Το τεντωμένο σκοινί του Ζαν Κοκτώ

Ο Ζαν Κοκτώ, που υπήρξε αμφιλεγόμενη προσωπικότητα τόσο κατά τη διάρκεια της ζωής του όσο και σήμερα, είναι το θέμα της επιβλητικής και οριστικής βιογραφίας που μεταφράστηκε από τα γαλλικά. ΑRΒ – THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS Claude Arnaud, Jean Cocteau: A Life [Ζαν Κοκτώ. Η ζωή του], μετάφραση από τα γαλλικά Λώρεν Έλκιν και Σαρλότ Μαντέλ, Yale University Press, σελ. 1014 Ο Ζαν Κοκτώ (1889-1963), που υπήρξε αμφιλεγόμενη προσωπικότητα τόσο κατά τη διάρκεια της ζωής του όσο και σήμερα, είναι το θέμα της επιβλητικής και οριστικής βιογραφίας που μεταφράστηκε τώρα από τα γαλλικά. Ο Κοκτώ μίλησε κάποτε για κάποιον που ακούμπησε έναν χαμαιλέοντα σε μια σκωτσέζικη κουβέρτα για να μην κρυώνει· αν εξαιρέσει κανείς το γεγονός ότι ύστερα από λίγο ο χαμαιλέοντας πέθανε από εξάντληση [στην προσπάθειά του να προσαρμόσει το χρώμα του δέρματός του στα αναρίθμητα τετραγωνάκια της κουβέρτας], θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο χαμαιλέοντας ήταν ο ίδιος ο Κοκτώ, φίλος και οπαδός του πρωταθλητή πυγμαχίας Πάναμα Αλ Μπράουν και εξίσου θαυμαστής της Μπαρμπέτ, μιας τραβεστί σχοινοβάτισσας από το Τέξας. Ο Κοκτώ ήταν ποιητής και εντυπωσιακά επιτυχημένος θεατρικός συγγραφέας και κινηματογραφικός σκηνοθέτης (περισσότερο γνωστός σήμερα για το αριστούργημά του Η Πεντάμορφη και το τέρας). Θαύμαζε τα μακριά, λευκά, νευρώδη χέρια του και έβαζε συχνά να του τα φωτογραφίσουν. Ήταν τόσο παραγωγικός που έλεγαν ότι είχε πολλά χέρια σαν τον ινδουϊστή θεό Βισνού – άλλη μια ιδέα για μια φωτογραφία των χεριών του, και πολλών φωτογραφιών ακόμα. Πάνω: Σερζ Λιντό, Ο αναγνώστης Ζαν Κοκτώ, 1938. Κάτω: Ρεϊμόν Βουανκέλ, Τα χέρια του Ζαν Κοκτώ. Ο Κοκτώ λάτρευε τους διάσημους φίλους και κατάπινε μαζοχιστικά τις προσβολές τους. Ο Πικάσο ήταν αναμφίβολα ο διασημότερος όλων· ο Κοκτώ ήταν εκείνος που τον έπεισε να σχεδιάσει τα σκηνικά για το μπαλέτο Παρέλαση κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, κίνηση που εδραίωσε τη διεθνή του φήμη. Ο Κοκτώ παραδέχτηκε ότι εκείνη η συνάντηση με τον Πικάσο ήταν η κορυφαία της ζωής του. Όμως, χρόνια αργότερα, όταν ο Πικάσο μπορούσε να εκφραστεί ελεύθερα στην Βαρκελώνη, έδωσε μια αδιάκριτη συνέντευξη στα ισπανικά, υποθέτοντας ότι δεν θα έφτανε ποτέ στα αυτιά των Παριζιάνων: Ο Κοκτώ είναι μία μηχανή σκέψης. Τα σχέδιά του είναι χαριτωμένα· η λογοτεχνία του δημοσιογραφική. Εάν έβγαιναν εφημερίδες για διανοούμενους, ο Κοκτώ θα μπορούσε να σερβίρει καθημερινά ένα νέο πιάτο, μια κομψή πιρουέτα. Αν κατάφερνε να πουλήσει το ταλέντο του, θα μπορούσαμε όλη μας τη ζωή να πηγαίνουμε στο φαρμακείο και να αγοράζουμε λίγα χάπια Κοκτώ, και πάλι δεν θα καταφέρναμε να εξαντλήσουμε το ταλέντο του. Ο Κοκτώ στενοχωρήθηκε τόσο πολύ όταν δημοσιεύτηκε μεταφρασμένη η συνέντευξη στις σελίδες του L’Intransigeant[1] που νόμισε ότι όλοι οι νεαροί καλλιτέχνες που προσπαθούσε να εντυπωσιάσει ξαφνικά θα άρχιζαν να αμφισβητούν ότι είχε υπάρξει ποτέ έμπιστος του Πικάσο. Παραδόξως, νόμιζε ότι αυτά τα λόγια έπλητταν το γόητρό του. Ότι τα γραπτά του ήταν «δημοσιογραφικά»! Ότι το έργο του έμοιαζε με «νέο πιάτο» και «χάπι»! Ο Κοκτώ έγραψε αμέσως γράμμα στη μητέρα του, στο οποίο επικαλούνταν τον οικογενειακό καθολικισμό, παρ’ όλο που ο ίδιος δεν τον ασκούσε (πολύ αργότερα, το 1924, έκανε εντυπωσιακή επάνοδο στον καθολικισμό ως μαθητής του θεολόγου φιλοσόφου Ζακ Μαριταίν, αν και δυο χρόνια αργότερα ο Μαριταίν δημοσίευσε ανοιχτή επιστολή όπου ανακοίνωνε τη ρήξη μεταξύ τους). Ο Κοκτώ έγραψε στη μητέρα του: Αγαπημένη μου, εχθές δέχτηκα το μεγαλύτερο πλήγμα της ζωής μου. … Ο Πικάσο εκφράστηκε για μένα όπως θα έκαναν μόνο οι χειρότεροι εχθροί μου. … Ο μόνος λόγος που δεν πήδηξα από το μπαλκόνι ήσουν εσύ και η εκκλησία. … Νομίζω ότι δεν θα ξαναβρώ ποτέ τη δύναμη να ξαναγυρίσω στην πόλη. … Προσευχήσου για μένα. Υποφέρω φριχτά. Ύστερα όμως είχε μια έμπνευση. Οι Ισπανοί ήταν τόσο ηλίθιοι που θα μπορούσαν εύκολα να είχαν μπερδέψει το όνομα του πολύ λιγότερο σημαντικού ζωγράφου Πικάμπια με το όνομα του Πικάσο. Μάλιστα! Μπορούσε να πει σε όλους ότι όλα αυτά τα φριχτά λόγια για εκείνον τα είχε πει ο Πικάμπια. Λίγο αργότερα, κατά τη διάρκεια ενός διαλείμματος στο θέατρο, η μητέρα του Κοκτώ έπιασε τον Πικάσο και του είπε ότι ήταν πολύ ανακουφισμένοι που ανακάλυψαν ότι δεν είχε δώσει εκείνος αυτή την απαίσια συνέντευξη. Κατόπιν τον ρώτησε ευθέως: «Δεν ήσασταν εσείς, έτσι δεν είναι;». Η Ρωσίδα σύζυγος του Πικάσο, η Όλγα, που συμπαθούσε πολύ τον Κοκτώ, τον λυπήθηκε και είπε: «Όχι, δεν ήταν αυτός»[2]. Ο Κοκτώ γεννήθηκε στο ήσυχο, εύπορο προάστιο του Παρισιού Μαιζόν-Λαφίτ το 1889, μερικές ώρες πριν