Η Ευρώπη υπό διάλυση;

ΑRΒ – THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS Philipp Ther, Europe Since 1989: A History [Η Ευρώπη από το 1989: Μια στορία], μετάφραση από τη γερμανική γλώσσα: Charlotte Hughes-Kreutzmüller, Princeton University Press, σελ. 425 Joseph E. Stiglitz, [ελληνική έκδοση: Ευρώ: Πώς ένα κοινό νόμισμα απειλεί το μέλλον της Ευρώπης, μτφρ. Νίκος Ρούσσος, εκδόσεις Παπαδόπουλος, Αθήνα 2016, σελ. 448], The Euro: How a Common Currency Threatens the Future of Europe, Norton, σελ. 416 Claus Offe, Europe Entrapped [Η παγιδευμένη Ευρώπη], Polity, σελ. 157 Hans-Werner Sinn, The Euro Trap: On Bursting Bubbles, Budgets, and Beliefs, [Η παγίδα του Ευρώ: Φούσκες που σκάνε, προϋπολογισμοί και τυφλή πίστη], Oxford University Press, σελ. 380 Hans-Werner Sinn, Der Euro: Von der Friedensidee zum Zankapfel, [Το Ευρώ: Από όραμα ειρήνης μήλο της έριδος], αναθεωρημένη και επικαιροποιημένη έκδοση του βιβλίου Η παγίδα του ευρώ, Hanser, Μόναχο 2016, σελ. 535 François Heisbourg, La fin du rêve européen [Το τέλος του ευρωπαϊκού ονείρου], Stock, Παρίσι 2016, σελ. 200 Jan-Werner Müller, What Is Populism? [Τι σημαίνει λαϊκισμός;], University of Pennsylvania Press, σελ. 123 Αν τον Ιανουάριο του 2005 είχα καταψυχθεί με τη μέθοδο της κρυογονικής, θα είχα ξεκινήσει την προσωρινή ανάπαυσή μου ως ένας ευτυχισμένος Ευρωπαίος. Με τη διεύρυνση της Ευρωπαϊκής Ένωσης έτσι ώστε να περιλαμβάνει πλέον πολλές μετακομμουνιστικές δημοκρατίες, το όνειρο που είχαν το 1989 οι κεντροευρωπαίοι φίλοι μου για «επιστροφή στην Ευρώπη» γινόταν πραγματικότητα. Τα κράτη-μέλη της ΕΕ είχαν συμφωνήσει σε μια συνταγματική συνθήκη, στην οποία αναφερόταν αόριστα το Ευρωπαϊκό Σύνταγμα. Το δίχως προηγούμενο σχέδιο της ευρωπαϊκής νομισματικής ένωσης φαινόταν να αναιρεί τον βαθύ σκεπτικισμό που εγώ και πολλοί άλλοι είχαμε εκφράσει πιο πριν.[1] Ήταν εκπληκτικό να ταξιδεύει κανείς ανεμπόδιστα από το ένα άκρο της ηπείρου στο άλλο χωρίς συνοριακούς ελέγχους μέσα στη διευρυνόμενη ζώνη των κρατών που εφάρμοζαν τη Συμφωνία Σένγκεν, και με ένα ενιαίο νόμισμα στην τσέπη για χρήση σε όλη την ευρωζώνη. Η Μαδρίτη, η Βαρσοβία, η Αθήνα, η Λισαβόνα και το Δουβλίνο λούζονταν από το φως του ήλιου που έμπαινε άπλετο μέσα από τα παράθυρα των αρχαίων σκοτεινών παλατιών που είχαν μόλις ανοίξει. Η περιφέρεια της Ευρώπης έδειχνε να πλησιάζει στον ιστορικό πυρήνα της ηπείρου, να συγκλίνει γύρω από τη Γερμανία, τις χώρες της Μπενελούξ, τη Γαλλία και τη βόρεια Ιταλία. Οι νεαροί Ισπανοί, οι Έλληνες, οι Πολωνοί και οι Πορτογάλοι μιλούσαν με αισιοδοξία για τις νέες πιθανότητες που τους πρόσφερε η «Ευρώπη». Ακόμα και η εμφανώς ευρωσκεπτικιστική Βρετανία αγκάλιαζε το ευρωπαϊκό μέλλον της υπό την ηγεσία του πρωθυπουργού Τόνι Μπλερ. Κι εκεί επάνω εμφανίστηκε η ανοιχτά φιλοευρωπαϊκή Πορτοκαλί Επανάσταση στην Ουκρανία. Βλέποντας τους ειρηνικούς διαδηλωτές στο Κίεβο να ανεμίζουν την ευρωπαϊκή σημαία, με τα κίτρινα αστέρια της στο μπλε φόντο, ένιωθα να τραγουδώ από μέσα μου τον ευρωπαϊκό ύμνο ‒ με τη μουσική του Μπετόβεν από την «Ωδή στη χαρά».[2] Εάν με έβγαζαν από τη βαθιά κατάψυξη τον Ιανουάριο του 2017 θα ξαναπέθαινα αμέσως από το σοκ. Διότι σήμερα υπάρχει κρίση και αποσύνθεση όπου και αν κοιτάξω: η ευρωζώνη πάσχει από χρόνια δυσλειτουργία, η ηλιόλουστη Αθήνα έχει βυθιστεί στην εξαθλίωση, νεαροί Ισπανοί με διδακτορικά έχουν καταλήξει να εργάζονται ως σερβιτόροι στο Λονδίνο ή το Βερολίνο, τα παιδιά των πορτογάλων φίλων αναζητούν εργασία στη Βραζιλία και την Αγκόλα, και η περιφέρεια της Ευρώπης απομακρύνεται από τον πυρήνα της. Δεν υπάρχει ευρωπαϊκό Σύνταγμα, δεδομένου ότι απορρίφθηκε στα δημοψηφίσματα στη Γαλλία και την Ολλανδία αργότερα το 2005. Η περίφημη ελευθερία μετακίνησης για τους νεαρούς Πολωνούς και άλλους κεντροευρωπαίους και ανατολικοευρωπαίους έχει παίξει καταλυτικό ρόλο προς το σοκαριστικό αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος στην