προοδευτικές παιδαγωγικές μεθόδους, είχε πάντα τη συμπάθεια των χριστιανών. Τα πρώτα σχολεία της Alliance σε ελληνικές πόλεις ακόμη υπό την οθωμανική κυριαρχία λειτούργησαν το 1865 στο Βόλο, το 1873 στη Θεσσαλονίκη και σε άλλες πόλεις της Ελλάδας, και ήταν ανοιχτά στα παιδιά όλων των θρησκευμάτων. [3] Δαβιτσών σημαίνει στα εβραϊκά «γιος του Δαβίδ». Το επίθετο Λεβή, όπως και το Κοέν, έχουν βιβλική καταγωγή και συνδέονται με θρησκευτικά καθήκοντα και αξιώματα. Οι Κοέν (Kohanim) ήσαν ιερείς και οι Λεβίτες εκτελούσαν υπηρεσίες στο ναό. Η σημασία αυτών των ονομάτων είχε επιβιώσει στην εβραϊκή κοινότητα των Ιωαννίνων. [4] Ο Ασέρ Μωυσής, εξέχουσα πνευματική προσωπικότητα με εξαιρετικά πλούσιο συγγραφικό έργο και καθοριστική παρουσία στη δημόσια ζωή, υπήρξε μετά τη λήξη του πολέμου ο κύριος συντελεστής στην αναδιοργάνωση των Εβραϊκών Κοινοτήτων της Ελλάδος. Ο γιος του Ραφαήλ επιμελήθηκε μια επιλογή από μελετήματα του πατέρα του στο βιβλίο Κληροδότημα, Αθήνα 2011. [5] Ο Jules Richard ήταν Γάλλος βιομήχανος, κατασκευαστής στερεοσκοπικών φωτογραφικών μηχανών. Στο γύρισμα του 20ού αιώνα η στερεοσκοπική φωτογραφική μηχανή του, «Vérascope» (1893), που λειτουργούσε με γυάλινες πλάκες, και ο αντίστοιχος στερεοσκοπικός προβολέας Taxiphote (1899) είχαν τεράστια επιτυχία στην αγορά χάρη στην εξελιγμένη τεχνική τους και την υψηλή ποιότητα απόδοσης. Όμως σήμερα η αναπαραγωγή αυτών των φωτογραφιών απαιτεί μεγάλη τεχνική φροντίδα. [6] Το διήγημα περιλαμβάνεται στη συλλογή Το τέλος της μικρής μας πόλης, που πρωτοδημοσιεύτηκε το 1953 από το εκδοτικό «Νέα Ελλάδα» στη Ρουμανία, αναδημοσιεύτηκε με σημαντικές αλλαγές το 1963 στην Ελλάδα από τις εκδόσεις της Επιθεώρησης Τέχνης και τώρα κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Το Ροδακιό. Ακολούθησε το διήγημα «Έξοδος» του Γιάννη Στάρκη, για τον διωγμό των Εβραίων στα Γιάννενα το 1944, περ. Διαγώνιος, τχ. 19, Ιούλιος ‐ Σεπτέμβριος 1969 (αναδημοσιεύεται στο Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου, Η λογοτεχνία ως μαρτυρία. Έλληνες πεζογράφοι για τη γενοκτονία των Εβραίων, Παρατηρητής [Επίκεντρο], Θεσσαλονίκη 1995). [7] Η Jeanne Dussap, σύζυγος του Edgar-Etienne Dussap, προξένου της Γαλλίας στην Αθήνα, βρισκόταν με τον σύζυγό της στα Γιάννενα το 1912-1913, στο διάστημα της πολιορκίας της πόλης από τα ελληνικά στρατεύματα και την απελευθέρωσή της στις 22 Φεβρουαρίου του 1913, μετά την κρίσιμη μάχη στο Μπιζάνι με επικεφαλής τον διάδοχο Κωνσταντίνο. Με το ψευδώνυμο Guy Chantepleure έγραψε πολλά μυθιστορήματα. Το ιδιαίτερα ενδιαφέρον χρονικό της για την πολιορκία στα Γιάννενα, La ville assiégée, Janina, Octobre 1912 - Mars 1913, Calmann-Lévy, Παρίσι 1913, είναι προσιτό στο διαδίκτυο. [8] Ο Εσάτ Πασάς (1862-1952) έχει χαρακτηριστεί ως άνθρωπος μειλίχιος, ευγενής και αγαπητός για τον ήπιο χαρακτήρα του. Καταγόταν από εξισλαμισθέντα πρόγονο της χριστιανικής οικογένειας των Γλυκήδων. Απόφοιτος της Ζωσιμαίας Σχολής, συμμαθητής του διαδόχου Κωνσταντίνου στην Ακαδημία Πολέμου του Βερολίνου, είχε πολλές συμπάθειες και ανάμεσα στους Έλληνες. Το 1913, μέχρι την αναχώρησή του για την Κωνσταντινούπολη, φιλοξενήθηκε στο σπίτι του στρατηγού Θεόδωρου Πάγκαλου στην Αθήνα, στον οποίο δώρισε το ξίφος του ως δείγμα ευγνωμοσύνης για τη φιλοξενία. Η ιστορία αυτή θυμίζει την περίφημη ταινία του Ζαν Ρενουάρ Η μεγάλη χίμαιρα (1938). [9] Πρόκειται για 19 φωτογραφίες που βρίσκονται στην επίσημη ιστοσελίδα http://www.bild.bundesarchiv.de/ οι οποίες τραβήχτηκαν στις 25 Μαρτίου 1944 από τον φωτογράφο των Γερμανών Wetzel. Έχουν αναρτηθεί ευρύτατα σε ελληνικές ιστοσελίδες, λ.χ. https://goo.gl/twdEaZ [10] Αρχεία Alliance Israélite Universelle, Grèce I.C.22. Αντίγραφο επιστολής σχετικής με τα επεισόδια μεταξύ Ελλήνων και Εβραίων το Πάσχα του 1872, αρ. 3408, με ημερομηνία 1η Ιουλίου 1872, στο Bernard Pierron, Histoire des relations entre les Grecs et les Juifs de 1821 à 1945, Διδακτορική διατριβή υπό τη διεύθυνση του Henri Tonnet, INALCO, Παρίσι 1993, Β΄ μέρος, σ. 309. (Bibliothèque universitaire des langues et civilisations, Παρίσι, Cote: TH.438). Η διατριβή δημοσιεύθηκε σε συντομευμένη μορφή το 2000 και σε ελληνική μετάφραση το 2004, με τίτλο Εβραίοι και χριστιανοί στη νεότερη Ελλάδα. Ιστορία των διακοινοτικών σχέσεων από το 1821 έως το 1945, από τις εκδόσεις Πόλις το 2004.

Η εβραϊκή παρουσία στα Γιάννενα: ένα στερεοσκοπικό αφήγημα

Σύνδεση