Ξανακατακτώντας τὴν Ἱερουσαλὴμ

Ἡ Ἱερουσαλὴμ ἀπὸ τὸ 1000 ἕως τὸ 1400: Ὅλοι οἱ λαοὶ τῆς ὑφηλίου. ΑRΒ – THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS «Ἡ Ἱερουσαλὴμ ἀπὸ τὸ 1000 ἕως τὸ 1400: Ὅλοι οἱ λαοὶ τῆς ὑφηλίου». Ἔκθεση τοῦ Μητροπολιτικοῦ Μουσείου τῆς Νέας Ὑόρκης, 26 Σεπτεμβρίου 2016 ἕως 8 Ἰανουαρίου 2017 Κατάλογος τῆς ἔκθεσης. Ἐπιμέλεια Μπάρμπαρα Ντρέικ Μπόεμ καὶ Μέλανι Χόλκομ, Μητροπολιτικὸ Μουσεῖο τῆς Τέχνης, σελ. 335 (διακίνηση βιβλίου: ἐκδόσεις Πανεπιστημίου τοῦ Yale) Ἡ ἔκθεση στὸ Μητροπολιτικὸ Μουσεῖο τῆς Νέας Ὑόρκης «Ἡ Ἱερουσαλὴμ ἀπὸ τὸ 1000 ἕως τὸ 1400: Ὅλοι οἱ λαοὶ τῆς ὑφηλίου» ἀποτελεῖ ἀπάντηση στὴν πρόκληση νὰ ἀναπαρασταθεῖ μία ἀξιοπρόσεκτη περίοδος στὴν ἱστορία μιᾶς καθ’ ὅλα ἀσυνήθιστης πόλης. Μεταξὺ τοῦ 1000 καὶ τοῦ 1400 ἡ Ἱερουσαλὴμ ἔζησε πολλὲς ζωές. Τὸ 1000 ἦταν μία ἁπλὴ ἐπαρχιακὴ πόλη ποὺ διοικοῦνταν ἀπὸ τὸ Κάιρο, ὅπου ἕδρευαν οἱ μουσουλμάνοι κύριοί της. Τότε ὅμως συνέβη κάτι τὸ ἀναπάντεχο. Μεταξὺ τῶν ἐτῶν 1099 καὶ 1187 ἡ πόλη βρέθηκε στὰ χέρια κάποιων ξένων ἀπὸ τὴν μακρινὴ Δύση, οἱ ὁποῖοι σὲ μᾶς εἶναι γνωστοὶ ὡς σταυροφόροι, ὅμως στοὺς γείτονές τους τῆς Μ. Ἀνατολῆς ἦσαν περισσότερο γνωστοὶ ὡς Φράγκοι (Firangi). Τὸ 1187 ἡ πόλη ἐπανῆλθε στὸν μουσουλμανικὸ ἔλεγχο, ὅμως οἱ νέοι κύριοί της ἦσαν, ἀπὸ πολλὲς ἀπόψεις, ἐξίσου ξένοι πρὸς τὴν πόλη μὲ τοὺς Φράγκους. Δὲν ἦταν Ἄραβες, ἀλλὰ Τοῦρκοι καὶ Κοῦρδοι, ἄνθρωποι ποὺ ὄφειλαν τὴν ἀνάδειξή τους ἀποκλειστικὰ στὰ δικά τους ὅπλα, ἔχοντας ἔλθει στὸ προσκήνιο στὴν ἀναταραχὴ ποὺ ἐπικράτησε στὴν Μ. Ἀνατολὴ ἀπὸ τὸ 1050 καὶ ἑξῆς, ὅταν ξεκίνησε ἡ διείσδυση σὲ αὐτὴν τῶν Σελτζούκων Τούρκων. Μάλιστα οἱ Μαμελοῦκοι ποὺ διοίκησαν τὴν Ἱερουσαλὴμ τὸν ΙΔ΄ καὶ τὸν ΙΕ΄ αἰώνα ἦταν πολεμιστὲς ποὺ προέρχονταν ἀπὸ σκλάβους