ίδια μου τη χώρα, τη Βρετανία, με το οποίο αποφάσισε να αποχωρήσει εντελώς από την ΕΕ. Και το Brexit φέρνει μαζί του την προοπτική να αποστερηθώ την ευρωπαϊκή μου ιθαγένεια στην τριακοστή επέτειο του 1989. Ένας νεαρός φιλελεύθερος ήρωας του 1989, ο Βίκτορ Ορμπάν, έχει μετατραπεί σήμερα σε έναν εθνικιστή λαϊκιστή που οδηγεί την Ουγγαρία προς τον αυταρχισμό και εξυμνεί ανοιχτά το «ανελεύθερο» παράδειγμα της Κίνας του Σι Τζινπίνγκ και της Ρωσίας του Βλαντίμιρ Πούτιν. Οι συνοριακοί έλεγχοι μεταξύ των χωρών του Σένγκεν έχουν επιβληθεί εκ νέου («προσωρινά», φυσικά), ως απάντηση στην πλημμύρα των προσφύγων από τη Συρία, το Ιράκ και το Αφγανιστάν ‒ περιοχές όπου η λεγόμενη ευρωπαϊκή εξωτερική πολιτική μας έχει αποδειχθεί ανερμάτιστη. Σαν να μην έφταναν όλα αυτά, μια γενναία προσπάθεια που έγινε για να κλείσει το ανοιχτό θέμα της Πορτοκαλί Επανάστασης στην Ουκρανία ανταμείφθηκε με τη μονομερή ένοπλη κατάληψη της Κριμαίας από τη Ρωσία και τη συνεχιζόμενη βίαιη επέμβαση στην ανατολική Ουκρανία ‒ ενέργειες που θυμίζουν την Ευρώπη του 1939 και όχι του 1989. Ιχαβώδ! Ιχαβώδ! Η δόξα έφυγε από το κοινό ευρωπαϊκό μας σπίτι. Αυτή η θεαματική στροφή από το φως στο σκοτάδι εγείρει ενδιαφέροντα ερωτήματα που αφορούν την ιστορική περιοδολόγηση και το πώς επηρεάζονται οι ιστορικοί από την εποχή κατά την οποία γράφουν. Μια από τις καλύτερες ιστορίες της Ευρώπης του εικοστού αιώνα, το βιβλίο Σκοτεινή ήπειρος (Dark Continent) του Μαρκ Μαζάουερ, που εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1998, αποτελεί μερική εξαίρεση και εναντιώνεται σκόπιμα στη φιλελεύθερη θριαμβολογία της δεκαετίας του ’90. Ωστόσο, ακόμη και ο Μαζάουερ κατέληξε στο συμπέρασμα ότι «σε σύγκριση με άλλες ιστορικές εποχές και άλλες περιοχές του σημερινού κόσμου, οι κάτοικοι της Ευρώπης απολαμβάνουν έναν εξαιρετικό συνδυασμό ατομικής ελευθερίας, κοινωνικής αλληλεγγύης και ειρήνης». Ελάχιστοι ιστορικοί πλην του Τόνι Τζαντ θα μπορούσαν να εκφράσουν μεγαλύτερη επιφύλαξη στις αυτοεπαινετικές κοινοτοπίες του φιλελεύθερου ευρωπαϊσμού. Ο Τζαντ τις ανέλυσε λεπτομερώς και στη συνέχεια τις αμφισβήτησε σε μια σειρά διαλέξεων που δημοσιεύθηκαν αρχικά το 1996 με τίτλο Μια μεγάλη ψευδαίσθηση; (A Grand Illusion?). Ωστόσο, ακόμη κι εκείνος, στο τελευταίο πλήρες κεφάλαιο του δεξιοτεχνικά γραμμένου βιβλίου του για την ιστορία της Ευρώπης μετά το 1945, το οποίο δημοσιεύθηκε το 2005, ακριβώς τη στιγμή εκείνη του φαινομενικού θριάμβου, και το οποίο κεφάλαιο έφερε τον τίτλο Μετά τον πόλεμο, κατέληγε σε αυτά τα τολμηρά αισιόδοξα λόγια: «Λίγοι θα το είχαν προβλέψει εξήντα χρόνια πριν, αλλά ο εικοστός πρώτος αιώνας μπορεί εντέλει να ανήκει στην Ευρώπη». Είχα πάντα τις αμφιβολίες μου ως προς την περιοδολόγηση που εισηγείται ο τίτλος του Τόνι Τζαντ, καθώς έτσι υπονοείται ότι η «μεταπολεμική» περίοδος διήρκεσε από το 1945 έως το 2005. Τα γεγονότα κάθε εποχής έχουν πολύ πιο μακροπρόθεσμα αίτια και συνέπειες από ό,τι αφήνουν να εννοηθούν οι αυστηρές και περιοριστικές στα όριά τους ημερομηνίες, όμως με πείθει περισσότερο για την ορθότητά της η χρονολόγηση της μεταπολεμικής περιόδου από το 1945 έως το 1989, ή το αργότερο έως το 1991, με την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης. Η περίοδος της ευρωπαϊκής ιστορίας μετά την πτώση του Τείχους του Βερολίνου το 1989 θα μπορούσε να ονομαστεί, εν συντομία, «μετά το Τείχος εποχή». Όμως τότε αντιμετωπίζουμε ένα ακόμη ερώτημα: Βρισκόμαστε άραγε ακόμα σε εκείνη την περίοδο; Ή μήπως η μετά το Τείχος εποχή τελείωσε κατά τη διάρκεια του φανταστικού κρυογονικού ύπνου μου, κάποια στιγμή ανάμεσα στο απόγειό της στις αρχές του 2005 και το χειρότερο σημείο της όπου βρίσκεται σήμερα; Οι τόσο περιοριστικές ημερομηνίες είναι πάντα αμφισβητήσιμες, όμως φαίνεται εύλογο να θεωρήσει κανείς ότι η οικονομική κρίση του 2008-2009, που ξεκίνησε στις ΗΠΑ, αλλά γρήγορα εξαπλώθηκε στην Ευρώπη, αποτέλεσε την αρχή μιας νέας περιόδου που