εγκαινιαστεί ο Πύργος του Άιφελ, εκείνο το τολμηρό σύμβολο του μοντέρνου. Ήταν μια πόλη αφιερωμένη στις ιπποδρομίες. Προερχόταν από πλούσια καθολική οικογένεια χρηματομεσιτών και συμβολαιογράφων. Ο πατέρας του αυτοκτόνησε όταν ο Ζαν (ο μικρότερος από τρία αδέρφια) ήταν μόλις οκτώ ετών· δεν άφησε σημείωμα, αλλά υπάρχουν ενδείξεις ότι ίσως ήταν ομοφυλόφιλος. Τον μεγάλωσε η μητέρα του, που έρρεπε υπερβολικά προς το μελόδραμα, και μια Γερμανίδα γκουβερνάντα. (Ήξερε να μιλά γερμανικά, και μετά το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου εξέπληξε τους πάντες εκδίδοντας μια ποιητική ανθολογία γραμμένη στα γερμανικά[3] – τείνοντας κλάδο ελαίας προς τον εχθρό.) Όπως παρατηρεί ο Αρνώ, «Ούτε μια λέξη, ούτε μια τύψη, ούτε καν μια νύξη δεν θα επανέφερε –σε ολόκληρη την πλούσια αλληλογραφία τους– την ανάμνηση της αυτοκτονίας. Μήπως μητέρα και γιος εκμεταλλεύτηκαν κρυφά το θάνατο του πατέρα;» Ζαν Κοκτώ, Η θεά των όφεων, 1963. Μαρκαδόροι σε χαρτί. Σχέδιο για εικονογράφηση ταυρομαχιών. Τα φίδια έχουν αντικατασταθεί από δύο «μπαντερίλας» και ο ταυρομάχος –ανδρόγυνη φιγούρα λόγω της αποστράπτουσας στολής του και της περίτεχνης κόμμωσής του– από τη γυμνόστηθη θεά. Παρότι φοίτησε στο εκλεκτό λύκειο Κοντορσέ, όπου είχε φοιτήσει ο Προυστ, οι αδελφοί Γκονκούρ και μια στρατιά άλλων διασημοτήτων, και όπου θα δίδασκε φιλοσοφία ο Ζαν-Πωλ Σαρτρ, ο Κοκτώ υπήρξε αδιάφορος μαθητής, αξιομνημόνευτος για την αμέλειά του. Αυτός, που θα συγκαταλεγόταν στους δυο-τρεις ευφυέστερους συζητητές της εποχής του και που έδειχνε περιέργεια για τα πάντα, από τον χορό και τη θρησκεία ως τη ζωγραφική και την ποίηση, δεν έδειξε καθόλου την ευστροφία του στο σχολείο. Ωστόσο ωρίμασε πρώιμα και δαιμόνιος καθώς ήταν κανόνισε να δημοσιευτούν τα ποιήματά του όντας ακόμη έφηβος. Η δεύτερη ποιητική συλλογή του είχε τον μοιραίο τίτλο Ο επιπόλαιος πρίγκιπας, παρατσούκλι που του κόλλησε. Εκεί διαβάζουμε: Περιφρονητικός, επιπόλαιος και λιγνός, Ονειροπόλος και παιδιάστικος, Γεννήθηκα για να είμαι πρίγκιπας, Ένας μικρός πρίγκιπας[4] στην εξορία. Ο Κοκτώ οργάνωσε μία απαγγελία των ποιημάτων του από τον Εντουάρ ντε Μαξ, έναν από τους κορυφαίους ηθοποιούς της εποχής, σε ένα θέατρο για μερικές εκατοντάδες στενούς φίλους. Ο ντε Μαξ ήταν τόσο γνωστός ομοφυλόφιλος που, όπως θυμόταν ο Κοκτώ χρόνια αργότερα, οι φίλοι της μητέρας του της έλεγαν: «Ο γιος σου ξέρει τον ντε Μαξ, είναι χαμένος». Ο φανταχτερά ντυμένος ντε Μαξ έκανε κάθε απόγευμα αμαξάδα στο Παρίσι μαζί με τον Κοκτώ και άλλα λυκειόπαιδα. Ο Προυστ προσπάθησε να προειδοποιήσει τον Κοκτώ, που ήταν είκοσι χρόνια μικρότερός του, ότι συναναστρεφόμενος με κοσμικούς, συχνάζοντας στα σαλόνια τους και εντυπωσιάζοντάς τους με το λέγειν του, θα κατέστρεφε το ταλέντο του. Είχε σκανδαλιστεί από το πόσο μπλαζέ είχε γίνει κιόλας ο έφηβος Κοκτώ· ήταν, έλεγε, σαν άνθρωπος που την Πρωτοχρονιά έτρωγε όλη μέρα μαρόν γλασέ και του είχε κοπεί η όρεξη για κανονικό φαγητό. Όπως το θέτει ο Αρνώ, «Κατόπιν η ζωή οδήγησε τον Προυστ ξανά στο αριστούργημά του [Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο][5] και τον Κοκτώ στην πτήση του μέσα στην καλή κοινωνία». Ζαν Κοκτώ, Ερωτικά σχέδια για την εικονογράφηση του Λευκού βιβλίου (1930, αριστερά) και του Καβγατζή της Βρέστης (1947, δεξιά). Σινική μελάνη και μολύβι σε χαρτί. Κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου, ο Κοκτώ, που κρίθηκε αδύναμος να υπηρετήσει, πήγε με το έτσι θέλω να πολεμήσει με μια στολή σχεδιασμένη από τον Πωλ Πουαρέ, κορυφαίο μόδιστρο της εποχής, και μπήκε σε ένα σώμα τραυματιοφορέων, όπου γνώρισε έναν ψεύτικο αξιωματικό (που ενέπνευσε το ανέμελο πολεμικό μυθιστόρημά του Θωμάς ο απατεώνας[6]). Ο Κοκτώ πρέπει να έκανε μεγάλη εντύπωση με τη σικάτη στολή και το βαρύ μακιγιάζ. (Η Κόμισσα ντε Σεβινιέ, πάνω στην οποία βασίστηκε κατά κύριο λόγο ο χαρακτήρας της Δούκισσας ντε Γκερμάντ [στο έργο του Προυστ], λέγεται ότι κάποτε απαγόρευσε στον Κοκτώ να φιλήσει το σκυλάκι της: «Θα γεμίσετε τη μύτη του πούδρα!»). Οι συμπολεμιστές του τον θεωρούσαν θαρραλέο και χαρούμενο ενώ γύρω τους έσκαγαν οι βόμβες. Στο μεγαλύτερο μέρος της ζωής του κάπνιζε όπιο, όπως πολλοί από τους εύπορους φίλους του. Η Κολέτ, η ονομαστή και εργατική γειτόνισσά του στο Παλαί Ρουαγιάλ, έγραψε για τα κομψά σύνεργα του οπίου στο βιβλίο της Le Pur et l'impur [Ηθικό και ανήθικο][7] (παρότι δεν υπάρχουν ενδείξεις ότι η ίδια ήταν οπιομανής – ούτε αναφέρεται στον Κοκτώ σε εκείνο το βιβλίο). Ο Κοκτώ τρελαινόταν να επισκέπτεται την Κολέτ και έχει αφήσει ένα ανεξίτηλο πορτρέτο της: Ανάμεσα στα μαλλιά που έμοιαζαν με σύννεφο σκόνης και το μαντίλι που είχε δεμένο στο λαιμό, πάνω στο τριγωνικό πρόσωπο