Ο βασιλιάς και οι πορτοκαλιές: ο Σεφέρης και ο Καρούζος στην Ασίνη

Όταν ένας νέος ποιητής επιλέγει να πραγματευτεί κάποιο θέμα, που συνδέθηκε άμεσα με την παρουσία ενός ήδη καταξιωμένου ομότεχνού του, προφανώς δεν το κάνει τυχαία. 1. Η επίδραση Όταν ένας νέος ποιητής επιλέγει να πραγματευτεί κάποιο θέμα, που συνδέθηκε άμεσα με την παρουσία ενός ήδη καταξιωμένου ομότεχνού του, προφανώς δεν το κάνει τυχαία. Ανοίγοντας ένα νοερό διάλογο μαζί του, επιχειρεί να αντιπαραθέσει μια διαφορετική ματιά και ένα διαφορετικό ποιητικό σύμπαν, να διαφοροποιηθεί από αυτόν, αρθρώνοντας την παρουσία του και ορθώνοντας το ανάστημά του. Ακόμη και στις περιπτώσεις εκείνες κατά τις οποίες ο διάλογος λανθάνει ή αποπνέει σεβασμό και εκτίμηση, η επιλογή αποβλέπει στην αντιπαραβολή δύο ποιητικών κόσμων και συνεπώς παραπέμπει σε μια αγωνιστική στάση με στόχο την ανάδειξη της διαφοράς και την υπέρβαση του προγόνου. Σ’ αυτή την προοπτική έστρεψε τη ματιά μας ο Χάρολντ Μπλουμ, με την Αγωνία της επίδρασης, αποφορτίζοντας τη μελέτη της σχέσης μεταξύ παλαιότερων και νεότερων ποιητών από την εξακρίβωση οφειλών, την επισήμανση ομοιοτήτων και το κυνήγι σκόπιμων ή ακούσιων λαθροχειριών. Επιχειρώντας να συλλάβει και να κωδικοποιήσει τις πολυσύνθετες ψυχολογικές, αισθητικές και ρητορικές συνιστώσες που συμμετέχουν σ’ αυτή την άνιση σχέση, ο Μπλουμ κατέστησε την αναμέτρηση δυνάμεων στο επίκεντρο της σχέσης παλαιότερου και νεότερου ποιητή, συγκροτώντας μια πρόταση που έχει ταυτόχρονα κειμενική και ιστορική διάσταση. Κειμενική, αφού το ποίημα βρίσκεται στο κέντρο της αντιπαράθεσης, και ιστορική, γιατί στηρίζεται στη διαλεκτική σχέση που συνδέει το παλιό με το νέο. Ο μεταγενέστερος ποιητής, που για κακή του τύχη έρχεται αργοπορημένος, βρίσκει μπροστά του ένα λογοτέχνη που έχει ήδη κατορθώσει εκείνο που θα ήθελε ο ίδιος: όχι μόνο ένα λογοτεχνικό κύρος, αλλά ένα συγκροτημένο οικοδόμημα και ένα έργο που είτε έχει ολοκληρωθεί ή βρίσκεται κοντά στην ολοκλήρωσή του. Βρίσκεται, δηλαδή, μπροστά σε μια αποκρυσταλλωμένη φωνή, τη στιγμή που εκείνος ακόμη προσπαθεί να διαμορφώσει τη δική του. Γι’ αυτό η αντιπαράθεση είναι εκ προοιμίου άνιση. Πρόκειται για έναν αγώνα που επιτελείται με τους όρους της αντιζηλίας και του «οικογενειακού ρομάντζου», αφού μεταφορικά ο επίγονος μάχεται τον πρόδρομό του για την εύνοια της μούσας. Στο επίκεντρο της αντιπαράθεσης βρίσκεται η αλληλένδετη σχέση γραφής και ανάγνωσης. Αν η γραφή ξεκινά από την ανάγνωση και ένα ποίημα από ένα άλλο ποίημα, από τις αναγνώσεις του νέου ποιητή αναπόφευκτα προκύπτει το παράδοξο πρόβλημα της ταυτόχρονης εσωτερίκευσης και απώθησης του προγόνου. Δεν γράφεις αν δεν διαβάσεις, αλλά όταν διαβάσεις αναγκαστικά θα βρεθείς κάτω από τον αστερισμό εκείνου που θαυμάζεις. Ένας μόνο τρόπος υπάρχει για να βρεις τη φωνή σου. Να τα βάλεις μαζί του, φωνάζοντας: Είμαι Εδώ. Διαφορετικά τη φωνή σου θα την πάρει ο άνεμος. Η αναμέτρηση, λοιπόν, δεν παραπέμπει στη ματαιόδοξη επιθυμία του νεότερου ποιητή να προβάλλει τη μοναδικότητα ή την ανωτερότητά του, αλλά αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα της προσπάθειάς του να αποκρυσταλλώσει την παρουσία του. Γνωρίζοντας ότι δεν μπορεί να στηριχθεί στην επανάληψη των ίδιων ήχων, όσο κι αν οι δυνατότητες της έκφρασης δίνουν την εντύπωση πως έχουν εξαντληθεί, είναι αναγκασμένος να διεκδικήσει την εκφραστική του ελευθερία, αντιπαραβάλλοντας τη δική του φωνή απέναντι σ’ αυτήν του προδρόμου. Είναι επόμενο ότι, στο πλαίσιο της αμφίθυμης αυτής σχέσης, ο νέος ποιητής δεν λειτουργεί ως καλοπροαίρετος αναγνώστης. Αντίθετα, οι αναγνώσεις του, καθοδηγούμενες από το θαυμασμό αλλά και την ταυτόχρονη ανάγκη υπέρβασης του προγόνου, στηρίζονται στην παρανάγνωση και την παραποίηση. Τεκμήριο αυτής της παρανάγνωσης αποτελεί το νέο ποίημα στο οποίο συντελείται η αναμέτρηση. Στην απαιτητική ιδιόλεκτο του Μπλουμ, ο νέος ποιητής, ακόμη και ασυνείδητα, παρερμηνεύει, παραποιεί, αναθεωρεί, συμπληρώνει αντιθετικά, αποκλίνει ή παρακάμπτει την προοπτική του προδρόμου. Γράφει με τρόπο που δείχνει ότι, συγκριτικά με τον νεότερο ποιητή, ο πρόδρομος δεν τόλμησε ή δεν μπόρεσε να κινηθεί αρκετά στη σωστή κατεύθυνση. Ακολουθεί το αντικείμενο θαυμασμού του μέχρι ενός σημείου και μετά λοξοδρομεί για να φτάσει σε γονιμότερο έδαφος. Κρατάει πράγματα, αλλά τα σημασιοδοτεί με διαφορετικό τρόπο, ανοίγοντας περάσματα στους φραγμούς της παλαιότερης έφρασης. Κλέβει ή μειώνει τη δύναμη του προδρόμου, υπονομεύοντας την πρωτοτυπία και τη μοναδικότητά του. Μας κάνει, τέλος, να αναγνωρίσουμε πως κάτι σημαντικό θα χάναμε αν απουσίαζε το αποτέλεσμα της διαστρεβλωτικής ανάγνωσής του. Η παρανάγνωση επομένως, ανοίγοντας απρόσμενες εκτάσεις στην έκφραση και οδηγώντας σε καινούριες επιφάνειες τη δημιουργική φαντασία, είναι εκείνη που σώζει. Μ’ αυτήν, ο νέος ποιητής αμφισβητεί την επίδραση και προετοιμάζει το χώρο για το δικό του έργο. Στην αναπόδραστη αυτή αναμέτρηση δεν γίνονται, βέβαια, παραχωρήσεις. Η φωνή δεν χαρίζεται. Γι’ αυτό, αν είναι κανείς να πάει στον αγώνα με τρεμάμενη φωνή, είναι ίσως καλύτερα να μην πάει καθόλου. Από τη στιγμή όμως που εμπλακεί στη γραφή, όλα τα ενδεχόμενα, ακόμη και η ίδια η λογοτεχνική του ύπαρξη, μένουν ανοιχτά. Έχει τόσες πιθανότητες να βρει, όσες και να χάσει, τον εαυτό του. Οι αδύνατοι ποιητές, εκείνοι που το βάζουν στα πόδια, ή εκείνοι που έδωσαν τη μάχη και συντρίφτηκαν ηρωικά κάτω από το βάρος της προσπάθειας, είναι όσοι δεν μπόρεσαν να αρθρώσουν το δικό τους ιδιαίτερο ύφος και έμειναν κάτω από τη σκιά της δυναστευτικής παρουσίας του προδρόμου. Στη χειρότερη περίπτωση, η προσπάθειά τους φαντάζει παράγωγη. Στην καλύτερη, διακρίνεται αμυδρά στο έργο τους μια κάποια πρωτοτυπία. Εκείνοι που επιβιώνουν είναι όσοι, παρά το φόβο ότι ίσως δεν θα φτάσουν στο ύψος του προδρόμου, μπόρεσαν να αποκρυσταλλώσουν το δικό τους ύφος και να δημιουργήσουν πρωτότυπο έργο. Οι ισχυρότεροι μάλιστα από αυτούς κατορθώνουν να αναχρονίσουν την προσπάθεια του προδρόμου, διαμορφώνοντας «ένα ύφος που επιτυγχάνει και, παραδόξως, διατηρεί την προτεραιότητα έναντι των προδρόμων τους, έτσι που η τυραννία του χρόνου σχεδόν κατανικάται, και πάει να πιστέψει κανείς, σε αποσβολωτικές στιγμές, ότι τους μιμούνται οι πρόγονοί τους.»