χαρακτηρίζεται από τρεις μεγαλύτερες κρίσεις: του καπιταλισμού, της δημοκρατίας και του σχεδίου της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Υπάρχουν πάντα σημεία συνέχειας σε τέτοιου είδους τομές και ένα από αυτά είναι η ειρηνική και συνεχιζόμενη άνοδος της Γερμανίας. Έχοντας απροσδόκητα επωφεληθεί, κατά το 1989-1990, από μια «δεύτερη ευκαιρία», όπως όλοι θυμόμαστε ότι την ονόμασε ο Φριτς Στερν, με την πολύ γρήγορη και ειρηνική ενοποίησή της μετά την πτώση του Τείχους του Βερολίνου, η Γερμανία έχει ως τώρα χρησιμοποιήσει πολύ καλά αυτή την ευκαιρία. Ο Στερν, ο οποίος περιγράφει με μοναδικό τρόπο την πνευματική άνθηση της σύγχρονης Γερμανίας στις αρχές του εικοστού αιώνα, θα χαιρόταν ιδιαίτερα από το γεγονός ότι στις αρχές του εικοστού πρώτου αιώνα η οικονομική και πολιτική δύναμη της Γερμανίας συνδέεται με την αποκατάσταση της πνευματικής ισχύος της. Μερικές από τις πιο διεισδυτικές αναλύσεις της Ευρώπης και των απογοητεύσεων που μας έχει προσφέρει προέρχονται σήμερα από γερμανούς μελετητές. Ο Φίλιπ Τερ είναι γερμανός ιστορικός στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης. Παρά το γεγονός ότι η αγγλική έκδοση του βιβλίου του φέρει τον τίτλο Η Ευρώπη μετά το 1989: Μια ιστορία (Europe Since 1989: A History), και ο ίδιος αφήνει στον πρόλογο να εννοηθεί ότι προσπαθεί να συνεχίσει το βιβλίο του Τζαντ Η Ευρώπη μετά τον πόλεμο «όσον αφορά τη χρονική περίοδο και με μεγαλύτερη έμφαση στην κοινωνική και οικονομική ιστορία», δεν πρόκειται για μια ιστορία της Ευρώπης στο σύνολό της. Υπάρχει μόνο μία αναφορά, στο ευρετήριο, στον Φρανσουά Μιτεράν και καμία στον Τζούλιο Αντρεότι. Πρόκειται για μια ιστορία της μετακομμουνιστικής Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης, μεγάλο μέρος της οποίας αναφέρεται στη Γερμανία, με ένα μεγάλο συγκριτικό κεφάλαιο για τη Νότια Ευρώπη. Σε αντίθεση με το έργο του Τζαντ, διαθέτει μια κεντρική θεωρία που εκφράζεται καλύτερα στον τίτλο της πρωτότυπης γερμανικής έκδοσης: Η Νέα Τάξη στην Γηραιά Ήπειρο: Μια ιστορία της νεοφιλελεύθερης Ευρώπης (Die neue Ordnung auf dem alten Kontinent: Eine Geschichte des neoliberalen Europa). Στον πυρήνα της υπάρχει μια ολόκληρη επιχειρηματολογία για τα όσα έκαναν οι «νεοφιλελεύθερες» οικονομικές πολιτικές στις κοινωνίες της μετακομμουνιστικής Ευρώπης. Αν και πυκνό σε νοήματα, το έργο του Τερ διανθίζεται από προσωπικές ιστορίες και παρατηρήσεις, ξεκινώντας με το πρώτο του ταξίδι στην «Ανατολή» το 1977, σε ηλικία δέκα ετών. Περιέχει κάποια συναρπαστικά κεφάλαια που αναφέρονται σε αυτό που αποκαλεί «συμμετασχηματισμό» της Ανατολικής και Δυτικής Γερμανίας, και στην εποχή της άνθησης μεγάλων πρωτευουσών όπως η Βαρσοβία, που έρχονται σε μεγάλη αντίθεση με τις φτωχότερες περιφέρειες της χώρας, γνωστές στην Πολωνία ως «Polska Β». Αντίθετα με ό,τι περιμένουμε από έναν γερμανό ακαδημαϊκό, κάποιες φορές είναι ίσως λίγο επιπόλαιος και διατυπώνει αφοριστικές κρίσεις στηριζόμενος μόνο σε μία ή δύο πηγές.[3] Παρ’ όλα αυτά, η βασική θεωρία του αξίζει να μελετηθεί σοβαρά. Ο ίδιος υποστηρίζει ότι το «νεοφιλελεύθερο τρένο», που τέθηκε σε λειτουργία στη Βρετανία της Μάργκαρετ Θάτσερ και τις Ηνωμένες Πολιτείες του Ρόναλντ Ρίγκαν, άρχισε «να διασχίζει την Ευρώπη το 1989». Ο ίδιος λέει ότι χρησιμοποιεί τον νεοφιλελευθερισμό ως έναν «ουδέτερο, αναλυτικό όρο» και δικαίως διακρίνει μεταξύ της πνευματικής του ιστορίας και των συγκεκριμένων κοινωνικών και πολιτικών συνθηκών της εφαρμογής του. Ο τρόπος με τον οποίο προσδιορίζει τους κύριους πυλώνες της νεοφιλελεύθερης ιδεολογίας δεν δείχνει εντελώς ουδέτερος: Η τυφλή πίστη ότι η αγορά αποφασίζει για όλα σχεδόν τα ανθρώπινα ζητήματα, η παράλογη εξάρτηση από τον ορθολογισμό των συμμετεχόντων στην αγορά, η περιφρόνηση για το κράτος, όπως εκφράζεται μέσα από τον μύθο της «μεγάλης κυβέρνησης» και η ομοιόμορφη εφαρμογή των οικονομικών συνταγών της Συμφωνίας της Ουάσιγκτον. [Οι υπογραμμίσεις