στρατολογημένους ἀπὸ διάφορες περιοχές, τῶν ὁποίων ἡ ἐθνικὴ σύνθεση ποίκιλλε, ὅπως τῶν στρατιωτῶν τῆς σημερινῆς Λεγεώνας τῶν Ξένων τῆς Γαλλίας. Ἕνας ἀπὸ τοὺς πιὸ ἐπιτυχημένους Μαμελούκους στρατηγοὺς ἀνῆκε πρὶν τὴν προσχώρησή του στοὺς Τεύτονες ἱππότες. Ἔχοντας οἱ κοινοὶ ἄνθρωποι ποὺ ζοῦσαν στὴν Αἴγυπτο καὶ τὴν Παλαιστίνη νὰ ἀντιμετωπίσουν τέτοιους ἡγεμόνες, εὔλογα θὰ διερωτῶνταν ἂν ὄντως οἱ Φράγκοι ἱππότες εἶχαν γυρίσει ποτὲ στὴν χώρα τους. Ὡστόσο, μέσα ἀπὸ αὐτὲς τὶς συνεχεῖς ἐναλλαγὲς τῶν καθεστώτων, ἡ ζωὴ στὴν Ἱερουσαλὴμ κυλοῦσε κανονικά. Ἡ ἔκθεση τοῦ Μητροπολιτικοῦ Μουσείου ἔχει συλλάβει καὶ μᾶς ἔχει δείξει αὐτὴν τὴν ἔντονη ἐμπορικὴ καὶ πολιτιστικὴ δραστηριότητα ποὺ ἐξακολουθεῖ νὰ ὑπάρχει μέσα στὶς τόσες πολιτικὲς καὶ θρησκευτικὲς μεταβολές. Ἡ πρώτη αἴθουσα τῆς ἔκθεσης ἐπικεντρώνεται, μὲ ἰδιαίτερο ζῆλο, σὲ αὐτὸ τὸ θέμα. Τὸ πρῶτο πράγμα ποὺ βλέπουμε εἶναι ἕνας σωρὸς ἀπὸ λαμπερὰ χρυσὰ νομίσματα, αἰγυπτιακῆς κοπῆς, τὰ ὁποῖα ἀνακαλύφθηκαν στὴν Καισάρεια τῆς Παλαιστίνης τὸ 2015. Τὸ χρυσάφι προέρχεται ἀπὸ τὶς ὄχθες τῶν πλούσιων σὲ κοιτάσματα χρυσοῦ ποταμῶν τῆς ὑποσαχάριας δυτικῆς Ἀφρικῆς. Γιὰ πρώτη φορὰ στὴν ἱστορία τὰ μουσουλμανικὰ καραβάνια εἶχαν κατακτήσει τὴν ἔρημο τῆς Σαχάρας, ἕναν ὠκεανὸ ἄμμου, τὸ ἴδιο δύσκολο στὴν διάβασή του μὲ τὸν Ἀτλαντικό, ποὺ βρίσκεται μεταξὺ δυτικῆς Ἀφρικῆς καὶ Μεσογείου. Ἔτσι τὸ πολύτιμο μέταλλο ἄρχισε νὰ εἰσρέει στὸν ἰσλαμικὸ κόσμο. Τὰ ἀνώτερα κοινωνικὰ στρώματα ὅλων τῶν περιοχῶν αὐτῶν, ἀνεξάρτητα ἀπὸ τὸ θρήσκευμά τους, ἄρχισαν νὰ ἀπολαμβάνουν τὴν πολυτέλεια, τὴν ὁποία μοιράζονταν μὲ πολλοὺς ἄλλους. Στὴν ἴδια αἴθουσα μία μπρούντζινη πιατέλα σερβιρίσματος ἔχει χαραγμένο ἐπάνω της τὸ οἰκόσημο τῶν Λουσινιάν, κατ’ ὄνομα βασιλέων τοῦ σταυροφορικοῦ βασιλείου τῆς Ἱερουσαλήμ. Ἡ πιατέλα εἶχε κατασκευασθεῖ εἰδικὰ γι’ αὐτοὺς στὴν Αἴγυπτο ἢ τὴν Συρία. Γύρω ἀπὸ τὸν δυτικὸ αὐτὸν θυρεὸ ἔχει χαραχθεῖ μία εὐχὴ στὰ ἀραβικά: «ἰσχύς, νίκη καὶ πολλὰ τὰ ἔτη τοῦ εὐγενοῦς καὶ ἀγαθοῦ...». Οἱ εὐγενεῖς καὶ ἀγαθοί, ἰδιαίτερα μάλιστα οἱ ἀριστοκράτες στρατιωτικοὶ ποὺ ἔφεραν τὰ ἰσχυρὰ ὅπλα, τὰ ὁποῖα ἐκτίθενται στὴν ἄλλη ἄκρη τῆς συγκεκριμένης αἴθουσας, εἶχαν κάθε λόγο νὰ θέλουν τὴν Ἱερουσαλήμ: δὲν ἦταν κι ἄσχημο μέρος νὰ ζεῖ κανείς, παρ’ ὅλες τὶς κατὰ καιροὺς ἐντάσεις ποὺ ὑπῆρχαν. Οἱ διοργανώτριες τῆς ἔκθεσης, ποὺ εἶναι καὶ οἱ βασικοὶ συγγραφεῖς τοῦ καταλόγου, ἡ Μπάρμπαρα Ντρέικ Μπόεμ (Barbara Drake Boehm) καὶ ἡ Μέλανι Χόλκομ (Melanie Holcomb), εἶναι ἄξιες συγχαρητηρίων, ἐπειδὴ ἔριξαν τὸ κέντρο βάρους στὴν παρουσίαση τοῦ πλούτου, ποὺ εἶναι κοινός, τῆς κομψότητας καὶ τῆς διαπολιτισμικῆς πρωτοτυπίας τῶν ἀντικειμένων ποὺ ἔχουν συγκεντρώσει ἀπὸ κάθε γωνιὰ τῆς Εὐρώπης καὶ τῆς Μ. Ἀνατολῆς. Ἡ ἔκθεση καὶ ἀνοίγει τὰ μάτια μας καὶ τοὺς προσφέρει εὐχαρίστηση. Ὅμως τὸ πρόγραμμά τους εἶναι πιὸ σοβαρὸ ἀκόμη. Ἡ προτίμησή τους εἶναι στραμμένη στὴν ἐμπορικὴ ζωὴ τῆς Ἱερουσαλήμ. Τονίζουν ἰδιαίτερα τὴν θρησκευτικὴ καὶ ἐθνικὴ διαφορετικότητα τόσο τῶν κατοίκων της ὅσο καὶ τῶν ταξιδιωτῶν καὶ τῶν προσκυνητῶν της. Μᾶς ὑπενθυμίζουν τὴν ἤρεμη χάρη τῶν ὑστερομεσαιωνικῶν κτιρίων της, τὶς κρῆνες καὶ τὶς ἐξεζητημένες προσόψεις τῶν παλατιῶν, μπροστὰ ἀπὸ τὰ ὁποῖα σήμερα περνᾶμε γρήγορα, καθὼς βιαζόμαστε νὰ φθάσουμε στὰ πιὸ γνωστὰ μνημεῖα τῆς πόλης. Οἱ Μπόεμ καὶ Χόλκομ ἔχουν σαφῶς ἕναν στόχο: σκοπεύουν νὰ διαλύσουν ἕνα ἰδιατέρως ἐπίμονο καὶ ἐπικίνδυνο στερεότυπο. Γιὰ νὰ χρησιμοποιήσουμε τὰ καίρια λόγια τοῦ Τόμας Κάμπελ (Thomas Campbell), τοῦ διευθυντῆ τοῦ Μητροπολιτικοῦ Μουσείου: Ἀπὸ τὴν σημερινὴ σκοπιὰ θεωρούμενη, ἡ Ἱερουσαλὴμ φαίνεται νὰ εἶναι προορισμένη ἀπὸ τὴν μοίρα της νὰ εἶναι ὁ χῶρος ἀσταμάτητων καὶ ἀδυσώπητων συγκρούσεων τῶν ὀπαδῶν τῶν τριῶν θρησκειῶν ποὺ κατάγονται ἀπὸ τὸν Ἀβραὰμ καὶ τὴν θεωροῦν ἱερή, τῶν Ἰουδαίων, τῶν Χριστιανῶν καὶ τῶν Μουσουλμάνων. Δυστυχῶς οἱ θρησκευτικὲς συγκρούσεις εἶναι τὸ πιὸ εὔκολο ἀφήγημα ποὺ μπορεῖ νὰ κατασκευασθεῖ, ὡστόσο, ἡ ἱστορία τῆς Ἱερουσαλὴμ εἶναι στὴν πραγματικότητα πολὺ πιὸ πλούσια σὲ ποικίλες ἀποχρώσεις. Ἡ ἔκθεση εἶναι πολὺ ξεκάθαρη: στρέφεται κατὰ τῶν ἀπολιθωμένων στερεοτύπων καὶ μᾶς καλεῖ νὰ δοῦμε τὶς ἀποχρώσεις αὐτές. Διαρκῶς μᾶς ὑπενθυμίζει πόσο οἱ διάφορες ὁμάδες τῆς πόλης εἶχαν πλήρη συνείδηση τῆς διαφορετικότητας ἡ μία τῆς ἄλλης, καὶ μᾶς δείχνει σὲ ποιὸ βαθμὸ μοιράζονταν ὄχι μόνο ἕναν κοινὸ τρόπο ἐμπορικῆς ζωῆς, ἀλλὰ καὶ μία κοινὴ θρησκευτικὴ κουλτούρα, ἡ ὁποία διαφαίνεται μὲ χίλιους δυὸ ὑποσυνείδητους τρόπους. Ἡ σύγχρονη εἰκόνα τῆς Ἱερουσαλὴμ ὡς πόλεως χωρισμένης ἀνάλογα μὲ θρησκευτικὰ ἢ ἐθνικὰ κριτήρια σὲ ζῶνες ἑρμητικὰ κλειστὲς διαλύεται, ἂν ἐπικαλεσθοῦμε τὸ μεσαιωνικὸ παρελθόν της. Ἔτσι πᾶμε πίσω στὸ παρελθόν, στὸ μίγμα ἐκεῖνο λαῶν καὶ πολιτισμῶν ποὺ χαρακτηρίζει μία μεσαιωνικὴ πόλη τῆς Μ. Ἀνατολῆς, ὅπου οἱ διαχωριστικὲς γραμμὲς ποὺ χαράχθηκαν σὲ πιὸ πρόσφατα χρόνια δὲν ἦταν ἀκόμη ὁρατές. Κι αὐτὸ εἶναι ἕνα μήνυμα ποὺ πρέπει νὰ τὸ ἀκούσουμε. Ὅταν ἐπαινεῖ τὴν Ἱερουσαλὴμ ὁ Ἑβραῖος μελετητὴς τοῦ Ταλμοὺδ Ἠλίας ἀπὸ τὴν Φερράρα τῆς Ἰταλίας τὸ 1434, γράφει: «οἱ Ἰουδαῖοι πουλοῦν τὴν πραμάτεια τους δίπλα στοὺς Ἰσμαηλίτες [δηλαδὴ τοὺς Μουσουλμάνους], χωρὶς νὰ ὑπάρχουν μεταξύ τους ἀντιζηλίες σὰν κι αὐτὲς ποὺ παρατήρησα σὲ ἄλλα μέρη». Ἐδῶ δὲν ἔχουμε ἁπλῶς μία πληροφορία γιὰ μία ἀσήμαντη