[1] Στο ευρύτερο πλαίσιο μια τέτοιας προοπτικής παραπέμπουν τα ποιήματα: Ο βασιλιάς της Ασίνης του Γιώργου Σεφέρη και Στην Ασίνη οι πορτοκαλιές του Νίκου Καρούζου. Και τα δύο ποιήματα έχουν ως αφορμή την επίσκεψη των ποιητών στην αρχαία Ασίνη. Τα χωρίζουν, ωστόσο, μια δεκαπενταετία περίπου, όπως και δύο διαφορετικές ιδιοσυγκρασίες και βιοθεωρίες. Το πρώτο, ένα από τα πιο γνωστά ποιήματα του Σεφέρη, γραμμένο κατά την περίοδο 1938-40, όταν ο ποιητής έχει ήδη συγκροτήσει μια στέρεη ποιητική φυσιογνωμία, περιλαμβάνεται στο Ημερολόγιο Καταστρώματος Α΄ και ενσωματώνει γνώριμα στοιχεία του ποιητικού του κόσμου. Το δεύτερο περιλαμβάνεται στη συλλογή Ποιήματα 1961, που απαρτίζεται από μια επιλογή ποιημάτων της περιόδου 1953-60, της πρώιμης, δηλαδή, συγκομιδής του Καρούζου. Δεν χωρεί αμφιβολία πως ο Σεφέρης έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη των ποιητικών υποθέσεων και επισκίασε την ποιητική παραγωγή που ακολούθησε. Ωστόσο, μολονότι, οι μεταπολεμικοί ποιητές ένιωσαν πάνω τους βαριά τη σκιά του, δεν απομακρύνθηκαν πολύ από το δρόμο που άνοιξε. Αρκετοί μαθήτευσαν στο έργο του και ευεργετήθηκαν από την ποίησή του. Άλλοι υιοθέτησαν επιλεκτικά απόψεις και πρακτικές του, προσπαθώντας να κρατήσουν αποστάσεις. Σπανιότερη ήταν η αγανακτισμένη κριτική ή η αντιπαράθεση. Πλην ελάχιστων εξαιρέσεων, οι μεταγενέστεροι ποιητές, αλλά και οι κριτικοί που λειτούργησαν περισσότερο επεξηγηματικά και λιγότερο ερμηνευτικά, προσέγγισαν τον Σεφέρη με σεφερικούς όρους, ως τον ποιητή που έφερε μετρημένες καινοτομίες στην ελληνική ποίηση, ισορροπώντας αρμονικά το μοντερνισμό με την παράδοση. Το ποίημα του Καρούζου έχει μια ιδιαίτερη θέση σ’ αυτές τις προσεγγίσεις, αφενός γιατί απομακρύνεται από τον τρόπο που ο Σεφέρης θα ήθελε να διαβαστεί το έργο του, θέτοντας έμμεσα το ερώτημα αν η σεφερική ποίηση συνεχίζει να ανταποκρίνεται στην αγωνία του σύγχρονου ανθρώπου, και αφετέρου γιατί επιλέγει ένα εμβληματικό ποίημα για να αντιπαραβάλλει με στέρεη φωνή τις βασικές συνιστώσες ενός διαφορετικού κόσμου και ενός διαφορετικού ποιητικού συστήματος. 2. Η κίνηση στο χώρο Με την ποιητική απόδοση της επίσκεψής του στην τοποθεσία της αρχαίας Ασίνης και την αναζήτηση του βασιλιά της, ο Σεφέρης κατά κύριο λόγο θέτει το ερώτημα: τι απομένει από την ανθρώπινη παρουσία, και κατ’ επέκταση δραματοποιεί το εφήμερο της ανθρώπινης ύπαρξης. Η θεματική του ποιήματος συνδέεται με την ευρύτερη σεφερική προβληματική για τη σχέση παρόντος και παρελθόντος, αλλά και με ερωτήματα που αναδύονται όταν κάποιος βρίσκεται αντιμέτωπος με τα ερείπια και τα ίχνη του παρελθόντος. Η επιλογή της Ασίνης και του βασιλιά της για να τεθούν τέτοια ερωτήματα δεν είναι, βέβαια, τυχαία. Μια αρχαία πόλη, λησμονημένη από όλους, ακόμη «κι από τον Όμηρο»[2], μια πόλη για την οποία δεν γνωρίζουμε τίποτε πέρα από το ότι υπήρξε, του πρόσφερε την ευκαιρία να δραματοποιήσει ακόμη περισσότερο την προβληματική του. Στο σεφερικό ποίημα, οι παραστάσεις και οι εντυπώσεις από τα εναπομείναντα ερείπια και τον περίγυρο χώρο του κάστρου ξεδιπλώνονται μέσα από τις διπολικές αντιθέσεις: φως-σκοτάδι, ύπαρξη-ανυπαρξία, παρουσία-απουσία. Ωστόσο, ο κάθε πόλος της αντιπαράθεσης δεν οριοθετεί ένα πεδίο εντελώς αυτόνομο και αυθύπαρκτο, καθώς ο ένας φαίνεται να εισβάλλει στο χώρο του άλλου, προσδίδοντάς του στοιχεία που ανήκουν στο αντίθετό του. Έτσι, στο σκιερό μέρος του ερειπωμένου κάστρου, εκεί δηλαδή που θα περίμενε κανείς να απουσιάζει η ζωή, δημιουργείται η ψευδαίσθηση πως οι σχισμές των βράχων ζωντανεύουν καθώς λικνίζονται μέσα την κίνηση των κυμάτων. Αντίθετα, από την άλλη μεριά, εκεί που φωτίζει δυνατά ο ήλιος, και λογικά θα περιμέναμε να κυριαρχεί θριαμβευτικά η φύση, συναντάμε την παντελή απουσία ζωής: «κανένα πλάσμα ζωντανό» (σ. 185). Η διαλεκτική των αντιθέσεων, με όλη τη δραματική της υπόκρουση, όμως, «δεν κορυφώνεται, χεγκελιανά, στη σύνθεση ενός τρίτου όρου ο οποίος, συνάμα, διατηρεί και υπερβαίνει την αντίθεση, αλλά συνεχίζει να επαναλαμβάνεται σε έναν κύκλο μεταλλάξεων, όπου οι διαλεκτικοί όροι παραμένουν ατελεύτητα διφορούμενοι».[3] Κι αυτό, γιατί η αναζήτηση του Σεφέρη πραγματοποιείται σε ένα σημείο, όπου τέμνονται αντενεργά ο παρών και ο παρελθών χρόνος και χώρος. Όπως παρατηρεί ο Δ. Δημηρούλης, ο οποίος θεωρεί τη διαλεκτική του χωροχρόνου βασικό στοιχείο της σεφερικής ποιητικής, «εκεί που κυριαρχεί ο χώρος περνάει πάντοτε ο χρόνος κι εκεί που περνάει ο χρόνος στέκεται πάντοτε ο χώρος».[4] Σ’ αυτό το σημείο, ένα «σημείο σκοτεινό» (σ. 186) το αποκαλεί ο ποιητής, η αναζήτηση οποιουδήποτε νοήματος, συμπεραλαμβανομένης και της απάντησης που αναζητά, αποβαίνει, όχι απλά δύσκολη, αλλά αδύνατη. Τη στιγμή που οι δύο αντιτιθέμενοι πόλοι εισχωρούν ο ένας στο πεδίο του άλλου, χωρίς να γίνονται ένα ή να μεταπλάθονται σε κάτι καινούριο, έπεται πως απάντηση στο ερώτημα τι μένει από την ανθρώπινη παρουσία δεν μπορεί να βρεθεί. Όταν, για παράδειγμα, το σκοτάδι διαπερνά το πεδίο του φωτός, ή όταν το φως εισχωρεί στο πεδίο του σκότους χωρίς όμως να το αναιρεί, τίποτε δεν μπορεί να φωτισθεί στην πληρότητά του. Γι’ αυτό άλλωστε κάθε φορά που ο ποιητής βρίσκει ενδείξεις της προϋπάρχουσας ζωής στον παρόντα χώρο ή σκέφτεται κάτι που ενδεχομένως θα μπορούσε να οδηγήσει σε κάποια απάντηση, γρήγορα τόσο οι ενδείξεις όσο και οι σκέψεις διαβρώνονται αμετάκλητα από την απουσία εκείνου που υπήρξε. Η παρουσία έτσι προσβάλλεται από την απουσία και χάνει το νόημά της, με αποτέλεσμα η Ασίνη να γίνεται ένας χώρος στο οποίο κυριαρχούν ερωτήματα και απορίες, παρά απαντήσεις. Το ολόκληρο της ανθρώπινης παρουσίας, ακόμη και για ένα πρόσωπο που ήταν σημαίνον στην εποχή του, δεν μπορεί να συλληφθεί γιατί το πήρε μαζί του ο θάνατος. Αυτό όμως φαίνεται πως ο Σεφέρης δεν μπορεί να το δεχθεί. Τίποτε σ’ αυτόν το χώρο δεν γλιτώνει από τη διαβρωτική δύναμη της απουσίας, ούτε ο ίδιος ο ποιητής, ο οποίος στο τέλος, όπως τα αντικείμενα του χώρου που παρατηρεί, προσβάλλεται από το κενό που άφησε πίσω της η ανθρώπινη παρουσία: «Ο ποιητής ένα κενό» (σ. 187). Εκείνο που εν τέλει επιβιώνει είναι η παρουσία μιας απουσίας, δίνοντας έτσι την εντύπωση πως η ανθρώπινη ζωή είναι μάλλον ένα μάταιο παιχνίδι που δεν οδηγεί πουθενά. Αν όμως πράγματι το ερώτημα που θέτει ο Σεφέρης δεν έχει απάντηση, τότε γιατί γράφει και γιατί δημοσιεύει το ποίημα; Η διαπίστωση πως από την ανθρώπινη παρουσία «δεν απομένει τίποτε παρά μόνο το βάρος/ η νοσταλγία του βάρους μιας ύπαρξης ζωντανής» (σ. 187) μολονότι δεν είναι ξένη προς τα γενικότερα ενδιαφέροντα του Σεφέρη, δεν συνιστά επαρκή αιτιολόγηση. Όταν, όμως, λάβουμε υπόψη μας το ευρύτερο πλαίσιο της ποιητικής του, η οποία καθορίζεται κατά κύριο λόγο από την καλλιτεχνική μορφοποίηση συναισθημάτων και τη μετάδοση συγκινήσεων[5], ίσως το ποίημα δεν σκόπευε ποτέ να απαντήσει κάποιο ερώτημα. Ίσως το ερώτημα είναι μια πρόφαση για να αποδοθεί η συγκινησιακή αύρα που αναδύεται από την επίσκεψη στον αρχαιολογικό χώρο της Ασίνης. Σ’ αυτό το πλαίσιο, το αναπάντητο ερώτημα έχει λειτουργικό ρόλο στην οικοδόμηση του ποιήματος. Από τη στιγμή που το συγκινησιακό πλαίσιο καθορίζεται ακριβώς από την αίσθηση της απουσίας εκείνου που υπήρξε, ο ποιητής δεν έχει να κάνει τίποτε παραπάνω παρά να διατηρήσει αυτή την απουσία μέχρι το τέλος του ποιήματος, θέτοντας επιπλέον ερωτήματα και γεννώντας νέες απορίες. Μπορεί το ερώτημα του Σεφέρη να μην έχει απάντηση, η αναζήτηση όμως του βασιλιά της Ασίνης με όλες τις νοηματικές της συνδηλώσεις παραμένει σταθερά στο στόχαστρό του από την αρχή μέχρι το τέλος του ποιήματος. Ακριβώς επειδή δεν λοξοδρομεί, αλλά εστιάζεται με συνέπεια στο θέμα του, η ματιά του διαγράφει μια κυκλωτική κίνηση στο χώρο. Περιστρέφεται γύρω από έναν άξονα που έχει ως κέντρο του τα ερείπια της Ασίνης και γι’ αυτό δίνει την εντύπωση πως σχεδόν στέκεται ευλαβικά πάνω από το βασιλιά. Η προσέγγιση της επίσκεψης στην Ασίνη από τον Καρούζο είναι εντελώς διαφορετική και η διαφορά αυτή αντανακλάται στον τρόπο με τον οποίο η ματιά του κινείται στο χώρο. Τα ερείπια του κάστρου συνιστούν κι εδώ αντικείμενο συζήτησης για τα μέλη της παρέας που τον συνοδεύει, αλλά δεν φαίνεται να έχουν την ίδια βαρύτητα που έχουν στον Σεφέρη. Ακόμη κι όταν βρίσκεται στον αρχαίο χώρο, τα ερείπια δεν καταλαμβάνουν κεντρική θέση. Αντίθετα, μένουν στο φόντο, σαν σκηνικό για τις φωτογραφίες της παρέας: «μια φωτογραφίαν ακόμη/ στο θάνατο μαχαιριά που δεν βυθίζεται ή χτύπημα εναντίον του χρόνου».[6] Απελευθερωμένος από τη σκοπιμότητα της παρουσίας στο χώρο, ο Καρούζος είναι σε θέση να βιώσει την ευρύτητα όσων υπάρχουν γύρω του. Η ματιά του απλώνεται ελεύθερα σε όλη τη έκταση γύρω από το ερειπωμένο κάστρο. Κινείται σε διαφορετικές εστίες, απορροφάται από καθετί που πέφτει στην αντίληψή του και κατά συνέπεια αποδίδει μια ποικιλία διαφορετικών παραστάσεων. Η πραγματικότητα είναι και η Ασίνη, αλλά και οι κουβέντες της παρέας, η ομορφιά της αναστάσιμης άνοιξης, ένα μικρό νησάκι στη μέση της θάλασσας, η ερωτική εικόνα ενός ζευγαριού στο λιβάδι, ένας μοναχικός περίπατος στο γιαλό, το μοναστήρι της Κοιμήσεως, οι πορτοκαλιές, ακόμη κι ένα μεγάφωνο από το οποίο ακούγεται το τραγούδι «όλα είναι ένα ψέμα...». Παράλλληλα, από τις παραστάσεις αυτές συνειρμικά αναδύονται συλλογισμοί και σκέψεις: το κάλεσμα στη γραφή και η αναφορά στη σεφερική Ασίνη, η Αθήνα που παρουσιάζεται συνδεδεμένη με τον Ιησού και την Ορθοδοξία, κατασταλαγμένες απόψεις για τη ζωή και το θάνατο, η πανταχού παρουσία του θεού, αλλά και απόψεις για την αλλοτρίωση του σύγχρονου ανθρώπου. Ο Γιώργος Σεφέρης στα Γέρασα, Οκτώβριος 1953. (Από το λεύκωμα Οι φωτογραφίες του Γιώργου Σεφέρη, ΜΙΕΤ). Είναι φανερό πως ο Καρούζος δεν αναζητά στην Ασίνη εκείνο που υπήρξε, αλλά εκείνο που υπάρχει. Η σημαντική αυτή μετατόπιση από το σεφερικό ερώτημα διαμορφώνει κατά συνέπεια διαφορετικές συνθήκες κίνησης στο χώρο. Η ματιά του Σεφέρη, όπως είδαμε, παραμένει εστιασμένη σε ένα κέντρο, κινούμενη σε μια κυκλωτική τροχιά γύρω από το κάστρο και ταυτόχρονα γύρω από το βασικό ερώτημα του ποιήματος. Δεν είναι, βέβαια, μικρή αρετή να μπορέσει κανείς να μείνει προσηλωμένος στο θέμα του χωρίς να παρεκκλίνει σε άλλα ερεθίσματα. Η προσήλωση όμως αυτή σημαίνει πως η Ασίνη απομονώνεται από τον περίγυρο χώρο, με αποτέλεσμα να υποτιμούνται στοιχεία που ενδεχομένως θα μπορούσαν να φωτίσουν με διαφορετικό τρόπο την αναζήτηση απάντησης στο αρχικό ερώτημα. Η προοπτική του Καρούζου, από την άλλη μεριά, προϋποθέτει μια ευρυγώνια ματιά, που απλώνεται στο χώρο χωρίς κάποιο κέντρο, αλλά και μια συνεχή κίνηση από σημείο σε σημείο. Κάθε κίνησή του αλλάζει τη σχέση του με τον περίγυρό του, δίνοντας διαφορετικές προοπτικές και οπτικές γωνίες. Τα πράγματα του κόσμου έχουν έτσι μια αυθύπαρκτη παρουσία και αξία που είναι ανεξάρτητη από τα ερείπια της Ασίνης. Εκείνο που υπάρχει είναι ένα ανεξάντλητο σύνολο, παραστάσεων, σκέψεων, οραμάτων και χωρικών σχέσεων που τροφοδοτούνται από τη ζωντανή παρουσία γύρω του. 3. Η κίνηση στο χρόνο Η σχέση με το