είναι του συγγραφέα του άρθρου]. Ο ίδιος υποστηρίζει ότι τα κρίσιμα χαρακτηριστικά της, όπως εφαρμόστηκαν στην Ανατολική Ευρώπη, ήταν η φιλελευθεροποίηση, η απελευθέρωση των αγορών και η ιδιωτικοποίηση, και ότι οι συνέπειές της στην κοινωνική αποδιάρθρωση και την αυξανόμενη ανισότητα ήταν πολύ επιζήμιες. Στη συγκεκριμένη κριτική των επιπτώσεων του νεοφιλελευθερισμού στην μετακομμουνιστική Ευρώπη πρέπει να διατυπωθούν ορισμένες επιφυλάξεις. Καταρχάς, όπως παρατηρεί πολύ προσεκτικά ο ίδιος ο Τερ, το μόνο πράγμα που είναι χειρότερο από έναν νεοφιλελεύθερο μετασχηματισμό της οικονομίας είναι το να μη συμβεί αυτός ο νεοφιλελεύθερος μετασχηματισμός. Δείτε τις θλιβερές επιδόσεις της Ουκρανίας, της Ρωσίας και της Ρουμανίας. Το 1989, η Πολωνία είχε σχεδόν το ίδιο κατά κεφαλήν ΑΕΠ με την Ουκρανία· ένα τέταρτο του αιώνα αργότερα, το κατά κεφαλήν ΑΕΠ στην Πολωνία ήταν περίπου τρεις φορές μεγαλύτερο από της Ουκρανίας. Ακόμη πιο αποκαλυπτικά είναι τα στοιχεία που παραθέτει, ότι το κατά κεφαλήν ΑΕΠ της Πολωνίας ανερχόταν περίπου στο 10% εκείνου της πρόσφατα επανενωμένης Γερμανίας το 1991, αλλά στο 53% μόλις είκοσι χρόνια αργότερα.[4] Έπειτα, έτσι όπως χρησιμοποιεί τον όρο «νεοφιλελευθερισμός» διατρέχει έναν κίνδυνο υπερεκτίμησης της ιδεολογικής διάστασης. Βεβαίως και υπήρξαν «ανατολικοί Θατσεριστές» όπως ο Βάτσλαβ Κλάους, ο νονός του οικονομικού μετασχηματισμού της Δημοκρατίας της Τσεχίας ‒ ο Κλάους ήταν μάλιστα πιο Θατσεριστής από την ίδια τη Θάτσερ. Όμως αυτό δεν ήταν ένα ιδεολογικό μαζικό κίνημα, όπως ο κομμουνισμός ή ο φασισμός στις δεκαετίες του ’20 ή του ’30, το οποίο καθοδηγούσαν ηγέτες που πίστευαν με πάθος και δογματικά στον -ισμό τους. Οι περισσότεροι από όσους ενστερνίστηκαν αυτές τις «νεοφιλελεύθερες» πολιτικές μετά το 1989 το έπραξαν με πραγματισμό, εξαιτίας της έλλειψης οποιασδήποτε αξιόπιστης εναλλακτικής λύσης. Μια τέτοια ήταν η περίπτωση του πρώτου μετακομμουνιστικού πρωθυπουργού της Πολωνίας, Ταντέους Μαζοβιέτσκι, ο οποίος τα προηγούμενα χρόνια ήταν σε μεγάλο βαθμό χριστιανοσοσιαλιστής. Και θυμάμαι τον Μπρόνισλαβ Γκέρεμεκ, έναν από τους κορυφαίους συμβούλους της Αλληλεγγύης και στη συνέχεια υπουργό Εξωτερικών της Πολωνίας, να εξηγεί την υποστήριξή του στη νεοφιλελεύθερη «θεραπεία σοκ» με μια μεταφορά. Βλέπεις, μου είχε πει, μια κρατικοποιημένη κεντρικά ελεγχόμενη οικονομία είναι σαν ένα τεράστιο τσιμεντένιο οχυρό, και για την κατεδάφισή του χρειάζεται επομένως μια τεράστια μπουλντόζα. Θα χαίρονταν πολύ να καταλήξουν σε μια σκανδιναβική, σοσιαλδημοκρατική εκδοχή του καπιταλισμού. Όμως πρώτα θα έπρεπε να χτίσουν τον καπιταλισμό αυτόν από τα ερείπια του κομμουνιστικού οχυρού. Αυτό με οδηγεί στο να διατυπώσω μια τελική επιφύλαξη. Είναι εύκολο για τον Τερ να κάνει ομιλίες ειρωνευόμενος το «ΤΙΝΑ» της Θάτσερ («There is no alternative» [«Δεν υπάρχει εναλλακτική λύση»]) και να παρατηρεί αστειευόμενος ότι η λέξη alternativlos ανακηρύχθηκε η πιο άσχημη γερμανική λέξη του 2010. Όμως ποια ακριβώς ήταν η εναλλακτική λύση; Πώς αλλιώς θα μπορούσαν να έχουν δημιουργήσει μια οικονομία της αγοράς; Δεν υπάρχει απόλυτη ανάγκη να μελετά ένας ιστορικός τα αντιπαραδείγματα, όμως αν το κάνει αυτό συνήθως είναι προς όφελος του έργου του. Με δεδομένα τα παραπάνω, θεωρώ ότι ο Τερ έχει ένα σημαντικό επιχείρημα. Οι ελίτ τις οποίες αποτελούσαν μετα-αντιφρονούντες και αναμορφωτές, μεταξύ των οποίων και όσες προήλθαν από τη δημοκρατική Αριστερά, ενστερνίζονταν σε μεγάλο βαθμό έναν ριζοσπαστικό (νεο)φιλελεύθερο οικονομικό μετασχηματισμό. Ο Τερ δίνει το παράδειγμα του βετεράνου πολωνού αντιφρονούντα Γιάτσεκ Κουρόν. Θα μπορούσε να είχε προσθέσει ότι ο Κουρόν κατά τα τελευταία του χρόνια μετάνιωσε πικρά για το ότι όταν ήταν υπουργός στην κυβέρνηση Μαζοβιέτσκι υποστήριζε ανοιχτά έναν οικονομικό φιλελευθερισμό με τόσο οδυνηρές κοινωνικές συνέπειες ‒ ιδίως για πολλούς από τους εργάτες που αποτελούσαν τη ραχοκοκαλιά της