ἱστορικὴ λεπτομέρεια, ἀλλὰ ἔχουμε μπροστά μας ἕναν κόσμο ριζικὰ διαφορετικὸ ἀπὸ τὸν δικό μας, ὁ ὁποῖος ἀποτελεῖ γιὰ μᾶς πρόκληση. Ἕνα μικρὸ κομμάτι τῶν προκαταλήψεων ποὺ ὑπάρχουν στὸ πίσω μέρος τοῦ μυαλοῦ μας γιὰ τὴν Ἱερουσαλὴμ ὡς μία αἰώνια διαιρεμένη πόλη διαλύεται ἔτσι σὰν κομμάτι πάγου. Εἰκόνα τοῦ ἁγίου Γεωργίου μὲ τὸ ἀγόρι ἀπὸ τὴν Μυτιλήνη. Ἅγιοι Τόποι, ἀρχὲς ΙΓ΄ αἰώνα. Σύμφωνα μὲ τὸν κατάλογο τῆς ἔκθεσης γιὰ τὴν Ἱερουσαλήμ, «ἡ κανάτα καὶ τὸ ποτήρι τοῦ κρασιοῦ ποὺ κρατᾶ τὸ ἀγόρι συνδέουν τὴν εἰκόνα μὲ τὸ ἰδιαίτερα δημοφιλὲς ἐκεῖνο θαῦμα, ὅπου ὁ ἅγιος ἔσωσε ἕνα παιδὶ ποὺ τὸ εἶχαν πιάσει αἰχμάλωτο οἱ Σαρακηνοί, τὸ εἶχαν κάνει οἰνοχόο καὶ τὸ πίεζαν νὰ ἀσπασθεῖ τὸ Ἰσλάμ». Οἱ διοργανώτριες τῆς ἔκθεσης ἔχουν παρουσιάσει, μὲ βαθὺ σεβασμὸ στὰ διαφορετικὰ μηνύματα ποὺ ἐκπέμπει τὸ καθένα, τὰ ἀντικείμενα ἐκεῖνα ποὺ ἀνταποκρίνονταν στὶς διαφορετικὲς προσδοκίες τῶν Ἑβραίων, τῶν Μουσουλμάνων καὶ τῶν Χριστιανῶν, καθὼς προσέγγιζαν τὴν ἁγία πόλη. Οἱ στίχοι τῶν ἑβραϊκῶν προσευχηταρίων ἀποπνέουν τὸ αἴσθημα τῆς νοσταλγίας γιὰ τὸν Ναό. Τὸ σχέδιο τοῦ Ναοῦ ποὺ καταστράφηκε ἀπὸ τοὺς Ρωμαίους τὸ 70 μ.Χ. σχεδιαζόταν μὲ πολλὴ στοργὴ σὲ ἄπειρες παραλλαγές, ἀκόμη καὶ μὲ γραμμὲς ποὺ σχηματίζονταν ἀπὸ μικροσκοπικὰ γράμματα. Τὰ λατρευτικά του ἀντικείμενα ζωγραφίζονταν μὲ γυαλιστερὸ χρυσὸ χρῶμα σὲ φόντα ποὺ στὴν πολυτέλεια συναγωνίζονται τοὺς ὑστερομεσαιωνικοὺς γενεαλογικοὺς θυρεοὺς ἢ τὰ χριστιανικὰ Ὡρολόγια. Ὅσο γιὰ τοὺς Μουσουλμάνους, παίρνουμε μία γεύση ἀπὸ τὴν αὐτοκρατορικὴ μεγαλοπρέπεια τοῦ Τζαμιοῦ τοῦ Βράχου, καθὼς αὐτὸ παριστάνεται σὰν νὰ ἐπιπλέει πάνω ἀπὸ τὰ στενὰ δρομάκια τῆς πόλης, εὐρύχωρο καὶ σιωπηλὸ σὰν ἕνας βασιλικὸς κῆπος. Ὁ σταυρὸς πάλι τοῦ Χριστοῦ, εἴτε προέρχεται ἀπὸ τὶς ἐκβολὲς