χρόνο είναι η δεύτερη σημαντική παράμετρος που παραπέμπει στη διαφορά των δύο προσεγγίσεων. Το σεφερικό ερώτημα αναπόφευκτα καλεί τον ποιητή να κινηθεί από το παρόν προς το παρελθόν, για να γυρίσει στο παρόν και να μας δείξει τι μένει. Η κίνηση όμως αυτή τον αφήνει σε έναν ενδιάμεσο χώρο, γιατί, όπως είδαμε, το παρόν δεν πορεί να συμφιλιωθεί με το παρελθόν, καθιστώντας έτσι την απάντηση αδύνατη. Μπορεί ο Σεφέρης να μην βρίσκει απάντηση ή μπορεί το ερώτημα να είναι μια πρόφαση για την απόδοση συγκινήσεων, ωστόσο, ακόμη και ως ρητορικό σχήμα, το ερώτημα που θέτει μας φέρνει κοντά στην πεποίθησή του ότι το παρελθόν είναι σε θέση να προσφέρει απαντήσεις σε σύγχρονα ερωτήματα. Πρόκειται για μια Γκανταμεριανή προοπτική,[7] η οποία βρίσκεται σε συνάφεια με το ευρύτερο πλαίσιο απόψεων του Σεφέρη για τη σημασία της παράδοσης, αλλά και με τη μέθοδο που ακολουθεί για να επιλέξει και για να προβάλλει κείμενα και πρόσωπα του πρόσφατου παρελθόντος ως πρότυπα για το παρόν. Αυτή ίσως η προοπτική τον οδηγεί να διατυπώσει το ερώτημα που κυριαρχεί στο ποίημα: υπάρχουν άραγε εδώ που συναντιέται το πέρασμα της βροχής του αγέρα και της φθοράς υπάρχουν, η κίνηση του προσώπου το σχήμα της στοργής εκείνων που λιγόστεψαν τόσο παράξενα μες στη ζωή μας (σ. 187) Εξυπακούεται, βέβαια, ότι δεν περιμένει να συναντήσει την «κίνηση του προσώπου» και «το σχήμα της στοργής» στο χώρο. Όλα αυτά, όπως η αναζήτηση του βασιλιά της Ασίνης, αλλά και το ευρύτερο ερώτημα του ποιήματος, έχουν νόημα ως μέθοδοι που συμβάλλουν στη συγκινησιακή κατάσταση που επιχειρεί να αποδώσει ο ποιητής. Ο Καρούζος, όμως, φαίνεται να δίνει λιγότερη σημασία στη σεφερική απόπειρα για τη μετάδοση συγκινήσεων και περισσότερη στη νοσταλγία και στην αναζήτηση του βασιλιά της Ασίνης. Ειδικότερα, απορεί με την επιμονή του Σεφέρη να παραμένει προσηλωμένος στα αρχαία ερείπια και να αναζητά εκείνο που ίσως ακόμη υπάρχει από μια ανθρώπινη παρουσία που δεν βρίσκεται πλέον στον παρόντα χώρο. Είναι χρόνια που τραγούδησε ο έλληνας το μικρό θαλασσάκι –θεός είχε πάρει τον πηλό της νύχτας και πλάστηκε ο ποιητής– την αφή του νεκρού αχαιού δραματίζοντας. Οι μέριμνες αλλάζουν πάντα στήθος για να κατοικήσουν όταν αρχίζει η ψυχή και λιώνουν όλα τα τυφλά σε ηλιακή θερμοκρασία. […] Ποιον βασιλέα ζητούσες απ’ την ερημιά τι έψαχνες με τα δάχτυλα εδώ στα ηλιοκαμένα τείχη καλέ γεωργέ; (σ. 85-86) Η απορία δεν έχει να κάνει απλά και μόνο με την παραγνώριση της πανδαισίας των χρωμάτων, του ήλιου και της αναστάσιμης άνοιξης που είναι παρούσα στον περίγυρο χώρο, αλλά κυρίως με την πεποίθηση ότι τα χρυσά προσωπεία δεν μπορούν να ζωντανέψουν: «Η καλή Άνοιξη δεν θα ξανάρθει στα χρυσά προσωπεία» (σ. 87). Για τον Καρούζο, η ύπαρξη κάθε πράγματος φαίνεται πως έχει δύο βασικά γνωρίσματα. Καταλαμβάνει κάποιο χώρο και υπάρχει στον παρόντα χρόνο. Η ύπαρξη στο σύνολό της περιλαμβάνει έτσι κάθε τι που υπάρχει με κάθε δυνατό τρόπο στο παρόν. Ανοίγεται, όπως είδαμε, σε ένα αστείρευτο πλήθος σχέσεων, παραστάσεων και σκέψεων που καθορίζονται από τη θέση του ατόμου στον παρόντα χώρο. Το παρόν συνεπώς προσφέρει το ενδεχόμενο μιας πληθώρας προοπτικών. Κατ’ αναλογία, το παρελθόν είναι μια κλειστή περιοχή. Οι προοπτικές που θα μπορούσαν να ανοίξουν διαφορετικούς δρόμους στο μέλλον δεν υπάρχουν πλέον. Οι επιλογές που έγιναν κι οι αποφάσεις που πάρθηκαν έχουν ήδη φτιάξει το παρελθόν όπως υπήρξε. Δεν μπορούν να πάνε κάπου, γιατί έχουν ήδη φτάσει εκεί που τους οδήγησε ο δρόμος που άνοιξαν. Εκείνο που υπήρξε έχει κλείσει τον κύκλο του. Άρα το παρελθόν και ο χρόνος δεν έχουν θέση στην ύπαρξη. Όπως χαρακτηριστικά υποστηρίζει στην τελευταία συνέντευξή του: «είμαι ένας άνθρωπος του απόλυτου παρόντος. Δεν ξέρω πώς αλλιώς να το πω. Άλλωστε ο χρόνος δεν υπάρχει, η μνήμη υπάρχει. Δεν υπάρχει παρελθόν, η μνήμη κάνει να υπάρχει. Εάν εγκαταλειφθεί η μνήμη –και δεν εννοώ να πάθει κανείς αμνησία, εννοώ να μη δίνει κανείς οποιαδήποτε σημασία στη μνήμη–, εάν περιφρονηθεί ως παράγοντας της Ύπαρξης, τότε αυτομάτως γίνεσαι άνθρωπος του απόλυτου παρόντος».[8] Μέσα από αυτή την προοπτική, το ερώτημα του Σεφέρη είναι ένα ερώτημα που περιστρέφεται γύρω από τον εαυτό του και συνεπώς ένα ερώτημα που δεν οδηγεί πουθενά, όπως άλλωστε δεν οδηγεί πουθενά στο ίδιο το ποίημα. Από τη στιγμή που η ματιά επικεντρωθεί στην ύπαρξη, αναγκαστικά θα κατευθυνθεί στο παρόν. Το ποίημα του Καρούζου αντανακλά και οικοδομείται ακριβώς πάνω σ’ αυτή την αντίληψη. Ο τίτλος του άλλωστε επιδεικτικά θέτει σε αντιπαράθεση τις πορτοκαλιές, ένα διακριτικό γνώρισμα της σύγχρονης περιοχής της Ασίνης, με την ατελέφορη σεφερική κίνηση προς εκείνο που υπήρξε. Το παρόν όμως έχει καταλυτική σημασία όχι μόνο για την εστίαση της ματιάς στην υπαρκτή πραγματικότητα. Με ανάλογο τρόπο, η σκέψη, η νοσταλγία και η μνήμη, αναπηδούν αιφνίδια από τον παρόντα χώρο και ανακαλούν, αντίθετα ίσως από ό,τι θα περίμενε κανείς, έναν διαφορετικό σύγχρονο χώρο. Η νοσταλγία αναπόφευκτα παραπέμπει σε κάτι που απουσιάζει από το παρόν. Αυτό το κάτι για τον Σεφέρη βρίσκεται στο παρελθόν και συνεπώς είναι ανέφικτο. Αντίθετα, ο νους του Καρούζου, ανάμεσα σε άλλες σκέψεις, τρέχει στη σύγχρονη Αθήνα, δηλαδή σε έναν διαφορετικό χώρο που βρίσκεται όμως στο παρόν. Στην περίπτωσή του πρόκειται για μια νοσταλγία που εμπεριέχει το ενδεχόμενο της πλήρωσής της, εφόσον κάτι τέτοιο θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί με τη μετακίνηση του ατόμου σ’ αυτόν το χώρο. Όλα, λοιπόν, συμπεριλαμβανομένης της μνήμης και της νοσταλγίας[9], έχουν μια συγχρονική διάσταση. Γι’ αυτό δεν θα ’ταν υπερβολή να υποστηρίξουμε ότι ο Καρούζος επιχειρεί να αναιρέσει τη διάσταση παρόντος και παρελθόντος, αναγνωρίζοντας μόνο τη συγχρονική διάσταση του χρόνου. Είναι