Αλληλεγγύης. Ο Άνταμ Μίχνικ, αρχισυντάκτης της εφημερίδας με μεγάλη επιρροή Gazeta Wyborcza κατά το τελευταίο τέταρτο του αιώνα, έκανε την περίφημη παρατήρηση ότι «η καρδιά μου βρίσκεται αριστερά, αλλά το πορτοφόλι μου δεξιά». Η αστική, φιλελεύθερη διανόηση της Πολωνίας θα μπορούσε, το λιγότερο, να έχει βρει μια καλύτερη δημόσια γλώσσα για να δείξει ότι νοιάζεται για εκείνους που πληρώνουν το ανθρώπινο τίμημα της μετάβασης. Θα μπορούσε να είχε κάνει πολύ περισσότερα για να βοηθήσει τους εργαζόμενους που είχαν χάσει τη δουλειά τους σε μεγάλες κρατικές επιχειρήσεις, έτσι ώστε να βρουν νέες, αξιόλογες δουλειές, και, όταν το επέτρεπε ο προϋπολογισμός, θα μπορούσε να είχε ακολουθήσει μια πιο ενεργή κοινωνική πολιτική. Γι’ αυτό η «καρδιά στα αριστερά» ήταν ελάχιστα ορατή από τα εκατομμύρια Πολωνών στις μικρές κωμοπόλεις και τις φτωχότερες περιοχές της «Polska Β», οι οποίοι αισθάνονταν να περιθωριοποιούνται και να μένουν πίσω εξαιτίας της μπουλντόζας του οικονομικού φιλελευθερισμού. Είναι σημαντικό να προσθέσω ότι τους αποξένωνε ο κοινωνικός φιλελευθερισμός, και τα νέα θέματα όπως η άμβλωση, το φύλο και ο σεξουαλικός προσανατολισμός, που εμφανίστηκαν στο προσκήνιο μετά το άνοιγμα προς τη Δυτική Ευρώπη. Αυτοί αποτελούσαν τον πυρήνα του εκλογικού σώματος, και οι λαϊκιστές του κόμματος Νόμος και Δικαιοσύνη ανέβηκαν το 2015 στην εξουσία πατώντας στις πλάτες τους και προσφέροντας έναν συνδυασμό εθνικιστικής, θρησκευτικά καθολικής ιδεολογίας, χαρακτηριστικής της Δεξιάς, και γενναιόδωρες υποσχέσεις για παροχές πρόνοιας και κρατική οικονομική παρέμβαση, στοιχεία που ιστορικά χαρακτήριζαν κυρίως την Αριστερά. Με λίγα λόγια, τα επιτεύγματα του πολιτικού φιλελευθερισμού απειλούνται σήμερα από μια αντίδραση στις συνέπειες του οικονομικού και κοινωνικού φιλελευθερισμού. Ο Τερ διατείνεται ότι η Νότια Ευρώπη ενδέχεται να έχει υποκαταστήσει την Ανατολική Ευρώπη στον νοερό χάρτη ορισμένων Δυτικοευρωπαίων, καταλαμβάνοντας τη θέση του φανταστικού, οπισθοδρομικού Άλλου. Στρέφει δε την προσοχή στο ακρωνύμιο PIGS [«γουρούνια»], το οποίο αναφέρεται στις τέσσερις νοτιοευρωπαϊκές χώρες της ευρωζώνης που μαστίζονται από την κρίση χρέους: την Πορτογαλία, την Ιταλία, την Ελλάδα, την Ισπανία. (Το προσβλητικό ακρωνύμιο ήταν αρχικά PIIGS, μέχρις ότου η Ιρλανδία, το δεύτερο Ι, βγήκε με δικές της προσπάθειες από την κρίση). Όμως το κεφάλαιο του Τερ για τη Νότια Ευρώπη μοιάζει σαν έναν Βασιλιά Ληρ χωρίς τον βασιλιά, γιατί αναφέρεται μόνο επιγραμματικά στο βασικό στοιχείο της τραγωδίας της Νότιας Ευρώπης: τα σοβαρά σχεδιαστικά προβλήματα της ευρωζώνης και τις ανεπαρκείς θεραπείες που προσφέρονται από τις πιστώτριες χώρες της Βόρειας Ευρώπης, δηλαδή κυρίως τη Γερμανία. Με το ίδιο θέμα ασχολούνται στα βιβλία τους οι Κλάους Όφε, Χανς-Βέρνερ Ζιν, Τζόζεφ Στίγκλιτς και Φρανσουά Εζμπούρ, για να αναφέρουμε μόνο τέσσερις συγγραφείς. Αν και προέρχονται από πολύ διαφορετικό ιδεολογικό υπόβαθρο και με διαφορετικές ιδεολογικές προσεγγίσεις ως προς τα εθνικά θέματα, εντούτοις συμφωνούν ότι τόσο ο τρόπος με τον οποίο σχεδιάστηκε η ευρωζώνη όσο και το μέγεθός της, ήταν και τα δύο μεγάλα λάθη ‒ ένα κοινό νόμισμα χωρίς κοινό θησαυροφυλάκιο, το οποίο συνέδεε δεκαεννέα πολύ διαφορετικές οικονομίες. Έχοντας δημιουργηθεί με στόχο την προώθηση της ευρωπαϊκής ενότητας, το ευρώ σε «ένα μέγεθος που δεν ταιριάζει σε κανέναν» στην πραγματικότητα διαιρεί την Ευρώπη. Έχει ξυπνήσει και πάλι μια τρομερή πικρία ανάμεσα στην Ελλάδα και τη Γερμανία, και έχει προκαλέσει μεγάλη δυσαρέσκεια τόσο στον Νότο όσο και στον Βορρά. Αν οι σημερινές πολιτικές συνεχιστούν, η Νότια Ευρώπη στην καλύτερη περίπτωση θα καταλήξει να κουτσαίνει για χρόνια μέσα στην ευρωζώνη, με χαμηλή ανάπτυξη, υψηλή ανεργία, μέσα σε ένα κλίμα απογοήτευσης και έλλειψης ελπίδας, στο οποίο έχουμε μάθει πια να ζούμε. Καθένας από τους παραπάνω συγγραφείς προτείνει και μία διαφορετική θεραπεία. Με εκπληκτική