τοῦ Ρήνου εἴτε ἀπὸ τὰ βουνὰ τῆς Αἰθιοπίας, ἐκτίθεται σὲ μία μεγάλη ποικιλία μορφῶν. Μεγάλες λειψανοθῆκες, διακοσμημένες μὲ σμάλτο καὶ πολύτιμους λίθους, περιέχουν τεμάχια ἀπὸ τίμιο ξύλο, σὰν νὰ ἤθελαν οἱ κατασκευαστές τους, μέσω τῆς πολυτέλειας τῶν μετάλλων, νὰ καταστήσουν ὁρατὴ τὴν δόξα ποὺ κρυβόταν μέσα στὰ μικρὰ αὐτὰ ξυλαράκια. Γιατί ὅμως τότε οἱ αἰῶνες αὐτοὶ εἶχαν τόση βία; Ἡ αἰτιολόγηση ποὺ δίνουν οἱ Μπόεμ καὶ Χόλκομ εἶναι πολὺ ἀνθρώπινη, ἀλλὰ κάπως χαλαρή: «Παραδεχόμαστε ὅτι ἡ σύγκρουση μπορεῖ νὰ προκαλέσει ἄσκοπες καταστροφές, διαπιστώνουμε μὲ λύπη ὅμως καὶ τὸ ἑξῆς παράδοξο: μπορεῖ νὰ ἀποτελέσει καὶ κίνητρο γιὰ τὴν ἀνθρώπινη δημιουργικότητα». Ἴσως γιὰ τὸν ἱστορικὸ τὸ πιὸ δυσάρεστο παράδοξο ἀπὸ ὅλα εἶναι ὅτι συχνὰ ἡ διένεξη προκαλεῖται ἀπὸ τὴν ἴδια τὴν δημιουργικότητα, ἡ ὁποία ὁδηγεῖ καὶ στὴν κλιμάκωση τῶν συγκρούσεων, ἀκριβῶς ἐπειδὴ συχνὰ δημιουργικότητα σημαίνει ξεπέρασμα τῶν παλαιῶν περιορισμῶν κι αὐτὸ τὸ νέο μπορεῖ νὰ ἐμπεριέχει ἀνήκουστες ὣς τότε αἱματοχυσίες. Αὐτὸ ἀκριβῶς συνέβη στὴν Μ. Ἀνατολὴ κατὰ τὴν διάρκεια τῶν σταυροφοριῶν καὶ μετὰ ἀπὸ αὐτές. Ἡ ἅλωση τῆς Ἱερουσαλὴμ τὸ 1099 συνοδεύθηκε ἀπὸ σφαγὲς Μουσουλμάνων καὶ Ἑβραίων ἀπὸ Χριστιανούς. Λίγους αἰῶνες ἀργότερα ὁ χριστιανικὸς κοπτικὸς πληθυσμὸς τῆς Αἰγύπτου τρομοκρατήθηκε γιὰ πρώτη φορὰ ἀπὸ σφαγὲς ὀργανωμένες ἀπὸ τοὺς Μουσουλμάνους. Καμία ἀπὸ τὶς δύο αὐτὲς περιπτώσεις δὲν ἀποτελοῦσε ἀνάδυση ἑνὸς ἀταβιστικοῦ μίσους, ἁπλῶς ἦταν ἐνδεικτικὲς τῶν νέων καταστάσεων, ὅπου οἱ παλιοὶ παράγοντες ἀνασχέσεως τοῦ μίσους ποὺ χώριζε τὶς διάφορες ὁμάδες εἶχαν πάψει νὰ ὑπάρχουν. Πῶς συνέβη αὐτό; Μέχρι τὸ 1000 ἡ Εὐρώπη καὶ ἡ Μ. Ἀνατολὴ κινοῦνταν μὲ τοὺς ἀργοὺς ρυθμοὺς παλιοῦ ρολογιοῦ. Παλαιοῦ τύπου αὐτοκρατορίες ἤλεγχαν