με τη σουβλερή μύτη και το σαν περισπωμένη στόμα, υπήρχαν τα μάτια μιας λέαινας στο ζωολογικό κήπο που γίνεται θεατής αντί για θέαμα, παρακολουθώντας εκείνους που την παρακολουθούν, με τις πατούσες σταυρωμένες, και ηγεμονική περιφρόνηση[8]. Και η Κολέτ έγραψε αξιομνημόνευτα για τον Κοκτώ στις αναμνήσεις της από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, «Το Παρίσι από το παράθυρό μου», στο οποίο περιέγραφε το διαμέρισμά του στο Παλαί Ρουαγιάλ: Είναι ό,τι πρέπει για έναν θεατράνθρωπο, αφού το φως, για να φτάσει στο δωμάτιό του, πρέπει να αγγίξει το πλακόστρωτο και να φτάσει με αντανάκλαση κάτω από τις καμάρες, σαν τα φώτα της ράμπας. Αν τύχει να σηκώσεις το βλέμμα σου ενώ περνάς, ίσως δεις.… τον συγγραφέα αυτοπροσώπως, με την αφάνα του, το ισχνό σώμα που θυμίζει λαγωνικό, τα σηκωμένα μανίκια του πουκαμίσου πάνω στα μπράτσα με τις φλέβες που μοιάζουν σαν διακλαδιζόμενες περικοκλάδες. Παρότι ο Προυστ και ο Κοκτώ θα έπρεπε να είναι φίλοι (ήταν και οι δυο ομοφυλόφιλοι, τους συνάρπαζε η κοσμική κοινωνία, ήταν διάσημοι συγγραφείς, γόνοι πλούσιων αστικών οικογενειών) ο Κοκτώ συχνά εξοργιζόταν με τον μεγαλύτερο και σοφότερο, αλλά πιο ασθενικό Προυστ. Μια φορά, προς το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ο Κοκτώ είχε κανονίσει να διαβάσει ένα μακροσκελές ποίημα σε φίλους του. Είχαν συγκεντρωθεί στις 10 και περίμεναν τον Προυστ, ο οποίος έφτασε τελικά τα μεσάνυχτα (καθώς λόγω του άσθματος, έπρεπε να περιμένει να κατακαθίσει η σκόνη στους δρόμους). Όπως γράφει ο Αρνώ: Ξαφνικά, τα μεσάνυχτα, έφτασε εν τέλει ο Προυστ, με μια φυσικότητα που άγγιζε τα όρια της αδιαφορίας. «Φύγε, Μαρσέλ, μου χαλάς την ανάγνωση!» φώναξε ο Κοκτώ, με μια δηκτικότητα που δεν συνήθιζε. Ακολούθησε ένας κύκλος επιστολών και διαμαρτυριών, μομφών και δικαιολογιών, που κατέληξε με τον Προυστ να κατηγορεί τον Κοκτώ ότι «ήταν, κάτω από το παρουσιαστικό ενός νεαρού ποιητή, ένας γερο-δανδής. …». Κατόπιν ο Προυστ εκμυστηρεύτηκε σε έναν φίλο: «Αν είχα το ταλέντο του Ζαν –πράγμα που θα ήθελα πολύ–νομίζω ότι δεν θα έδινα καμία σημασία στο έργο μου, πόσο μάλλον στην ανάγνωσή του». Αριστερά: Ζαν Κοκτώ, Πορτρέτο της Κολέτ, 1957. Μολύβι σε χαρτί. Δεξιά: Ζαν Κοκτώ, Αυτοπροσωπογραφία με φόντο έναν αρχαιοελληνικό ναό, 1925. Σινική μελάνη και κηρομπογιές σε χαρτί. Ο Προυστ συνοδευόταν από τον όμορφο αμφιφυλόφιλο Αμερικανό διπλωμάτη Γουόλτερ Μπέρι, που είχε ξεμυαλίσει και την Ήντιθ Ουώρτον και τον Χένρυ Τζέημς. Επηρεασμένος από τους πειραματισμούς του νέου φίλου του Γκιγιώμ Απολλιναίρ, ο Κοκτώ αγωνιούσε γιατί είχε αλλάξει το ύφος της διαφάνειας και της γοητείας των πρώτων ποιημάτων του με κάτι πολύ πιο «μοντέρνο» και δύσκολο, αφιερωμένο στον ηρωικό πιλότο Ρολάν Γκαρρός. Οι κυρίες της καλής κοινωνίας προβληματίστηκαν και μπερδεύτηκαν· οι περισσότερες είχαν να δουν τον Κοκτώ από τότε που άρχισε ο πόλεμος. Τώρα που είχε τελειώσει, είχε μετασχηματιστεί σε κάτι νέο, όπως τόσο συχνά έκαναν στην μακρά τους καριέρα οι φίλοι του Στραβίνσκι και Πικάσο. Το ποίημα, που λεγόταν Το Ακρωτήρι της Καλής Ελπίδας, ήταν παταγώδης αποτυχία. Ήταν σαν να είχε εγκαταλείψει εν μία νυκτί το γεμάτο χάρη στιλ του Συμβολισμού για κάτι που έμοιαζε με τον Φουτουρισμό, υμνώντας το ατσάλι, τους έλικες των αεροπλάνων και τον πόλεμο. Το διάβαζε με το νέο του στιλ απαγγελίας, σε ρυθμούς πολυβόλου, μέσα στην αποπνικτική ζέστη του Αυγούστου· το κοινό του έλιωνε κυριολεκτικά. Ο Κοκτώ είχε εξοργιστεί που ο Προυστ αργοπόρησε τόσο πολύ και απέσπασε την προσοχή του κοινού. Ακολούθησε ανταλλαγή επιστολών· ο Προυστ είπε σε έναν φίλο ότι παρ’ όλο που ο Κοκτώ ήταν έξοχος νεαρός ποιητής, συμπεριφερόταν σαν γερο-νάρκισσος («un vieux beau») – σαν τον ποιητή Ρομπέρ ντε Μοντεσκιού, πρότυπο του χαρακτήρα του βαρώνου Σαρλύς [στο έργο του Προυστ]. Ο Κοκτώ (κάποιοι λέγανε ότι το όνομά του ήταν πληθυντικός του «κοκτέιλ») ήθελε πάνω απ’ όλα να είναι πρωτοπόρος. Είχε καταγοητευτεί από τα Ballets Russes [Ρωσικά Μπαλέτα] τον ιμπρεσάριο Σεργκέι Ντιάγκιλεφ και τον διάσημο χορευτή Βασλάβ Νιζίνσκι. Ο Ντιάγκιλεφ τον σταμάτησε μια μέρα στα Ηλύσια Πεδία και του είπε το διάσημο: «Ξάφνιασέ με!». Όπως συμπληρώνει ο Αρνώ, «Προφανώς ο ιμπρεσάριος εννοούσε “Μην μας μιμείσαι, σταμάτα να θέλεις να μας ευχαριστήσεις, γίνε αυτό που είσαι”». Ο Κοκτώ άλλο που δεν ήθελε να ακολουθήσει αυτή την αυθαίρετη, επιτακτική εντολή· ύστερα από λίγο συνέλαβε και έγραψε το λιμπρέτο για ένα μπαλέτο, την Παρέλαση, με σκηνικά Πικάσο και μουσική Ερίκ Σατί. Τώρα, στα 1917, είχε το δικό του «σκάνδαλο» αντάξιο της Ιεροτελεστίας της Άνοιξης των Στραβίνσκι-Νιζίνσκι του 1913, στο οποίο οι θεατές αντέδρασαν τόσο βίαια (καταφεύγοντας ως και σε