φανερό πως με την αντιπαραβολή μιας διαφορετικής άποψης για το χρόνο και το χώρο, ο Καρούζος παραπέμπει στους περιορισμούς και στα όρια του σεφερικού κόσμου. Παρότι ο Σεφέρης μένει συνεπής στους στόχους του, δίνοντας ένα ολοκληρωμένο σύνολο, στρέφοντας την προσοχή του επίμονα στα ερείπια, ίσως να βλέπει καθαρότερα τη λεπτομέρεια, αλλά χάνει τον πλούτο των ανεξάντλητων παραστάσεων και των συμπαραδηλώσεων στις οποίες μπορούν να οδηγήσουν αυτές οι παραστάσεις. Γι’ αυτό ο Καρούζος αναρωτιέται πώς είναι δυνατόν να στρέφει κανείς το βλέμμα του σε μια μικρή επιφάνεια, όταν η ομορφιά γύρω του βασιλεύει ανεξέλεκτη σε μια τεράστια έκταση. Γιατί να αμφιταλαντεύεται ανάμεσα στον ήλιο και στο σκοτάδι, όταν στην «εαρινή Ασίνη πλημμυρίζει το αγκάθι του Χριστού» (σ. 87) που αδειάζει το θάνατο; Γιατί να στρέφει τη ματιά του στο αδύνατο και να χάνει το υπαρκτό; Πώς γίνεται να μην αναγνωρίζει ότι «οι μέριμνες αλλάζουν πάντα στήθος για να κατοικήσουν» (σ. 86), ή να διατυπώνει το ζήτημα της ανθρώπινης ματαιότητας υπό τη μορφή ερωτήματος, όταν ακόμη και ένα λαϊκό τραγούδι την εκλαμβάνει ως δεδομένο; Μ’ αυτές τις «απορίες», που ομολογουμένως δεν διατυπώνονται με επιθετικό τρόπο και γι’ αυτό είναι ίσως αποτελεσματικότερες στη στόχευσή τους, μας κάνει να δούμε τον Σεφέρη όχι ως τον ισχυρό ποιητή που, επιτυγχάνοντας μια ισορροπία ανάμεσα στον μοντερνισμό και την παράδοση, αποκλείει, όπως θα ήθελε ο Μπλουμ, «την πραγματικότητα κάθε άλλης ποίησης»[10], αλλά αντίθετα ως τον ποιητή που εγκλωβίζεται σε μια προβληματική με στενά όρια. 4. Ο θάνατος Οι διαφορές επεκτείνονται και στην αντιμετώπιση του θανάτου, ζητήματος συγγενικού με τη λειτουργία του χρόνου, αλλά και στην αλληλένδετη με αυτό αναζήτηση νοήματος σε έναν κόσμο που φαίνεται μάταιος. Το ερώτημα του Σεφέρη, ακόμη και ως πρόφαση, προϋποθέτει ότι κάτι ίσως θα έπρεπε να μένει από την ανθρώπινη παρουσία. Γι’ αυτό συνεχίζει να ψάχνει, όσο κι αν οι ενδείξεις γύρω του συνεχώς του υπενθυμίζουν πως η αναζήτηση αυτή είναι μάταια. Ακόμη και στο τέλος του ποιήματος, όταν πλέον έχει εξαντληθεί κάθε απόπειρα απάντησης και όλα δείχνουν ότι το κενό της ανυπαρξίας έχει καταβροχθίσει κάθε υποψία ύπαρξης, ο νους του επιμένει να γυρνά και πάλι στην πιθανότητα του βασιλιά της Ασίνης. Η επίμονη αναζήτηση του βασιλιά συνιστά βέβαια απαραίτητο συστατικό στοιχείο του ποιήματος, αφού σ’ αυτήν στηρίζεται η επιδιωκόμενη μετάδοση συγκινήσεων. Παράλληλα όμως δίνει την εντύπωση πως ο Σεφέρης σαν να μην θέλει να δεχθεί πως ο θάνατος είναι απαραίτητα ένα τέλος. Ο τρόπος μάλιστα με τον οποίο οικοδομεί την εμπειρία της αναζήτησης, σε συνάφεια με την ευρύτερη προοπτική της ποίησής του, δεν παρουσιάζεται ως προσωπικό βίωμα. Με τη χρήση του πρώτου πληθυντικού προσώπου, συμβόλων όπως το προσωπείο που θα μπορούσε να γενικευθεί σε προσωπείο οποιουδήποτε ανθρώπου, αλλά και με διατυπώσεις[11] που άμεσα παραπέμπουν σε γενίκευση, επιχειρεί να αποδώσει την εμπειρία του ως εμπειρία με ευρύτερες διαστάσεις που είναι σε θέση να εκφράζει και άλλους ανθρώπους και συνεπώς να βγάλει ένα νόημα ευρύτερης ισχύος. Αντίθετα, για τον Καρούζο, γενικεύσεις παρόμοιου είδους είναι αδύνατο να υπάρξουν, γιατί προϋποθέτουν την ύπαρξη ενός προκαθορισμένου σχεδίου οργάνωσης του σύμπαντος, όπου τα επιμέρους στοιχεία εφαρμόζονται σε μια λογική και προβλέψιμη δομή. Ο υπαρκτός κόσμος, όμως, είναι απρόοπτος, απρόβλεπτος και ανεξάντλητος. Ακόμη κι αν είχε ένα σταθερό περίγραμμα, θα ήταν δύσκολο να τον κατανοήσουμε και να τον συλλάβουμε στην πληρότητά του, γιατί όπως είδαμε, μέσα από την προοπτική του, απλώνεται σε μια τόσο ευρεία κλίμακα που δίνει την εντύπωση πως ξεπερνά την ανθρώπινη συνείδηση. Εκείνο ίσως που μπορούμε να κάνουμε είναι να επιβεβαιώσουμε την ύπαρξή του, αλλά δεν μπορούμε να τον εξηγήσουμε στην πληρότητά του, ούτε να προσδιορίσουμε με ακρίβεια τη θέση των επιμέρους στοιχείων που τον συνιστούν στο ευρύτερο σχήμα της κίνησης των πραγμάτων. Τη στιγμή που δεν υπάρχει κάποιο προκαθορισμένο σχέδιο στη βάση του οποίου ξεδιπλώνεται η ύπαρξη, είναι αδύνατο να βρούμε ένα σταθερό νόημα, πόσο μάλλον ένα καθολικό νόημα που πάει πέρα από το προσωπικό βίωμα. Η ύπαρξη αψηφά έτσι την όποια ερμηνεία και προβλεψιμότητα. Όπως μας θυμίζει ο Καρούζος, παραπέμποντας δύο φορές μάλιστα στη λαϊκή θυμοσοφία: «Όλα είναι ένα ψέμα/ μια ανάσα μια πνοή/ σα λουλούδι κάποιο χέρι/ θα μας κόψει μιαν αυγή ...» (σ. 85). Το λαϊκό άσμα μπορεί να «μυρίζει/ μέσα στην ψυχή/ βερνίκι για ποδήματα» (σ. 88), αποτυπώνει όμως με διαύγεια τη ματαιότητα της ανθρώπινης παρουσίας μπροστά στο αναπόφευκτο πεπρωμένο του θανάτου. Η διαφορά είναι ουσιαστική και αντανακλάται στον τρόπο με τον οποίο οι δύο ποιητές οργανώνουν το υλικό των ποιημάτων τους. Ο Σεφέρης καθοδηγείται από το ενδεχόμενο της γενίκευσης, γιατί κατά βάθος πιστεύει πως η ανθρώπινη παρουσία έχει κάποιο νόημα. Αν και αποδέχεται την άναρχη δομή του σύγχρονου κόσμου[12], προσπαθεί να βάλει τάξη στο χάος της σύγχρονης πραγματικότητας και γι’ αυτό το ποίημά του έχει μια ευδιάκριτη λογική οργάνωση, που περνά από την περιγραφή του χώρου σε μια σειρά ερωτημάτων με τα οποία επιχειρείται η κλιμάκωση της συγκινησιακής αύρας που απορρέει από την αναζήτηση του βασιλιά. Αντίθετα, για τον Καρούζο το ποιητικό υλικό οργανώνεται σε μια χαλαρή δομή φαινομενικά ασύνδετων παραστάσεων και στοχασμών, που αφενός μορφικά αντανακλούν το τυχαίο και απρόβλεπτο σύμπαν, ενώ αφετέρου δίνουν την εντύπωση πως δεν υπάρχει κάποιος άλλος αρμός διασύνδεσής τους πέρα από το υποκείμενο της αφήγησης. Ο άνθρωπος, λοιπόν, για τον Καρούζο, γεννιέται μέσα σε έναν κόσμο που είτε δεν έχει απώτερο νόημα, ή ακόμη κι αν έχει, το νόημα αυτό δεν είμαστε σε θέση να το γνωρίσουμε. Μέσα σ’ αυτόν τον κόσμο προσπαθεί