τὸ μεγαλύτερο μέρος τοῦ γνωστοῦ κόσμου. Ὀρθὰ τὸ χαλιφάτο τῆς Βαγδάτης ἔχει ἀποκληθεῖ ἡ τελευταία μεγάλη αὐτοκρατορία τοῦ ἀρχαίου κόσμου, διότι ἀκόμη, ὕστερα ἀπὸ τόσους αἰῶνες, ἦταν προσανατολισμένo στὴν αὐτοκρατορία τῶν Σασανιδῶν τῆς ὕστερης ἀρχαιότητας καὶ στὸ Βυζάντιο. Τὸ ἴδιο τὸ Βυζάντιο διεκδικοῦσε τὴν κληρονομιὰ τῆς ἀρχαίας Ρώμης. Ὁ βυζαντινὸς αὐτοκράτορας θεωροῦνταν ὁ φυσικὸς προστάτης τῶν ἁγίων τόπων τῆς Ἱερουσαλήμ. Ὁ τάφος, μέσα ἀπὸ τὸν ὁποῖον κατὰ τὴν παράδοση βγῆκε κατὰ τὴν ἀνάσταση ὁ Χριστός, ἦταν ἐπενδυμένος μὲ βυζαντινὸ χρυσάφι. Σύμφωνα μὲ τοὺς μουσουλμανικοὺς θρύλους, κάθε χρόνο ὁ βυζαντινὸς αὐτοκράτορας ἐπισκεπτόταν κρυφὰ τὸν ναὸ τοῦ Παναγίου Τάφου τὴν ἡμέρα τοῦ Πάσχα, γιὰ νὰ λάβει μέρος στὴν ἐπίσημη ἀκολουθία. Μετὰ τὸ 1000 ὅμως τὰ πράγματα ἄρχισαν νὰ ἀλλάζουν. Μία ἀξιόλογη μελέτη τοῦ Γκίντον Ἄβνι (Gideon Avni) μᾶς ἔχει δείξει ὅτι στὴν παλαιστινιακὴ ὕπαιθρο οἱ πρῶτες ἀραβικὲς ἐπιδρομὲς τοῦ Ζ΄ αἰώνα δὲν ἐπέφεραν παρὰ ἐλάχιστες ριζικὲς τομές[1]. Γιὰ πολλοὺς αἰῶνες ἡ ὕπαιθρος ἔδειχνε νὰ ζεῖ στοὺς ρυθμοὺς τῆς παρατεταμένης ἐποχῆς τῆς δύσης τῶν ρωμαϊκῶν χρόνων. Τότε, γύρω στὸ ἔτος 1000, συμβαίνει κάτι σὰν ξαφνικὴ ἀλλαγὴ τῶν καιρικῶν συνθηκῶν: τὰ χωριὰ ἀδειάζουν, τὸ ὑδρευτικὸ σύστημα τῆς περιοχῆς τῆς ἐρήμου τῆς Νέγκεβ καταρρέει, ἐνῶ περιοχὲς ποὺ βρίσκονται κοντὰ στὴν ἔρημο χάνουν τοὺς κατοίκους τους καὶ ἐρημοποιοῦνται κι αὐτές. Ἔχει μάλιστα ὑποστηριχθεῖ πὼς τὴν ἴδια ἐποχὴ ποὺ οἱ ἀκτίνες τοῦ ἥλιου δίνουν νέα ζωὴ καὶ συντελοῦν στὴν αὔξηση τοῦ πληθυσμοῦ στὶς σκοτεινὲς πεδιάδες τῆς βόρειας Εὐρώπης, οἱ ἴδιες αὐτὲς ἀκτίνες ξεραίνουν κι ἀπονεκρώνουν τὰ τοπία ὅπου ἄνθισαν ἀρχαῖοι πολιτισμοὶ στὴν Μ. Ἀνατολή. Παράλληλα μὲ αὐτὴ τὴν πιθανὴ ἀλλαγή, ἡ διείσδυση τῶν Τούρκων