καρτεσιανή σαφήνεια, ο Εζμπούρ γράφει: «Εφόσον το ευρώ όπως είναι σήμερα αποτελεί την αιτία του προβλήματος, η λύση πρέπει να είναι η κατάργησή του, ψύχραιμα και με κοινή συμφωνία». Μια ορθολογική πρόταση που άραγε ισχύει στην πραγματικότητα; Ο Όφε διαφωνεί, υποστηρίζοντας ότι το ευρώ «είναι λάθος και η κατάργησή του θα ήταν ακόμη μεγαλύτερο λάθος». Ο Στίγκλιτς και ο Ζιν προσφέρουν μια ποικιλία από περισσότερο ή λιγότερο ριζικές μεταρρυθμίσεις, που δεν έχω ούτε τον χώρο ούτε την τεχνική ικανότητα να αξιολογήσω. Ένα κλειδί, πάντως, για μια λύση θα πρόσφερε το να σταματήσει η Γερμανία της Άνγκελα Μέρκελ και του Βόλφγκανγκ Σόιμπλε να αντιμετωπίζει τα οικονομικά ως θεολογικό κλάδο. Ο Όφε παρατηρεί με μεγάλη οξυδέρκεια ότι η γερμανική λέξη για τον προϋπολογισμό είναι Haushalt, που σημαίνει κατά κυριολεξία νοικοκυριό, και παραπέμπει συνειρμικά στην παροιμιώδη νοικοκυρά της Σουηβίας, ενώ η γερμανική λέξη για το χρέος, Schuld, σημαίνει επίσης ενοχή. Ο γερμανικός Τύπος, σημειώνει, έχει επανειλημμένως χαρακτηρίσει τις χώρες ΡΙ(Ι)GS «δημοσιονομικά αμαρτωλές». Για να παραφράσω τη Βίβλο [τὰ γὰρ ὀψώνια τῆς ἁμαρτίας θάνατος]: ο μισθός που δίνει η αμαρτία είναι το χρέος. Αυτή η χρόνια ασθένεια της ευρωζώνης έθρεψε τους λαϊκιστές της Αριστεράς και της Δεξιάς, στον Νότο και τον Βορρά. Το γερμανικό λαϊκιστικό κόμμα Εναλλακτική για τη Γερμανία, παραδείγματος χάριν, ξεκίνησε ως κόμμα εναντίον του ευρώ, πριν αποκτήσει ένα πολύ μεγαλύτερο κοινό ως αντιμεταναστευτικό κόμμα, μετά την μεγάλης κλίμακας περυσινή εισροή των προσφύγων. Και δεν έχω καν αρχίσει να συζητώ αυτήν την προσφυγική κρίση, η οποία εξακολουθεί να συγκλονίζει τη γερμανική κοινωνία· την κρίση του Brexit· την κρίση της Ουκρανίας· τη μετωπική πρόκληση που θέτει η Ρωσία του Βλαντίμιρ Πούτιν τόσο στην ευρωπαϊκή ασφάλεια όσο και στις ευρωπαϊκές δημοκρατίες· την κρίση της τρομοκρατίας (η Γαλλία, ένας από τους κύριους στόχους της ισλαμικής τρομοκρατίας, εξακολουθεί να βρίσκεται σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης)· τη δημογραφική κρίση· και την ανασφάλεια που μαστίζει πολλούς από τους νέους της ηπείρου, τους οποίους σήμερα αποκαλούν κάποιες φορές «πρεκαριάτο» [< precarious: αβέβαιος, ανασφαλής]. Όλα αυτά είναι ξεχωριστά, αλλά αλληλοενισχυόμενα μέρη μιας ευρύτερης υπαρξιακής κρίσης που τα περικλείει και που απειλεί ολόκληρο το σχέδιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης μετά το 1945. Και όλα μαζί τροφοδοτούν την μετάσταση της λαϊκιστικής πολιτικής. Την Κυριακή 4 Δεκεμβρίου 2016, η Αυστρία αποφάσισε να μην εκλέξει ως πρόεδρο έναν δεξιό λαϊκιστή, τον Νόρμπερτ Χόφερ, ο οποίος όμως συγκέντρωσε σχεδόν 46% των ψήφων. Την ίδια μέρα, εν μέσω συζητήσεων περί Τραμπισμού, η Ιταλία ψήφισε «όχι» σε ένα δημοψήφισμα για τις συνταγματικές μεταρρυθμίσεις που πρότεινε ο επίδοξος μεταρρυθμιστής πρωθυπουργός της χώρας Ματέο Ρέντσι. Αν και πολλοί καταψήφισαν την ουσία των προτάσεων, αυτό λειτούργησε ως ώθηση για το λαϊκιστικό Κίνημα Πέντε Αστέρων με επικεφαλής τον κωμικό Μπέπε Γκρίλο, και ενίσχυσε το ενδεχόμενο μιας περαιτέρω αστάθειας, κυρίως στα ευαίσθητα άκρα της τρίτης μεγαλύτερης οικονομίας της ευρωζώνης. Το 2017 έχουμε μπροστά μας τις βουλευτικές εκλογές στην Ολλανδία, όπου το λαϊκιστικό κόμμα του Χερτ Βίλντερς πηγαίνει πολύ καλά, τις προεδρικές εκλογές στη Γαλλία, όπου η Μαρίν Λεπέν φαίνεται σχεδόν βέβαιο ότι θα αντιμετωπίσει τoν συντηρητικό Φρανσουά Φιγιόν στον δεύτερο γύρο, και στη συνέχεια τις γενικές εκλογές της Γερμανίας το φθινόπωρο. Από αυτές πιο επικίνδυνες είναι οι γαλλικές εκλογές, οι οποίες έχουν περιγραφεί ως το «Στάλινγκραντ της Ευρώπης».