συμπλοκές) που ο διευθυντής σκηνής αναγκάστηκε να δυναμώσει τα φώτα του θεάτρου. Η Παρέλαση συγκέντρωνε μια παράξενη ποικιλία χαρακτήρων: έναν Κινέζο, ένα κοριτσάκι, έναν ακροβάτη, διευθυντές σκηνής και μια ανώνυμη φωνή που κραύγαζε μέσα από τα μεγάφωνα. Κάνοντας το μπαλέτο να μοιάζει σαν έργο των Τζον Κέιτζ και Μερς Κάννινγκχαμ avant la lettre (πριν την ώρα του), ο Κοκτώ το 1917 έγραψε σε ένα δοκίμιο που αργότερα δημοσιεύτηκε στην συλλογή του Rappel à l’ordre [Επαναφορά στην τάξη] ότι «Η χορογραφία του ήταν ένα οργανωμένο ατύχημα, λανθασμένα βήματα που παρατείνονταν και εναλλάσσονταν με την πειθαρχία μιας φούγκας». Ο Πικάσο σχεδίασε τα κυβιστικά σκηνικά και την αυλαία. Ο Σατί αρνήθηκε να διασκευάσει υπάρχουσα μουσική του· συνέθεσε ολοκαίνουρια μουσική επένδυση. Για να το κάνει ακόμη πιο «σκανδαλώδες», ο Κοκτώ πρόσθεσε στην ορχήστρα ήχους από σειρήνες και γραφομηχανές. Γράφοντας τις σημειώσεις του προγράμματος, ο Απολλιναίρ εφεύρε τη λέξη «σουρεαλισμός» τρία χρόνια πριν ξεκινήσει το καλλιτεχνικό κίνημα[9]. Ένας από τους νεαρούς στρατιώτες που παραβρέθηκαν στην ποιητική βραδιά και αρνήθηκε να τον επαινέσει –και σηκώθηκε κι έφυγε στα μισά– ήταν ο Αντρέ Μπρετόν, ο οποίος θα γινόταν ο «πάπας» του σουρεαλισμού. Εκείνος και η παρέα του απεχθάνονταν τον Κοκτώ, αφενός γιατί αντιμετώπιζαν εχθρικά όλους τους ομοφυλόφιλους και αφετέρου γιατί απεχθάνονταν το συγκεκριμένο μίγμα κλασικών αναφορών και αριστοκρατικού κιτς. Ο Κοκτώ ήταν πολύ «δεξιά όχθη», με τις κυρίες της αριστοκρατίας, τους μόδιστρους και τα όνειρα του οπίου· οι Σουρεαλιστές εμπνέονταν από ένα μίγμα κομμουνισμού, φροϋδισμού και μποεμισμού της «αριστερής όχθης»[10]. Επίσης, ο Μπρετόν απεχθανόταν τη συγγραφή από τη στιγμή που το είδωλό του, ο Ντυσάν, είχε σταματήσει να κάνει τέχνη. Όπως το θέτει ο Αρνώ, «ονειρευόταν να καταστρέψει τη λογοτεχνία, και γι’ αυτό έστρεψε τα πυρά του σε έναν άνθρωπο που δεν θα άντεχε χωρίς αυτήν». Μέχρι την αποδυνάμωσή τους μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο (ο Μπρετόν απείχε από τον πόλεμο, όντας στη Νέα Υόρκη), οι Σουρεαλιστές παρέμειναν σταθερά εχθρικοί απέναντι στον Κοκτώ, μολονότι εκείνος ήταν μάλλον ο επινοητής του σουρεαλισμού. Ο Κοκτώ ήταν αριστοτέχνης του αυτοβιογραφικού δοκιμίου. Τα δοκίμιά του ήταν ταυτόχρονα εξόχως προσωπικά, αποκαλυπτικά και φιλοσοφικά. Το Όπιο[11] είναι ένα ημερολόγιο που κρατούσε κατά τη διάρκεια μιας θεραπείας αποτοξίνωσης και περιέχει το εξής αλησμόνητο χωρίο: «Ο Πικάσο έλεγε ότι η μυρωδιά του οπίου είναι η λιγότερο ηλίθια μυρωδιά στον κόσμο. Συγκρίνεται μόνο με τη μυρωδιά ενός τσίρκου ή ενός λιμανιού». Γράφτηκε κατά τη διάρκεια της παραμονής του σε μια κλινική το 1928 και είναι κάθε άλλο παρά καταγγελία του ναρκωτικού και «της ευφορίας του που είναι ανώτερη της υγείας». Πιο πρακτικά, μας λέει ότι το πρώτο σημάδι διακοπής του οπίου είναι ότι επανεμφανίζεται η σεξουαλικότητα, καθώς και τα χασμουρητά, τα φτερνίσματα, η καταρροή και τα δάκρυα. Μας λέει επίσης ότι όλα όσα κάνει κανείς στη ζωή του αν δεν καπνίζει όπιο κατευθύνονται προς τον θάνατο και σχετίζονται με αυτόν, ενώ η οπιομανία είναι κάτι άλλο, ένας τρόπος να κατέβεις από το «τρένο» που έχει προορισμό το θάνατο. Ο Κοκτώ σχεδίαζε διαρκώς ενώ έγραφε το βιβλίο· είπε: «Το γράψιμο, για μένα, ισοδυναμεί με το σχέδιο, με το να δένεις τις γραμμές με τέτοιο τρόπο ώστε να γίνονται γράμματα ή να τις λύνεις έτσι ώστε η γραφή να γίνεται σχέδιο». Το 1919 γνώρισε έναν έξοχο νεαρό μυθιστοριογράφο, τον δεκαπεντάχρονο Ρεϋμόν Ραντιγκέ. Όπως τον 19ο αιώνα η συνάντηση ανάμεσα στον Πωλ Βερλαίν και τον έφηβο Αρθούρο Ρεμπώ άλλαξε τη ζωή και την ποίηση του μεγαλύτερου σε ηλικία, παντρεμένου Βερλαίν, ο Κοκτώ σχεδόν ερωτεύτηκε το μυωπικό αγόρι που (σαν τον Ρεμπώ) ήταν ο κυρίαρχος της σχέσης, τόσο καλλιτεχνικά όσο και ψυχολογικά. Παρά την απρόσφορη ετεροφυλοφιλία του, ο Ραντιγκέ ήταν πρόθυμος να κοιμηθεί (μόνο να μοιραστεί το κρεβάτι) με τον ερωτοχτυπημένο Κοκτώ, και δεν είναι τυχαίο που η πιο εμπνευσμένη ποιητική συλλογή του Κοκτώ, το Plain-chant[12], μιλάει για το πώς είναι να ξαγρυπνάς συλλογισμένος δίπλα στον αγαπημένο που κοιμάται· κάποτε ο Ραντιγκέ καυχήθηκε στο ημερολόγιό του ότι ουδέποτε «αρνήθηκε» τον εαυτό του σε κανέναν. Τι να έκανε, όμως, που τύχαινε να μην ανταποκρίνεται το σώμα του στους άντρες; Η διανοητική ένωση μεταξύ ενός παιδιού-θαύματος και ενός έμπειρου Παριζιάνου δεκατέσσερα χρόνια μεγαλύτερού του ήταν πολύ παραγωγική, και ο Αρνώ την αποκαλεί μια από τις γονιμότερες στην ιστορία. Και οι δυο συγγραφείς αποφάσισαν να υποταχθούν στην αίγλη μυθιστορημάτων του απώτερου παρελθόντος που παρακολουθούσαν συγκρατημένα τις διεργασίες των παθών – Η