να ζήσει γνωρίζοντας εξ αρχής, όσο κι αν επιλέγει να μην το θυμάται, πως ο θάνατος είναι το αναπόδραστο τέλος. Αν το παρόν είναι η χρονική διάσταση μέσα στην οποία ανοίγονται οι δυνατότητες κάθε ύπαρξης, ο θάνατος είναι το χρονικό σημείο στο οποίο οι δυνατότητες αυτές φτάνουν στο τέλος τους. Κι όμως, ενώ ξέρει ότι όλα κάποτε τελειώνουν, υπακούοντας στα κελεύσματα της επιθυμίας, του έρωτα και της φύσης, ενδίδει στη διαιώνιση της ύπαρξης: Κάθε παιδί που γεννιέται μεγαλώνει το θάνατο μα η ώρα με τα δέντρα ως το τριζόνι αγκαλιασμένη όταν ο κύρης θέλει τους πόθους του κορμιού η λαμπηδόνα πλημμυρά τα μάτια οι σπόνδυλοι ωθούν τα ρίγη προς τα κάτω και πλησιάζοντας ο θαλερός βγάζει το κεφαλοπάνι της γυναίκας του . . . (σ. 86) Μέσα σ’ αυτήν την παράλογη και μάταιη πραγματικότητα, η σκοπιμότητα της ανθρώπινης ύπαρξης αποτελεί ζητούμενο. Δεν μπορεί όμως να αναζητηθεί με όρους γενίκευσης. Η ανθρώπινη ύπαρξη δεν είναι εκεί για να εξυπηρετήσει κάποιο σκοπό ή για να βρει τη θέση της σε ένα προκαθορισμένο σχέδιο, αλλά για να πλοηγηθεί στο χάος της πολύμορφης πραγματικότητας που βρίσκεται ανάμεσα στη ζωή και στο θάνατο. Αν, βέβαια, ο θάνατος είναι ένα τέλος, το νόημα της ύπαρξης δεν μπορεί να αναζητηθεί στο παρελθόν, αλλά στο παρόν ως προσωπική, και όχι ως καθολική, απάντηση. Κι αυτό αναγκαστικά θα γίνει εντός των ορίων του κόσμου, όπως έχει διαμορφωθεί το δεδομένο χρονικό διάστημα κατά το οποίο επιχειρείται η εκάστοτε αναζήτηση. Ερριμμένοι σ’ έναν κόσμο που κληρονομήσαμε αλλά δεν επιλέξαμε, είμαστε αναγκασμένοι να λειτουργήσουμε εντός του. Να λειτουργήσουμε, δηλαδή, μέσα σε πλαίσια, θεσμούς, δομές, αλλά και συστήματα αξιών, ερμηνειών και αντιλήψεων που έφτιαξαν άνθρωποι και καταστάσεις που δεν γνωρίσαμε από πρώτο χέρι και ίσως ποτέ δεν θα μπορέσουμε να γνωρίσουμε στην πληρότητά τους. Σ’ αυτό το πλαίσιο, ίσως το μόνο που μπορεί να κάνει κανείς είναι να προσπαθήσει να δώσει νόημα στη δική του ύπαρξη, χαράζοντας κατά το δυνατόν ένα δρόμο στη βάση μιας ηθικής που να του επιτρέπει τουλάχιστον να ζήσει με τον εαυτό του. Σε αντίθεση, λοιπόν, με τη σεφερική προοπτική, για τον Καρούζο, όσο κι αν φαίνεται παράξενο, το θάνατο δεν τον προσεγγίζουμε για να δούμε τι μένει από την ανθρώπινη παρουσία, αλλά για να ζήσουμε στο παρόν. 5. Η αγωνία του μετέωρου ανθρώπου Η αναζήτηση προσωπικού νοήματος, μπροστά στο πεπρωμένο του θανάτου, αποκτά στο ποίημα του Καρούζου τη μορφή μιας διαρκούς και επίπονης αγωνίας με βαθιά σωματική διάσταση: «τα σπλάχνα βαραίνουν η αναπνοή μου αγωνία» (σ. 84). Όσο όμως κι αν θέλει να αποποιηθεί αυτό το δυσβάστακτο βάρος[13], πέρα βέβαια από την πλήρη παραίτηση, δεν έχει πολλές επιλογές. Σ’ αυτό τον παράλογο κόσμο δεν μπορεί κανείς να δώσει απαντήσεις εν ονόματι άλλων. Ίσως το μόνο που μπορεί να κάνει είναι να διεκδικήσει ένα νόημα για τον εαυτό του και κατ’ αυτόν τον τρόπο να διεκδικήσει τον εαυτό του τον ίδιο. Γι’ αυτό άλλωστε, σε αντίθεση με το γενικευτικό «εμείς» του Σεφέρη, η αφήγηση του Καρούζου γίνεται σε πρώτο πρόσωπο. Βασική προϋπόθεση της αναζήτησης είναι η μοναξιά και η απομόνωση. Η μοναξιά συνιστά συνθήκη της ανθρώπινης ύπαρξης, όχι μόνο γιατί κάθε άνθρωπος γεννιέται και πεθαίνει μόνος του, αλλά και γιατί κανένας δεν μπορεί να σηκώσει για λογαριασμό μας το βάρος της δικής μας αγωνίας. Ταυτόχρονα όμως αποτελεί το μόνο μέσο για να βρεθεί κανείς με τον εαυτό του.[14] Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο ο Καρούζος επιδιώκει συνειδητά να ξεκόψει από την παρέα με την οποία επισκέπτεται την Ασίνη και να κινηθεί μόνος του στο χώρο: «Εγώ μονάχος απ’ τη γέννηση πλανήθηκα στο μήκος του γυαλού/ τα βήματα έσυρα/ ετοιμοθάνατος αντίκρυ πάντα στην ομορφιά» (σ. 84). Δεν πρόκειται εδώ για ένα είδος φυγής από την πραγματικότητα, αλλά για έναν τρόπο διείσδυσης στην ουσία της πραγματικότητας, μέσω της αναζήτησης ενός αυθεντικότερου χωρο-χρόνου. Με βάση αυτόν επιχειρεί αφενός να απορροφήσει τις προοπτικές που ανοίγει ο περίγυρος χώρος της Ασίνης και αφετέρου να στοχαστεί με αφορμή όσα βλέπει αλλά και όσα κουβαλάει μέσα του. Αναπόφευκτα, λοιπόν, η μοναχική περιπλάνησή του στον πραγματικό χώρο αποκαλύπτει ψηφίδες τόσο του κόσμου του όσο και του τρόπου με τον οποίο δίνει νόημα στην ύπαρξή του. Δύο φαίνεται να είναι οι βασικοί παράγοντες που αποτελούν την απάντηση του Καρούζου στο ζήτημα της αγωνίας. Ο πρώτος, όπως είναι ίσως αναμενόμενο, αφορά την ποίηση, η οποία παρουσιάζεται ως επιτακτική ανάγκη, απελευθέρωση από τα δεσμά της καθημερινής αναγκαιότητας, εξωτερίκευση μιας εσωτερικής ορμής, αλλά και ανταπόδοση στο θεϊκό δώρο της ομορφιάς: Εκεί σε είδα πάλι με την προσταγή που έλεγε: Πράξε τ’ αστέρια όπως το ψάρι σπαρταρά έξω απ’ τη θάλασσα ζητώντας να γυρίσει καθώς με λέξεις η ποίηση σπαρταρά να επιστρέψει. Γιατί απόσπασες ομορφιά του θεού και την οφείλεις. Μισεί τη μαύρη φυλακή που είναι κλεισμένη και θέλει τα φτερά η ορμή του στήθους. (σ. 84) Ο δεύτερος παράγοντας, συγγενικός ως προς τη λειτουργικότητά του με τον πρώτο, αφορά την αναζήτηση του ιερού και τη θρησκευτικότητα. Η ιερότητα είναι απαραίτητη, όχι απλώς και μόνο για να προσφέρει ανακούφιση, παρηγοριά ή ελπίδα, έτσι ώστε να μπορέσει ο άνθρωπος να αντέξει το παράδοξο της γήινης πραγματικότητας, αλλά για να τροφοδοτήσει την ύπαρξη με μια ανορθωτική κίνηση και κατ’ επέκταση να την απελευθερώσει από την αναγκαιότητα του καθημερινού που δεσμεύει σε πρακτικές και γήινες επιδιώξεις. Χωρίς την υψωτική δύναμη του ιερού, η ύπαρξη εξανεμίζεται σε μια ζωή χωρίς σκοπό που απορροφάται και αναλώνεται στις εντελώς πρακτικές ανάγκες της απλής επιβίωσης. Η ανιούσα κίνηση με την οποία συνδέεται η ιερότητα συνιστά επομένως το απαραίτητο συμπλήρωμα της οριζόντιας γήινης κίνησης της ύπαρξης. Με βάση αυτήν