[5] Έχω χρησιμοποιήσει τη λέξη «λαϊκιστική» αρκετές φορές, χωρίς να την ορίσω. Δεν είναι όμως ένας ασαφής, γενικός όρος που αναφέρεται σε κόμματα, κινήματα και προεδρικούς υποψηφίους που δεν μας αρέσουν; Και τι σημαίνει λαϊκισμός; Αυτό είναι το ερώτημα που διατυπώνεται σε ένα εξαιρετικό μικρό βιβλίο από τον Γιαν-Βέρνερ Μίλερ, έναν γερμανό ακαδημαϊκό που διδάσκει σήμερα στο Πρίνστον. Ο Μίλερ θυμάται ότι ο Ρίτσαρντ Χοφστάντερ έδωσε κάποτε μια διάλεξη με τίτλο «Όλοι μιλούν για λαϊκισμό, αλλά κανείς δεν μπορεί να τον ορίσει», και όμως κάνει την καλύτερη προσπάθεια που έχω δει, να δώσει στον όρο μια συνεκτική σύγχρονη έννοια. Οι λαϊκιστές μιλούν στο όνομα του «λαού», και ισχυρίζονται ότι η άμεση νομιμοποίησή τους από «τον λαό» επισκιάζει όλες τις άλλες πηγές νόμιμης πολιτικής εξουσίας, είτε αυτή είναι το συνταγματικό δικαστήριο, είτε ο αρχηγός του κράτους, το κοινοβούλιο ή οι τοπικές και κρατικές κυβερνήσεις. Το «είμαι η φωνή σας» του Ντόναλντ Τραμπ αποτελεί κλασική λαϊκιστική δήλωση. Όμως αντίστοιχη είναι η απάντηση του τούρκου πρωθυπουργού στις δηλώσεις της ΕΕ, ότι με την καταστολή της ελευθερίας των μέσων ενημέρωσης η κυβέρνησή του έχει περάσει μια κόκκινη γραμμή: «Οι κόκκινες γραμμές σχεδιάζονται από τους ανθρώπους». Αντίστοιχος είναι και ο πρωτοσέλιδος τίτλος της Daily Mail, που καταγγέλλει ως «εχθρούς του λαού» τρεις δικαστές του Βρετανικού Ανωτάτου Δικαστηρίου, οι οποίοι αποφάνθηκαν ότι πρέπει να ψηφίσει το Κοινοβούλιο για το Brexit. Στο μεταξύ, οι πολωνοί δεξιοί εθνικιστές δικαιολογούν τη συνεχιζόμενη προσπάθεια αναίρεσης της εξουσίας του συνταγματικού δικαστηρίου της Πολωνίας με την αιτιολογία ότι ο λαός είναι «ο κυρίαρχος». Μια άλλη λαϊκιστική κίνηση καθοριστικής σημασίας είναι ότι προσδιορίζεται ως «λαός» (ή Volk) μια μικρή, όπως εντέλει αποδεικνύεται, μερίδα του λαού. Αυτό φαίνεται πολύ καθαρά σε ένα απόσπασμα ομιλίας του Τραμπ από την προεκλογική του εκστρατεία: «Το μόνο σημαντικό πράγμα είναι η ενοποίηση του λαού», δήλωσε ο κύριος Ντόναλντ, «γιατί οι άλλοι δεν σημαίνουν τίποτα». Ο Νάιτζελ Φάρατζ του UKIP χαιρέτισε την ψήφο υπέρ του Brexit ως νίκη για τον «απλό λαό», τους «ευυπόληπτους ανθρώπους» και τους «αληθινούς ανθρώπους». Το 48% από εμάς, που ψηφίσαμε στις 23 Ιουνίου 2016 υπέρ της παραμονής της Βρετανίας στην ΕΕ, δεν αποτελείται προφανώς ούτε από τον απλό λαό, ούτε από ευυπόληπτους ανθρώπους, ούτε καν από αληθινούς ανθρώπους. Παντού βρίσκονται οι «άλλοι» που πρέπει σήμερα να προσέχουν: οι Μεξικανοί και οι Μουσουλμάνοι στις ΗΠΑ, οι Κούρδοι στην Τουρκία, οι Πολωνοί στη Βρετανία, οι Μουσουλμάνοι και οι Εβραίοι σε ολόκληρη την Ευρώπη, καθώς και οι Σίντι και Ρομά, οι πρόσφυγες, οι μετανάστες, οι μαύροι, οι γυναίκες, οι κοσμοπολίτες, οι ομοφυλόφιλοι, για να μην αναφέρουμε τους «ειδικούς», την «ελίτ» και τα «κύρια μέσα μαζικής ενημέρωσης». Καλώς ήρθατε σε έναν κόσμο αχαλίνωτου Τραμπισμού. Ο λαϊκισμός, υποστηρίζει ο Μίλερ, είναι επιζήμιος για την πολυφωνία. Βάζει στο στόχαστρο την πλουραλιστική, φιλελεύθερη δημοκρατία και όλο το ζωτικής σημασίας συνταγματικό και κοινωνικό σύστημα θεσμικών αντίβαρων που εμποδίζει κάθε «τυραννία της πλειοψηφίας» να υπερισχύει έναντι των ατομικών ανθρωπίνων δικαιωμάτων, των μηχανισμών προστασίας των μειονοτήτων, των ανεξάρτητων δικαστηρίων, μιας ισχυρής κοινωνίας των πολιτών και της ανεξαρτησίας και πολυμορφίας των μέσων μαζικής ενημέρωσης. Ο Μίλερ απορρίπτει τον όρο «ανελεύθερη δημοκρατία» υποστηρίζοντας ότι επιτρέπει σε ανθρώπους σαν τον Βίκτορ Ορμπάν να ισχυρίζονται ότι η Ουγγαρία έχει απλώς ένα άλλο είδος δημοκρατίας, γνήσια δημοκρατικό αλλά με διαφορετικό τρόπο. Αυτό που έχει κάνει ο Ορμπάν παίρνοντας τον έλεγχο των μέσων μαζικής ενημέρωσης υπονομεύει την ίδια τη δημοκρατία. Ωστόσο, πιστεύω ότι χρειαζόμαστε έναν όρο που να περιγράφει αυτό που συμβαίνει όταν μια κυβέρνηση που προκύπτει από ελεύθερες και δίκαιες εκλογές καταστρέφει τα θεμέλια μιας φιλελεύθερης δημοκρατίας, χωρίς να έχει ακόμα εγκαθιδρύσει μια κανονική δικτατορία ‒ και χωρίς απαραίτητα αυτή να είναι στις προθέσεις της. Λέξεις όπως «νεοφιλελευθερισμός», «παγκοσμιοποίηση» και «λαϊκισμός» είναι συντομογραφίες που δεν αρκούν για να περιγράψουν φαινόμενα με διαφορετικές