πριγκίπισσα ντε Κλεβ[13], Επικίνδυνες σχέσεις[14], Αντόλφ[15]. Ο Ραντιγκέ έγραψε το άψογο Ο διάβολος μέσα του[16] και ο Κοκτώ τελικά έγραψε μια τραγωδία για τον έρωτα μεταξύ δύο αδελφών, Τα τρομερά παιδιά[17]. Αυτό το σύντομο μυθιστόρημα είναι σεμνό στη φόρμα και τη γλώσσα, αλλά παραβατικό στη συμπονετική αποτύπωση της αιμομιξίας και της άσωτης, παιχνιδιάρικης ζωής των πλούσιων έφηβων ορφανών – μια συνταγή που οδηγεί σε ολέθρια τραγωδία. Μεταφέρθηκε έξοχα στον κινηματογράφο με μουσική Μπαχ και πρωταγωνιστή έναν από τους εραστές του Κοκτώ, τον Εντουάρ Ντερμίτ, που πριν γίνει ηθοποιός ήταν ανθρακωρύχος. Όπως αναφέρει ο Αρνώ, ο Κοκτώ απέδιδε καθετί καλό στον νεαρό κολλητό του: Η επίδραση που είχε ο ένας πάνω στον άλλο ήταν αντεστραμμένη στο μυαλό του Κοκτώ. Ήταν πεπεισμένος ότι η πατρότητα της αρχικής του συμβουλής –«Να είσαι συνηθισμένος, να γράφεις όπως όλοι οι άλλοι»– ανήκε στην πραγματικότητα στον Ραντιγκέ, μάλλον γιατί εκείνος την είχε εφαρμόσει καλύτερα από τον ίδιο. Παρά τη λογοτεχνική του επιτυχία, ο Ραντιγκέ έπινε καθημερινά ένα μπουκάλι ουίσκι και ένα μπουκάλι τζιν· κόλλησε τυφοειδή πυρετό και πέθανε στα είκοσί του, αφήνοντας πίσω του εννιακόσιες σελίδες μυθιστορηματικής πρόζας, περιλαμβανομένου και του ανολοκλήρωτου Ο χορός του κόμη Ντ’ Ορζέλ[18], τον οποίο ο Κοκτώ συντόμευσε κατά 9 τοις εκατό και καλλώπισε με το φυσικό του ταλέντο στους αφορισμούς. Η Κοκό Σανέλ και η μεγάλη προστάτιδα του μπαλέτου Μίσια Σερτ ανέλαβαν τη διοργάνωση της κηδείας του Ραντιγκέ – όλη στα λευκά, στο χρώμα που ήταν αφιερωμένο στα νεκρά μωρά και παιδιά. Άσπρο φέρετρο, άσπρο κοστούμι, άσπρα άλογα. Ο Κοκτώ ήταν απαρηγόρητος για χρόνια· οι κακές γλώσσες τον αποκαλούσαν le veuf sur le toit, η χήρα στη στέγη, από το εστιατόριο Le Boeuf sur le Toit (Το βόδι στη στέγη) όπου σύχναζε με την παρέα του. Τα απομνημονεύματα του Κοκτώ, La difficulté d'être [Η δυσκολία τού είναι], περιέχουν αλησμόνητες σελίδες για τις εκκεντρικότητές του και το ύφος του: Δεν δίνω καμία σημασία σε αυτό που οι άλλοι αποκαλούν ύφος, από το οποίο τους αρέσει να θεωρούν ότι μπορούν να αναγνωρίσουν έναν συγγραφέα. Θέλω ο κόσμος να αναγνωρίζει τις ιδέες μου, ή, ακόμα καλύτερα, τον τρόπο που λειτουργώ. Θέλω να γίνομαι κατανοητός με τον λακωνικότερο δυνατό τρόπο. Έχω παρατηρήσει πως όταν μια ιστορία δεν συνδέεται με νοητικές διεργασίες, αυτό συμβαίνει γιατί μπορεί να διαβαστεί υπερβολικά γρήγορα, γιατί ο κατήφορος παραείναι ολισθηρός. Γι’ αυτό στο εν λόγω βιβλίο διαστρέφω το ύφος μου… Τα έγραψε στα τέλη της δεκαετίας του 1940, αφού σκηνοθέτησε την επιτυχημένη ταινία του Η πεντάμορφη και το τέρας, με όλες τις πολεμικές και μεταπολεμικές στερήσεις και ενώ υπέφερε από μια επώδυνη δερματική ασθένεια. Ο τίτλος του βιβλίου είναι μια αναφορά στο σχόλιο που έκανε ο φιλόσοφος του δέκατου όγδοου αιώνα Μπερνάρ ντε Φοντενέλ στον γιατρό του, όντας ετοιμοθάνατος σε ηλικία σχεδόν εκατό χρόνων: «Αισθάνομαι μια κάποια δυσκολία στην ύπαρξη». Σχεδιάζει λεκτικά πορτρέτα διάσημων φίλων του και επίσης, όπως ο Μονταίνιος, ανατέμνει τον εαυτό του, ακόμη και την εμφάνισή του: Τα μαλλιά μου πάντα μεγάλωναν προς κάθε κατεύθυνση, το ίδιο και τα δόντια και οι τρίχες των γενιών μου. Σίγουρα και τα νεύρα μου και η ψυχή μου όλη έτσι μεγαλώνουν. Γι’ αυτό και δυσκολεύονταν τόσο να με καταλάβουν όσοι πηγαίνουν προς μόνο μία κατεύθυνση και μετά βίας μπορούν να αντιληφθούν έναν κολικό. Αυτό αναστατώνει όσους δεν μπορούν να με γιατρέψουν από τη μυθολογική μου λέπρα. Δεν ξέρουν από πού να με πιάσουν. Μια ματιά στο χρονολόγιο της ζωής του Κοκτώ, όπως το συνέταξε ο Αρνώ, αποκαλύπτει πόσο σκληρά εργάστηκε, πόσο αδιάκοπα και με πόσα μέσα. Για παράδειγμα, πέρασε τον Φεβρουάριο του 1938 στο Μονταργκίς με τον σύντροφό του, τον σταρ του κινηματογράφου Ζαν Μαραί· εκεί έγραψε μέσα σε οχτώ ημέρες το έργο Οι τρομεροί γονείς[19] (ανέβηκε το 1995 στο Μπρόντγουεϊ με τον τίτλο Indiscretions [Αδιακρισίες] και πρωταγωνιστές τους Τζουντ Λω, Κάθλην Τέρνερ, Αϊλίν Άτκινς και Σύνθια Νίξον). Τον επόμενο Σεπτέμβριο έγραψε ένα μακροσκελές ποίημα αφιερωμένο στον Ζαν Μαραί. Στις 14 Νοεμβρίου έγινε η πρεμιέρα του έργου· απαγορεύτηκε στο αρχικό θέατρο –ασχολείται με την αιμομιξία μεταξύ μητέρας και γιου– αλλά ήταν θρίαμβος όταν ανέβηκε σε δεύτερο θέατρο. Το έργο εκδόθηκε το 1939. Όλα αυτά ήταν δουλειά ενός και μόνο χρόνου. Ζαν Κοκτώ, Δαφνοστεφανωμένος Ορφέας, 1951. Λάδι σε μουσαμά. Το 1940 όχι μόνο έγραψε ένα θεατρικό έργο, τα Ιερά Τέρατα, αλλά και το μονόπρακτο Ο ωραίος αδιάφορος, που ήταν η αναθεωρημένη εκδοχή της Ανθρώπινης φωνής[20]. Αυτή τη φορά η γυναίκα, που ικετεύει τον εραστή της να μην την εγκαταλείψει, μιλάει απευθείας σε