μπορεί να κατανοηθεί η ανεπάρκεια των υλικών αξιών και να βρεθεί μια ισορροπία ανάμεσα στις πρακτικές και στις πνευματικές ανθρώπινες ανάγκες. Η ιερότητα δεν παραπέμπει εδώ σε μια μεταφυσική, αλλά σε μια φυσική πραγματικότητα, αφού μπορεί να καθοδηγεί τις ενέργειες και τις δραστηριότητες του ανθρώπου στον παρόντα χρόνο. Όπως υποστηρίζει ο ίδιος ο Καρούζος, η αναζήτηση του ιερού «είναι ο βαθύτερος πραγματισμός της υπάρξεως, η βαθύτερη χρήση της ελευθερίας, το εσώτατο κίνητρο, που κατευθύνει στην κλίμακα των απελευθερώσεων έως το θάνατο και τη θέωση. Ο άνθρωπος ακαταμάχητα θέλει το ύψος, εκείνο που τον λυτρώνει απ’ τις αμέτρητες αιχμαλωσίες του αποτελέσματος και του χαρίζει την ποθούμενη και γι’ αυτό τόσο ρεαλιστική αυτοεπιβεβαίωση. Άρα, λοιπόν, η μεταφυσική αντίληψη δεν είναι παρανόηση της φυσικότητας, μα είναι η αποκορύφωση της φυσικότητας, η δύναμη που κάνει κατόρθωμα τη φυσικότητα και που χωρίς τη λειτουργία της η φυσικότητα σκλαβώνει τον άνθρωπο.»[15] Ασχέτως εάν συμφωνεί κανείς με αυτή την προοπτική, ειδικότερα με την πεποίθηση του Καρούζου ότι η ανορθωτική κίνηση του ανθρώπου μπορεί να πραγματοποιηθεί μόνο μέσω της θρησκευτικότητας, και συνεπώς όχι με εκκοσμικευμένους όρους, εκείνο που έχει σημασία είναι ότι, σ’ αυτό το στάδιο της ποιητικής του εξέλιξης, ο δρόμος προς το ιερό περνά μέσα από την Ορθοδοξία. Η θρησκευτικότητα, επεξηγεί σε σχετικό κείμενό του, «είναι ο γάμος με την αγωνία. Και δεν θα μπορούσε να ήτανε άλλη απ’ το Χριστιανισμό η θρησκεία μου στην Ελλάδα. Και δεν μπορώ να βεβαιώσω τίποτα μέσα μου δίχως την Ορθοδοξία των Ελλήνων. Όταν γύριζα στον αυστηρό Ιησού γύριζα στις ρίζες μου, όταν γύριζα στον απέραντο Ιησού γύριζα στο μέλλον».[16] Στην περίπτωσή του, η πίστη έρχεται αβίαστα, ως είδος δωρεάς, κατά την παιδική ηλικία: «Το χάρισμα», γράφει, «δεν το πόθησα ο ουράνιος έλαμψε βαθιά/ ερειπώνοντας τον κόσμο του σώματος/ όταν η δύση του ήλιου με κρατούσε απ’ τα χέρια/ στο παιδικό Ανάπλι τρυφερό σαν χορτάρι.» (σ. 87). Ένα ποίημα (1981) και μια ακουαρέλα του Νίκου Καρούζου, χαρισμένα στη Μαρία Γιαγιάννου. Πέρα, βέβαια, από τον εμφατικό τρόπο με τον οποίο δηλώνεται η πίστη και η ακλόνητη πεποίθηση στη σημασία της Ορθοδοξίας, το παραπάνω παράθεμα φανερώνει παράλληλα μια από τις βασικές προσλαμβάνουσες με την οποία ο ποιητής πλησιάζει την Ασίνη. Είναι επόμενο ότι μέσα από αυτό το πλαίσιο, η θρησκευτικότητα παίζει ρυθμιστικό ρόλο στην πρόσληψη και αναπαράσταση όσων αναδύονται από τον συγκεκριμένο χώρο. Αν υπάρχει ένα κεντρικό στοιχείο που επανέρχεται στις αναπαραστάσεις του Καρούζου, αυτό είναι η παρουσία του θεϊκού στοιχείου: «Πανταχού ο θεός με τους θαμπούς εσπερινούς» (σ. 87). Είναι σαν να μην υπάρχει κάποιο απώτερο νόημα στα πράγματα του κόσμου, πέρα ίσως από την αποκαλυπτική στιγμή πως η ομορφιά είναι δώρο του Θεού. Κι η ομορφιά αυτή εμφανίζεται με διάφορες όψεις. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν η αναστάσιμη άνοιξη που αποδίδεται με ηχηρές χριστιανικές συνδηλώσεις: «Του αδειασμένου θανάτου τις εισπράξεις ο θεός έλαβε/ και την εαρινή Ασίνη πλημμυρίζει το αγκάθι του Χριστού» (σ. 85) και η φύση: «Οι καρποί με τις θελήσεις του θεού» (σ. 84). Εμφανίζεται ακόμη κι εκεί που ίσως δεν θα το περιμέναμε. Απλώνοντας, για παράδειγμα, τη ματιά του στο χώρο καταμετρά έντεκα χρώματα τα οποία συνειρμικά φέρνουν με βυζαντινές αποχρώσεις στο νου τούς έντεκα εναπομείναντες αποστόλους: «ο συνειρμός του αριθμού/ με χρώματα βυζαντινά τους έφερε στη φαντασία μου» (σ. 83). Τα παραδείγματα αυτά αρκούν για να επιβεβαιώσουν την κεντρική θέση που έχει ο κόσμος της Ορθοδοξίας στο σύστημα αξιών του Καρούζου, αλλά και για να μας δείξουν ότι ο κόσμος αυτός αντιπαραβάλλεται στον αρχαίο κόσμο του Σεφέρη. Είναι φανερό επίσης ότι δεν πρόκειται για μια προσωπική ιδιορρυθμία, ή για μια απλή προτίμηση της μίας παράδοσης έναντι της άλλης. Η Ορθοδοξία έχει λειτουργική θέση στο πλαίσιο αντιλήψεών του, γιατί συνιστά βασικό μέσο αντιμετώπισης του προβλήματος της ύπαρξης. Η αρχαία, βέβαια, παράδοση δεν απορρίπτεται. Αντίθετα μάλιστα, οι δύο παραδόσεις μοιράζονται μια κοινή καταγωγή και τον κοινό στόχο της ανύψωσης του ανθρώπου. Όπως σημειώνει ο ίδιος, «αν η Ελληνική Σκέψη φανέρωσε την ιδέα της ουράνιας χαράς, η Χριστιανική Αποκάλυψη φανέρωσε την απειλή της ουράνιας χαράς. Η ρίζα μία, λαλιά του ύψους.»[17] Αντίθετα, από τα «χρυσά προσωπεία» που δεν μπορούν να αναστηθούν, η ορθόδοξη παράδοση είναι μια ζώσα παράδοση που έχει ενεργή συμμετοχή στη παρούσα πραγματικότητα. Αυτή η έμφαση στο παρόν εξηγεί ίσως την απόσταση που χωρίζει τις απόψεις των δύο ποιητών, αλλά και γιατί ο Σεφέρης μένει «ανυπόστατος» ανάμεσα στα «αρχαία μνημεία και τη σύγχρονη θλίψη» (σ. 186), ενώ από την άλλη μεριά, η αναζήτηση του Καρούζου φτάνει κάπου: Βρήκα τα χρόνια μας εδώ κρυμμένα τους είπα μεσ’ στη γυμνή καμπάνα του καλοκαιριού ασβεστωμένες είναι δυο κολόνες που την υψώνουν ώς την καρδιά να κυματίζει το χρυσάφι του ώριμου σίτου. Και φίλησα την εικόνα τη σκαφτή καμωμένη στο φλαμούρι. (σ. 87) 6. Η επιλογή της Ασίνης Ο χώρος της Ασίνης δεν αποτελεί απλώς ένα σκηνικό πάνω στο οποίο ξεδιπλώνεται η δράση των ποιημάτων, ούτε είναι ανεξάρτητος από τον κόσμο που κουβαλάει μαζί του ο κάθε ποιητής. Ο χώρος, βέβαια, είναι εκεί. Δεν έχει όμως κάποιο νόημα που περιμένει να το βρει ή να το αποκαλύψει κάποιος. Προσφέρεται στην εκάστοτε συνείδηση μέσα από τα προσληπτικά δεδομένα και το σύστημα αξιών με τα οποία η συνείδηση αυτή δίνει νόημα στα πράγματα του κόσμου. Γι’ αυτό, οι δύο ποιητές βρίσκουν στο χώρο ενδείξεις και τεκμήρια που επιβεβαιώνουν τον δικό τους κόσμο και κατ’ επέκταση αναπαριστούν την επίσκεψη στην Ασίνη με τρόπο που αντικατοπτρίζει το ευρύτερο πλαίσιο αντιλήψεών τους. Η Ασίνη