εθνικές, τοπικές και πολιτιστικές εκφάνσεις. Το «υβριδικό καθεστώς» ακούγεται πολύ απροσδιόριστο, επομένως θα συνεχίσω να χρησιμοποιώ τον όρο «ανελεύθερη δημοκρατία», εκτός εάν ‒και έως ότου‒ προτείνει κάποιος έναν καταλληλότερο. Αν η μετά το Τείχος εποχή εκτείνεται από το 1989 έως το 2009, σε ποια εποχή βρισκόμαστε τώρα; Είναι σχεδόν βέβαιο ότι δεν θα το μάθουμε για τις επόμενες μία έως τρεις δεκαετίες. Σε μια κακή ημέρα για την Ευρώπη ‒και υπήρχαν πάρα πολλές τέτοιες μέσα στο 2016‒ νιώθει κανείς ότι θέλει να πέσει σε κρυογονική χειμερία νάρκη· όμως τώρα δεν είναι η κατάλληλη στιγμή για να παγώσει κανείς. Όχι, εμείς που πιστεύουμε στην ελευθερία και τον φιλελευθερισμό πρέπει να αντεπιτεθούμε στις επελαύνουσες στρατιές των Τραμπιστών. Το σημείο εκκίνησης για να πολεμήσουμε σωστά είναι να καταλάβουμε ποιες ακριβώς συνέπειες των διαφορετικών παραμέτρων του οικονομικού και κοινωνικού φιλελευθερισμού στην μετά το Τείχος εποχή ‒και ποιες εξελίξεις που επέφεραν αυτές, όπως οι ραγδαίες τεχνολογικές αλλαγές‒ έχουν αποξενώσει τόσο πολλούς ανθρώπους που σήμερα ψηφίζουν τους λαϊκιστές, οι οποίοι με τη σειρά τους απειλούν τα θεμέλια του πολιτικού φιλελευθερισμού στο εσωτερικό και στο εξωτερικό. Έχοντας κάνει μια ακριβή διάγνωση, η φιλελεύθερη Αριστερά και η φιλελεύθερη Δεξιά πρέπει να προτείνουν πολιτικές και μια προσιτή, συναισθηματικά ελκυστική γλώσσα για να μιλήσουν γι’ αυτές, έτσι ώστε να φέρουν και πάλι κοντά τους τους δυσαρεστημένους ψηφοφόρους. Από την έκβαση αυτού του αγώνα θα εξαρτηθεί ο χαρακτήρας και το μελλοντικό όνομα της σημερινής ανώνυμης εποχής μας. © THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS 2017 — Μετάφραση: Αναστασία Μωράκη [1] Δείτε την αυστηρή προειδοποίησή μου για τη διχαστική επίπτωση της νομισματικής ένωσης στο “Europe’s Endangered Liberal Order”, Foreign Affairs, Μάρτιος-Απρίλιος 1998, το οποίο περιλαμβάνεται στο βιβλίο μου History of the Present: Essays, Sketches, and Dispatches from Europe in the 1990s (Random House, 2000). [2] Ανατρέξτε στα δοκίμια “The Country Summoned Me” και “Orange Revolution in Ukraine” (το οποίο γράψαμε μαζί με τον Τίμοθι Σνάιντερ), στο βιβλίο μου Facts Are Subversive: Political Writing from a Decade Without a Name (Yale University Press, 2010). Το τελευταίο δοκίμιο είχε δημοσιευθεί αρχικά με τίτλο «Η πορτοκαλί επανάσταση» στην The New York Review στις 28 Απριλίου 2005. [3] Ένα παράδειγμα: αναπτύσσει μια ολόκληρη επιχειρηματολογία γύρω από ένα δικό μου δοκίμιο του 1990 που βρήκε στο γερμανόφωνο περιοδικό Transit. Με βάση αυτό το ένα και μοναδικό κείμενο μου καταλογίζει ότι αγνοώ τόσο τις δημοκρατικές βάσεις που έθεσε το κίνημα της Αλληλεγγύης στην Πολωνία όσο και την μακρά παράδοση της τσεχικής δημοκρατικής σκέψης, χωρίς ποτέ να θέτω το ερώτημα «τι θα μπορούσε η Δύση να μάθει ή να υιοθετήσει από την Ανατολική Ευρώπη», υιοθετώντας κατά συνέπεια μια υπεροπτική στάση προς τους ανατολικοευρωπαίους με έναν τρόπο που (όπως έχει δείξει ο Larry Wolff) ανάγεται στον Διαφωτισμό, και ότι «τα υποστηρίζω αυτά υιοθετώντας εμμέσως μια μεταμοντέρνα δυτική άποψη». Δείχνει να αγνοεί πλήρως ότι αυτό επρόκειτο για μια γερμανική μετάφραση ενός δοκιμίου που είχε δημοσιευθεί στη The New York Review νωρίτερα το ίδιο έτος, το οποίο ανήκε σε μια σειρά αλληλοσυνδεόμενων άρθρων και βιβλίων που, όπως γνωρίζουν καλύτερα από οποιονδήποτε οι αναγνώστες της NYRB, γράφτηκαν με τον μεγαλύτερο δυνατό σεβασμό για την κληρονομιά της Αλληλεγγύης και τις ιδέες των αντιφρονούντων κεντροευρωπαίων, όπως ο Βάτσλαβ Χάβελ. [4] Η συμπερίληψη των στοιχείων της Ανατολικής Γερμανίας στο συνολικό ποσοστό της Γερμανίας για το 1991 είναι προφανές ότι οδηγεί σε στατιστική υπερεκτίμηση του πραγματικού βαθμού ανάκαμψης της Πολωνίας. [5] Για τις προοπτικές των γαλλικών εκλογών δείτε το άρθρο μου “Time to Think the Unthinkable About President Le Pen”, The Guardian, 9 Δεκεμβρίου 2016.

Σύνδεση