εκείνον, όχι στο τηλέφωνο όπως στο πρωτότυπο. Και τώρα τον ρόλο ανέλαβε η Εντίθ Πιάφ. Ο Κοκτώ πήγε ξανά για αποτοξίνωση. Έπειτα εξέδωσε μία ακόμα ποιητική συλλογή και τα Ιερά Τέρατα. Την επόμενη χρονιά έγραψε τη Γραφομηχανή, ένα θεατρικό έργο, ένα έμμετρο δράμα βασισμένο στο Τριστάνος και Ιζόλδη, και εξέδωσε δύο ποιητικές συλλογές. Όποτε δεν μπορούσε να γράψει, σχεδίαζε. Όπως γράφει και ο Αρνώ: Παρότι ο Κοκτώ είχε ανάγκη να βυθίζεται [στα έργα των άλλων], υπηρετούσε το δικό του σύμπαν. Έγραψε βερλαινικά ποιήματα, ένα σαρτρικό έργο, γύρισε μια ταινία που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί σουρεαλιστική[21], και παρ’ όλα αυτά μπορεί να τον αναγνωρίσει κανείς ακόμα στο ελάχιστο των φράσεων ή των ποιημάτων του: πετάει από κλαρί σε κλαρί, κελαηδά εδώ και χορεύει εκεί, αλλά βρίσκεται πάντα στο ίδιο δέντρο. Ο Κοκτώ πάντοτε ήθελε να γράψει ένα μυθιστόρημα με ήρωες ομοφυλόφιλους, όμως αποφάσισε να περιμένει τον θάνατο της μητέρας του. Πέθανε το 1943, αλλά τον είχε ήδη «προλάβει» μια άλλη ανακάλυψή του, ο κλέφτης και φυλακόβιος Ζαν Ζενέ, που είχε ήδη εκδώσει την Παναγία των λουλουδιών[22], μια αριστοτεχνική περιγραφή της Ντιβίν, μιας από τις πρώτες τραβεστί της λογοτεχνίας. Ο Κοκτώ παρηγοριόταν με το Λευκό βιβλίο ή Έρωτες αγοριών[23], ένα μάλλον συγκρατημένο γκέι βιβλίο που είχε ήδη εκδώσει ανώνυμα τη δεκαετία του 1920· αλλά όσο ήπια ήταν η ιστορία, τόσο κολασμένη ήταν η εικονογράφηση (που προστέθηκε δυο χρόνια αργότερα στη δεύτερη έκδοση) – και αναγνωρίστηκε από τον Κοκτώ ως δικό του έργο. «Κάποιοι έχουν πει ότι Το λευκό βιβλίο ήταν δικό μου έργο. Υποθέτω ότι αυτός είναι ο λόγος που μου ζητήσατε να το εικονογραφήσω και ο λόγος για τον οποίο δέχτηκα» έγραψε υπαινικτικά σε μια ανοιχτή επιστολή προς τον εκδότη. Ο Κοκτώ ήταν σπουδαίος ιμπρεσάριος, μια γενναιόδωρη ψυχή, ικανός να υποστηρίζει νεότερα ταλέντα, συνήθως γένους αρσενικού. Ήταν άνθρωπος της υπερβολής – αδιόρθωτος πολυλογάς, ένθερμος καίτοι πρόσκαιρος προσήλυτος στον καθολικισμό, ναρκομανής, αφοσιωμένος φίλος που συχνά ένιωθε μοναξιά. Το παρελθόν του ως αντιναζιστή είναι αμφιλεγόμενο. Κατά τη διάρκεια του πολέμου, ένας από τους λόγους που συναναστρεφόταν περιστασιακά Γερμανούς ήταν ότι οι Γάλλοι φασίστες συνεργάτες (του είδους του Σελίν) έτρεφαν τέτοια έχθρα απέναντι στον ίδιο και τον Ζαν Μαραί που πέταξαν μελάνι στον ηθοποιό κατά τη διάρκεια μιας παράστασης του Βρετανικού και τους ξυλοκόπησαν και τους δυο ένα βράδυ στα Ηλύσια Πεδία. Για να κερδίσει λίγη προστασία από τα ανώτερα κλιμάκια, έγραψε ένα θετικό άρθρο για τον αγαπημένο γλύπτη του Χίτλερ, τον Άρνο Μπρέκερ, που έκανε έκθεση στο μουσείο της Ορανζερί. Για να είμαστε δίκαιοι, ο Κοκτώ γνώριζε τον Μπρέκερ από τη δεκαετία του ’20 που ο γλύπτης σπούδαζε στο Παρίσι, και είκοσι χρόνια μετά τον πόλεμο επέλεξε να ταφεί κάτω από το βλέμμα της προτομής του φιλοτεχνημένης από τον Μπρέκερ. Μεταπολεμικά, παρέμεινε φίλος με τον Μπρέκερ και την [Ελληνίδα] σύζυγό του [Δήμητρα Μεσσάλα]. Όμως πολλοί αριστεροί γάλλοι φίλοι του τον επέκριναν που εγκωμίασε έναν ευνοούμενο του Χίτλερ, ο οποίος είχε φυλακίσει και σκοτώσει τόσους φίλους τους[24]. Οι πιο διάσημοι επικριτές του ήταν ο Αντρέ Ζιντ, οι Σουρεαλιστές, και καθολικοί όπως ο Φρανσουά Μωριάκ (ιδίως, όπως ξεκαθαρίζει ο Αρνώ, αφού ο Κοκτώ εγκατέλειψε το θεαματικό του προσηλυτισμό στην εκκλησία για να επιστρέψει στα αγόρια και το όπιο). Όμως η κοινή γνώμη λάτρευε τον ίδιο και τον Μαραί, ιδιαίτερα έπειτα από την συμμετοχή του Μαραί στη ρομαντική ταινία L’éternel retour [Η αιώνια επιστροφή] που γυρίστηκε μεσούντος του πολέμου σε σενάριο του Κοκτώ (πρόκειται για μια ημι-μυθολογική μοντέρνα διασκευή του Τριστάνος και Ιζόλδη). Είναι γυρισμένη σε πλούσιο ασπρόμαυρο αλλά το παίξιμο των ηθοποιών είναι ξύλινο και το σενάριο του Κοκτώ πομπώδες. Ορδές έφηβων κοριτσιών ξεροστάλιαζαν στην αυλή του Παλαί Ρουαγιάλ ελπίζοντας να δουν στα κλεφτά τον σταρ ή έστω τον κατοικίδιο σκύλο τους, τον Μουλούκ. Μάλιστα, ο Κοκτώ και ο Μαραί ήταν το πρώτο διάσημο γκέι ζευγάρι του κόσμου, παρότι ο Κοκτώ δίσταζε να ξεστομίσει την τρομερή λέξη «ομοφυλόφιλος». Αριστερά: Μαν Ρέι, Ο Κοκτώ κατασκευάζοντας ένα σιδερένιο γλυπτό, 1928. Δεξιά: Λυσιέν Κλεργκ, Ο Κοκτώ σχεδιάζοντας την αυτοπροσωπογραφία του, 1959. Ο Κοκτώ γνώριζε τη Σάρα Μπερνάρ, κορυφαία ηθοποιό της δεκαετίας του 1890 και τον Άντυ Γουόρχολ στις αρχές της δεκαετίας του ’60. (Ο Άντυ ήταν ένθερμος θαυμαστής αυτής της πρώιμης μεγαλοφυΐας στην αυτοπροβολή.) Η ζωή του ήταν μακρά και γόνιμη. Σήμερα είναι περισσότερο ονομαστός για την ταινία του Η πεντάμορφη και το τέρας, το σενάριο και την αφήγηση των Τρομερών παιδιών, το ποίημά του Plain-chant [Μονωδία] και το Portraits-Souvenirs [Πορτρέτα-Αναμνήσεις]. Όπως η Κολέτ, ο Κοκτώ δεν έγραψε ποτέ μια κακή ατάκα ή ένα σπουδαίο βιβλίο – η διάνοιά του τιμήθηκε όταν έγινε, ανέλπιστα, μέλος της αξιοσέβαστης Γαλλικής Ακαδημίας, όπως και εκείνη ήταν η πρώτη γυναίκα που έγινε δεκτή στη Βελγική Ακαδημία. Η πολυαγαπημένη του, θρυλική Εντίθ Πιάφ με την περιπετειώδη ζωή πέθανε λίγο πριν τον Κοκτώ – όσο χρειαζόταν για να προλάβει να της αποτίσει φόρο τιμής με προσεκτικά διαλεγμένα λόγια λίγο πριν ξεψυχήσει. Ο Ζιντ θεωρούσε τον Κοκτώ ανόητο, και σίγουρα η δεξιοτεχνία του τον καθιστούσε ύποπτο. Η Γερτρούδη Στάιν κορόιδευε τα ομοερωτικά του σχέδια. Ο θεατρικός συγγραφέας Ζαν Ζιροντού αποδοκίμαζε τα αβίαστα έργα που έγραφε, του είδους που οι Γάλλοι αποκαλούν «μπουλβάρ». Ήταν ένας ανυπόφορα έξοχος συζητητής και από άλλες απόψεις ακριβώς αυτό που οι Άγγλοι, για παράδειγμα, απεχθάνονται στους Γάλλους – εύστροφος, αστείρευτη πηγή οξύμωρων και ειρωνειών, ένας πραγματικός πολυτεχνίτης[25]. © THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS 2017 — Μετάφραση: Νίνα Μπούρη Οι Σημειώσεις είναι της ΑRΒ. Τα πρωτότυπα σχέδια και οι φωτογραφίες προέρχονται από τη Συλλογή Γιάννη Κονταξόπουλου. Πικάσο - Κοκτώ Πικάσο - Κοκτώ: Οι καινοτόμοι του μοντερνισμού, Ίδρυμα Β. & Μ. Θεοχαράκη, Kunstmuseum Pablo Picasso Münster, Συλλογή Γιάννη Κονταξόπουλου, Αθήνα 2015, σελ. 320 Ξεπερνά τα στενά όρια ενός καταλόγου έκθεσης η αξία του πολυτελούς λευκώματος που εξέδωσε, με τη χορηγία των Θανάση και Μαρίνας Μαρτίνου, το Ίδρυμα Θεοχαράκη με αφορμή την επιμελημένη από τον Τάκη Μαυρωτά έκθεση των εικαστικών έργων των Πικάσο και Κοκτώ στην Αθήνα, από τον Νοέμβριο του 2015 έως τον Φεβρουάριο του 2016. Στο πολυσέλιδο αυτό επιστημονικό πόνημα, σημαντική κατάθεση στην ήδη πλούσια διεθνή βιβλιογραφία των δύο καλλιτεχνών, περιλαμβάνονται, πέρα από τις καλαίσθητες αναπαραγωγές όλων των έργων της έκθεσης, οι γνώσεις ιστορικών τέχνης (Μύλερ, Τεριάντ) αναφορικά με τη συγκριτική προσέγγιση του εικαστικού έργου των δύο καλλιτεχνών, αλλά και οι μαρτυρίες των Ελύτη, Τσαρούχη και Φασιανού σε ό,τι αφορά τη δική τους φιλία με τον Κοκτώ ή τον Πικάσο. Περαιτέρω, η έκδοση προσφέρει, στο πλαίσιο της καταγραφής του χρονικού της φιλίας των δύο καλλιτεχνών από τον Κονταξόπουλο, ένα μεγάλο τμήμα της ανέκδοτης αλληλογραφίας τους, πρωτογενή πηγή-κλειδί για την κατανόηση της «ασύμμετρης» σχέσης τους, την οποία χαρακτηρίζει τόσο η διαχυτική εγκαρδιότητα όσο και η ουδέτερη αποστασιοποίηση. Ο Πικάσο έφτασε στα απώτατα όρια της παραστατικής τέχνης. Αναμιγνύοντας στα κλασικά μέσα απεικόνισης τις τεχνικές που τελειοποιήθηκαν κατά την εποχή του Κυβισμού, αποδίδει όχι μόνο μια νέα εικόνα της πραγματικότητας αλλά και μια εικόνα πληρέστερη και αληθέστερη. Ο Κοκτώ ασχολήθηκε σχεδόν με όλες τις τέχνες για να συγκροτήσει –ακόμα και να επανεφεύρει– τη δική του ποίηση, επιστρατεύοντας σαν «οχήματα» σε αυτή του την αναζήτηση τη ζωγραφική, το μυθιστόρημα, το θέατρο, την κριτική, τον κινηματογράφο. Μέσα από διαδοχικές αφαιρέσεις, οι δύο καλλιτέχνες αναζητούν την απέριττη φόρμα, τον καθαρό όγκο με μία μονοκονδυλιά. Στην αστείρευτη δημιουργική ορμή του Κοκτώ και στο άοκνο ερευνητικό πνεύμα του Πικάσο, προστίθεται, σε αμφότερους τους καλλιτέχνες, η βαθύτατη αίσθηση της ανθρώπινης διάστασης – και εκεί ακριβώς έγκειται η σπουδαιότητα της σύζευξής τους. Οι απεικονίσεις του Κοκτώ και του Πικάσο δεν αποτελούν απλώς εικαστικές επιτυχίες· συνιστούν μαρτυρίες σχετικά με τον άνθρωπο του καιρού μας. Εκφράζουν τις χαρές του: ο Κοκτώ και ο Πικάσο εξυμνούν τον ερωτισμό, την αγάπη· εκφράζουν τις ανησυχίες του: τον πόλεμο, τον θάνατο μέσα από την τραγωδία της ταυρομαχίας. Και, όταν ο Κοκτώ και ο Πικάσο, ξανασυναντούν τα σύμβολα της ελληνικής μυθολογίας, τότε το άνθρώπινο στοιχείο των έργων τους αγγίζει το οικουμενικό. Το βιβλίο, χάρη στην πρωτοποριακή αντιστικτική τοποθέτηση των έργων των δύο καλλιτεχνών σε δισέλιδα, καθιστά δυνατή την εκτίμηση του εύρους των αλληλεπιδράσεών τους. Το εικαστικό έργο του Κοκτώ φέρει συχνά τη σφραγίδα άλλοτε των κριτικών του συλλογισμών επί του έργου του Πικάσο και άλλοτε της επιρροής που άσκησε πάνω του ο εντυπωσιακός φίλος του. Ούτε ο Πικάσο όμως στερείται επιρροών από το ύφος του Κοκτώ: η επινοητικότητα, η εντυπωσιακή φραστική δεξιοτεχνία που βρίθει οξυμώρων, τα παιγνιώδη γλωσσικά ευρήματα που μετατρέπονται σε εξίσου χιουμοριστικές απεικονίσεις, ακόμη και ο χειμαρρώδης ποιητικός λόγος του Πικάσο όταν καταπιάνεται με τη συγγραφή, συνιστούν τα στοιχεία με τα οποία ο γάλλος ποιητής σφράγισε το σύμπαν του ισπανού ζωγράφου. Η ανάδειξη της διαλεκτικής σχέσης μίας φιλίας πενήντα ετών δεν είναι μικρή