γίνεται έτσι πεδίο διεκδίκησης νοήματος και αντιπαράθεσης διαφορετικών κόσμων. Με αφορμή το ποίημα του Σεφέρη, ο Καρούζος προβάλλει τα βασικά συστατικά μιας ήδη κατασταλαγμένης και συγκροτημένης βιοθεωρίας, με βάση την οποία επιχειρεί να διαφοροποιηθεί και να ορθώσει την παρουσία του. Στο σεφερικό ερώτημα τι μένει από την ανθρώπινη παρουσία, αντιπαραθέτει το ερώτημα τι υπάρχει στον χώρο και τι μπορεί να δώσει νόημα στην ύπαρξη. Στον κόσμο της νοσταλγίας για τη βεβαιότητα ενός συμπεράσματος γενικότερης ισχύος, αντιπαραβάλλει την υποκειμενική διερεύνηση που αναζητά λύσεις πέρα από τη λογική και τη σχέση αιτίας-αποτελέσματος. Στην προσδοκία ότι κάτι μένει από την ανθρώπινη παρουσία, μια προσδοκία που ενδέχεται να δεσμεύσει στην επίτευξη στόχων με αποτέλεσμα να περιοριστεί η ζωή σε στενά όρια, αντιπαραβάλλει την αποδοχή της ματαιότητας και της αναζήτησης άλλων πλαισίων νοηματοδότησης της ύπαρξης. Μπροστά στο πεπρωμένο του θανάτου, η πίστη καθίσταται θεμελιώδες στήριγμα για την αντιμετώπιση της σύγχρονης υπαρξιακής αγωνίας και για την ικανοποίηση της ανάγκης ενός ανορθωτικού οράματος. Τέλος, στη σεφερική ματιά που γυρνάει συχνά στο παρελθόν και ειδικότερα στον αρχαίο ελληνικό κόσμο για να σημασιοδοτήσει την ελληνική ταυτότητα ή για να αντλήσει στοιχεία που ακόμη μιλάνε στο παρόν, αντιπαραβάλλει το βίωμα του παρόντος στην πολυεκδοχικότητά του και την Ορθοδοξία ως ζώσα παράδοση. Η επιλογή του Καρούζου να αρθρώσει και να προβάλλει το δικό του σύστημα αξιών με φόντο το συγκεκριμένο ποίημα δεν είναι τυχαία. Το ποίημα οικοδομείται σε ένα εύρημα που ανήκει αποκλειστικά στον Σεφέρη και ενσωματώνει διακριτικά γνωρίσματα του κόσμου του. Παραπλήσια γνωρίσματα θα μπορούσαν βέβαια να βρεθούν και σε άλλα ποιήματα. Ειδικά η σεφερική Ασίνη, όμως, αποτελούσε πρόκληση για δύο ακόμη λόγους. Ο πρώτος αφορά το ζήτημα της ματαιότητας. Μολονότι ο Σεφέρης αναγνώριζε το εφήμερο και κατ’ επέκταση το μάταιο της ανθρώπινης παρουσίας, σταματούσε εκεί. Δεν έκανε, δηλαδή, το επόμενο βήμα να αναζητήσει ή να προτείνει έναν τρόπο αντιμετώπισής τους. Όταν ο στοχασμός κάποιου περιστρέφεται γύρω από τη στοργή που ένιωσαν ή τις έγνοιες που ενδεχομένως είχαν εκείνοι που έζησαν πολλά χρόνια πριν, έπεται πως δεν θα εκφράσει μια γόνιμη αγωνία που πάει να φτάσει κάπου, αλλά τη νοσταλγία που εγκλωβίζει στο πεδίο μιας αδρανούς μελαγχολίας. Το ζήτημα δεν είναι ότι ο ποιητής μένει ένα κενό, αλλά ότι η προοπτική του, χωρίς να καταλήγει κάπου, αφήνει ένα κενό. Κι αυτό το κενό φαίνεται πως ήταν μεγάλος πειρασμός για έναν ποιητή, όπως ο Καρούζος, που είχε ήδη φτιάξει έναν κόσμο με τον οποίο επιχειρούσε να αντιμετωπίσει την ανθρώπινη αγωνία. Πειρασμός ήταν επίσης και ο τρόπος με τον οποίο ο Σεφέρης αναρωτιέται αν πέρα από τα ερείπια μένει κάτι από την παρελθούσα ανθρώπινη παρουσία στον παρόντα χώρο, επαναλαμβάνοντας το ερώτημα: «υπάρχουν άραγε [...]» (σ. 187). Ολόκληρο το ποίημα του Καρούζου, αντιπαραθέτοντας μια διαφορετική εκδοχή για εκείνο που σημασιοδοτεί την ανθρώπινη παρουσία στον παρόντα χώρο, δίνει την εντύπωση πως αποτελεί μια διαφορετική αντιμετώπιση αυτού ακριβώς του ερωτήματος. Ο Καρούζος βρίσκει, έτσι, πρόσφορο έδαφος για να υπογραμμίσει και στη συνέχεια να γεμίσει τα «κενά» του Σεφέρη με μια ποικιλία παραστάσεων στον παρόντα χώρο και χρόνο και να προβάλει τη δική του αντίληψη για τη ζωή και την ποίηση, στην οποία κεντρική θέση έχει η ανορθωτική κίνηση του ανθρώπου. Παρ’ όλα αυτά, ο ποιητής δεν έχει αυταπάτες και ψευδαισθήσεις αναφορικά με τη ματαιότητα της ανθρώπινης ύπαρξης. Με την αποστασιοποίηση που προσφέρει η επιστροφή στην Αθήνα, τόσο οι παραστάσεις και οι σκέψεις, όσο και η σεφερική Ασίνη, χάνουν, στους δυο τελευταίους στίχους του ποιήματος, την όποια σημασία και βαρύτητά τους: «τι ωραίος που είναι, σκέφτομαι, ο πάγος μέσα στο κονιάκ.../ Τη νύχτα ο ύπνος γέμισε γοργά το κεφάλι μου.» (σ. 89) [1] H. Bloom, Η αγωνία της επίδρασης, εισ.- μτφρ. Δ. Δημηρούλης, Άγρα, Αθήνα 1989, σ. 187. [2] Γ. Σεφέρης, Ποιήματα, Ίκαρος, Αθήνα 1979, σ. 185. Στο εξής οι παραπομπές δίνονται εντός του κειμένου. [3] Δ. Δημηρούλης, Ο Ποιητής ως έθνος. Αισθητική και ιδεολογία στον Γ. Σεφέρη, Πλέθρον, Αθήνα 1997, σ. 117. [4] Ό.π., σ. 117. [5] Βλ. Γ. Σεφέρης, Δοκιμές, τόμ. Α΄, Ίκαρος, Αθήνα 1981, σ. 442 και Γ. Σεφέρης - Κ. Τσάτσος, Ένας διάλογος για την ποίηση, επιμ. Λ. Κούσουλας, Ερμής, Αθήνα 1979, σ. 99. [6] Ν. Καρούζος, Τα ποιήματα Α (1961-1978), Ίκαρος, Αθήνα 2013, σ. 83. Στο εξής οι παραπομπές δίνονται εντός του κειμένου. [7] G. Gadamer, Truth and Method, London, Sheed and Ward, 1979, βλ. λόγου χάρη σ. 333-341. [8] Κ. Α. Θέμελη, Προσωπογραφίες. Η θεία βλακεία. Η τελευταία συνέντευξη του Νίκου Καρούζου, Ίνδικτος, Αθήνα 2001, σ. 37-38. [9] Ειδικά για τη νοσταλγία αρκετά χρόνια αργότερα ο Καρούζος σημείωνε: «Μολονότι αγαπώ το παρόν και το μέλλον, εντούτοις [...] διανύω πάντοτε τη νοσταλγία του παρελθόντος. Αναθυμάμαι τη μητέρα μου, νέα και σπινθηροβόλα, τον πατέρα μου, συστηματικό και ιδεολόγο μιας καινούργιας, δίκαιης κοινωνίας.» (Ν. Καρούζος, Πεζά κείμενα, φιλ. επιμ. Ε. Λαλουδάκη, Ίκαρος, Αθήνα 2010, σ. 315). [10] H. Bloom, ό.π., σ. 193. [11] Για παράδειγμα: «εκείνων που λιγόστευσαν τόσο παράξενα μες στη ζωή μας» (σ. 187). [12] Βλ. Γ. Σεφέρης, Δοκιμές, τόμ. Α΄, ό.π., σ. 34-5 και σ. 340. [13] «ζηλεύω το σίδερο κ’ ήθελα τη μοίρα τους/ όλη τη σιωπή των αψύχων» (σ. 85). [14] Βλ. και S. Kierkegaard, Either/Or, Vol II, Anchor Books, Νέα Υόρκη 1959, σ. 181. [15] Ν. Καρούζος, Μεταφυσικές εντυπώσεις απ’ τη ζωή ως το θέατρο, Ίκαρος, Αθήνα 1993, σ. 18. [16] Ν. Καρούζος, Πεζά κείμενα, ό.π., σ. 44. [17] Ν. Καρούζος, Πεζά κείμενα, ό.π., σ. 52.

Ο βασιλιάς και οι πορτοκαλιές: ο Σεφέρης και ο Καρούζος στην Ασίνη

Σύνδεση