προσφορά στην ιστορία της τέχνης και του πολιτισμού. ARB [1] Ο μύθος της μεταφρασμένης συνέντευξης του Πικάσο επαναλαμβάνεται άκριτα από όλους τους βιογράφους του Κοκτώ (ήδη από το 1970). Η πραγματικότητα όμως είναι διαφορετική. Ο Πικάσο, στην επίμαχη συνέντευξή του στην ισπανική La Publicitat (19.10.1926) δεν αναφέρεται καθόλου στον Κοκτώ. Η γαλλική δήθεν μετάφραση ήταν (ακόμη) μια καλά στημένη πλάκα των σουρεαλιστών που έλεγχαν το περιοδικό L’Intransigeant και μισούσαν θανάσιμα τον Κοκτώ για τους λόγους που αναφέρει ο Ουάιτ στη συνέχεια του άρθρου του. Οι βιογράφοι θα έπρεπε να το υποψιασθούν και να αναζητήσουν απλά το πρωτότυπο από το γεγονός ότι η γαλλική «μετάφραση» δημοσιεύθηκε κι εκείνη στις 19.10.1926. Η νέα αυτή θέση αναλύεται διεξοδικά στην υπό έκδοση Αλληλογραφία Πικάσο-Κοκτώ από τον Γιάννη Κονταξόπουλο (εκδόσεις Gallimard, Παρίσι, φθινόπωρο 2017), τον οποίο και ευχαριστούμε για τη σχετική πληροφορία. [2] Το ανέκδοτο αυτό της συνάντησης του ζεύγους Πικάσο με τη μητέρα του Κοκτώ στο θέατρο –που επίσης ελέγχεται ως ιστορικά ανακριβές– αναφέρεται από τη Γερτρούδη Στάιν στην Αυτοβιογραφία της Άλις Β. Τόκλας (Gallimard, 2011 [1934], σ. 237) και έκτοτε επαναλαμβάνεται από τους βιογράφους του Κοκτώ. Στο ίδιο βιβλίο (σ. 236), η Στάιν που δεν συμπαθούσε τον Κοκτώ, προσθέτει ότι στην επίμαχη ισπανική συνέντευξη ο Πικάσο δήλωνε επίσης ότι τάχα «ο Κοκτώ είναι τόσο διάσημος που βρίσκει κανένας τα ποιήματά του σε όλα τα ακριβά κομμωτήρια του Παρισιού». [3] Poèmes écrits en allemand (1934). [4] Τον τίτλο αυτό θα δανειστεί το 1943 ο Σαιντ Εξυπερύ για το διάσημο μυθιστόρημά του. [5] Μτφρ. Παύλος A. Ζάννας, Γαλλικό Ινστιτούτο, Αθήνα 1969/2001. Ο Παναγιώτης Πούλος συνέχισε τη μεταφραστική προσπάθεια μετά τον θάνατο του Ζάννα, και όλο το έργο εκδίδεται, σε επιμέλεια Παναγιώτη Πούλου, από το Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 2001-2014. Ο τελευταίος τόμος πρόκειται να εκδοθεί σε μετάφραση του Παναγιώτη Πούλου το φθινόπωρο του 2017. [6] Μτφρ. Στέφανος Ευθυμιάδης, σκίτσα Ζαν Κοκτώ, Αιγόκερως, Αθήνα 1982. [7] Ηθικό και ανήθικο, μτφρ. Θανάσης Θ. Νιάρχος, Αστάρτη, Αθήνα 1988. [8] Το ζωγραφικό πορτρέτο της Κολέτ από τον Κοκτώ που συνοδεύει την περιγραφή αυτή εκτέθηκε πρόσφατα στο Ίδρυμα Θεοχαράκη στο πλαίσιο της έκθεσης Πικάσο-Κοκτώ Οι καινοτόμοι του μοντερνισμού (4.11.2015-28.2.2016, επιμ. Τάκη Μαυρωτά). Βλ. κατάλογο έκθεσης, σ. 55. [9] Χρονολογικά η Παρέλαση του Κοκτώ, που έκανε πρεμιέρα στις 18 Μαΐου 1917, προηγείται των Μαστών του Τειρεσία του Απολλιναίρ (Les Mamelles de Tirésias. Drame surréaliste…), που έκανε πρεμιέρα στις 24 Ιουνίου 1917. Ο όρος «σουρεαλισμός» δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά στο κείμενο που έγραψε ο Απολλιναίρ για το πρόγραμμα της Παρέλασης. [10] Πρόκειται πρωτίστως για τις δύο όχθες του Σηκουάνα, οι οποίες ταυτίζονταν με μια καλλιτεχνική (μάλλον παρά πολιτική) «αριστερά» και «δεξιά», αντιστοίχως. [11] Μτφρ. Άρης Σφακιανάκης, σκίτσα Ζαν Κοκτώ, Αιγόκερως, Αθήνα 1980. [12] Όρος της ρωμαιοκαθολικής εκκλησιαστικής μουσικής. Θα μπορούσε να αποδοθεί ως Μονωδία. [13] Μτφρ. Τερέζα Πεσμαζόγλου, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 1986. [14] Μτφρ. Ανδρέας Στάικος, Άγρα, Αθήνα 2009. [15] Μτφρ. Μαρία Σπυριδοπούλου, Printa, Αθήνα 2016. [16] Μτφρ. Μέλπω Αξιώτη, Κέδρος, Αθήνα χ.χ. [17] Μτφρ. Αλίκη Σ. Βρανά, Εύη, Αθήνα, χ.χ. / Μτφρ. Τ. Ροδόπουλος, Αθήνα, Άγκυρα 1975 / Μτφρ. Π. Λάμψα, Ερμείας, 1983 / Μτφρ. Τ. Τσιάτσικα, Printa, Αθήνα 1993. [18] Μτφρ. Ρένα Χατχούτ, Εξάντας, Αθήνα 2006. [19] Μτφρ. Ερρίκος Μπελιές, Πατάκη, Αθήνα 2002. [20] Μτφρ. Μάριος Πλωρίτης, Δωδώνη, Αθήνα 1994. [21] Το αίμα ενός ποιητή (1930). Βλ. Ζαν Κοκτώ - Αντρέ Φρενιώ, Κινηματογράφος και ποίηση, μτφρ. Μάκης Μωραΐτης, Αιγόκερως, Αθήνα 1986. [22] Μτφρ. Δημήτρης Δημητριάδης, Εξάντας, Αθήνα 1976. [23] Μτφρ. Νίκος Παπαδογιάννης, Αίολος 1988. [24] Στη βιογραφία δεν αναδεικνύεται επαρκώς το γεγονός ότι ο Κοκτώ χρησιμοποίησε αρκετές φορές τον παντοδύναμο τότε Μπρέκερ προκειμένου να διαμεσολαβήσει ώστε να προστατευθούν φίλοι τους όπως ο Πικάσο ή ακόμη και να γλιτώσει από το Ολοκαύτωμα τον εβραίο ποιητή Μαξ Ζακόμπ – δυστυχώς πολύ αργά στην τελευταία αυτή περίπτωση. [25] Πβ. από την ελληνική βιβλιογραφία: Πέτρος Παπαδόπουλος, «Αφιέρωμα στον Ζαν Κοκτώ», περ. Διαβάζω, αρ. 160, 28.1.1987· Λεωνίδας Χρηστάκης, Ζαν Κοκτώ ο μέγας ερασιτέχνης, Γαβριηλίδης, Αθήνα 1990· Γιάννης Κονταξόπουλος, Ζαν Κοκτώ ο πολύτροπος ποιητής, Εξάντας, Αθήνα 1999· Γιάννης Κονταξόπουλος και Μισέλ Μπεπουά, Ο Ζαν Κοκτώ και η Ελλάδα, Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα 2007.

Το τεντωμένο σκοινί του Ζαν Κοκτώ

Σύνδεση