στὴν Μ. Ἀνατολὴ καὶ ἡ ἐπιβολὴ τοῦ φεουδαλισμοῦ πρῶτα στὴν δυτικὴ Εὐρώπη καὶ ὕστερα στὸ σταυροφορικὸ βασίλειο τῆς Ἱερουσαλὴμ ἔφεραν στὸ προσκήνιο νέους τύπους ἡγεμόνων. Στὸν εὐσεβὴ Γοδεφρεῖδο ντὲ Μπουγιόν, δούκα τῆς Κάτω Λωραίνης, ποὺ ἦταν δευτερότοκος γιὸς μιᾶς ἀριστοκρατικῆς οἰκογένειας, προσφέρθηκε τὸ στέμμα τοῦ βασιλείου τῆς Ἱερουσαλὴμ τὸ 1099. Ὁ Σαλὰχ-α-Ντὶν (ὁ γνωστός μας Σαλαδίνος) ἦταν ἕνας εὐγενὴς Κοῦρδος, ποὺ δέχθηκε τὴν παράδοση τῆς πόλης ἀπὸ τοὺς σταυροφόρους τὸ 1187. Καὶ οἱ δυό τους ἦσαν ἄνθρωποι μιᾶς νέας ἐποχῆς, ποὺ διαμόρφωσαν μόνοι τους τὴν σταδιοδρομία τους σὲ μία περίοδο ποὺ δὲν ὑπῆρχαν πιὰ αὐτοκρατορίες. Ἦταν μία ἐποχὴ ποὺ δὲν εὐνοοῦσε ἐλέγχους καὶ περιορισμούς. Ἡ ἔκθεση μᾶς παρουσιάζει μὲ ἀπόλυτη ἐπάρκεια τὴν θετικὴ διάσταση αὐτῆς τῆς ἐξέλιξης. Οἱ νέες ἐλὶτ ποὺ ἀναδύθηκαν εὐνοοῦσαν μία τέχνη ἡ ὁποία ἀνταποκρινόταν στὶς φιλοδοξίες τους καὶ ἦταν προσαρμοσμένη στὰ μέσα ποὺ οἱ ἴδιες εἶχαν στὴν διάθεσή τους. Ἡ λάμψη καὶ ἡ ποικιλία τῶν μορφῶν τῶν ἐκθεμάτων, ὡστόσο, μᾶς θαμπώνει καὶ μᾶς ἐμποδίζει νὰ δοῦμε κάτι ποὺ εἶναι σχεδὸν αὐτονόητο, ὅτι δηλαδὴ ἕνα μεγάλο μέρος τους ἀνήκει σὲ μία νέα τέχνη ποὺ βασιζόταν σὲ μία χωρὶς προηγούμενο ἐκμετάλλευση τῶν νέων δυνατοτήτων τῆς τεχνολογίας. Εἴτε μιλᾶμε γιὰ τὴν καταπληκτικὴ πολυτέλεια τῆς Αἰγύπτου καὶ τῆς Συρίας, τῶν ὁποίων οἱ κεραμικὲς προσόψεις δείχνουν νὰ εἶναι τυλιγμένες σὲ μία χρυσαφένια ἀχλύ, εἴτε μιλᾶμε γιὰ τὰ ἐξεζητημένα, ψυχεδελικὰ χρώματα τῶν σμάλτων ποὺ παράγονταν στὴν κοιλάδα τοῦ Μὲζ κατὰ τὴν περίοδο τῶν σταυροφοριῶν, ἔχουμε νὰ κάνουμε μὲ νέες τεχνικὲς ποὺ ἐφαρμόζονται μὲ ἀπαράμιλλη δεξιότητα. Τὰ περισσότερα ἀπὸ τὰ συγκεκριμένα ἔργα τέχνης εἶχαν κατασκευασθεῖ γιὰ κάποιους ποὺ εἶχαν ἕνα μέσο πλοῦτο, δηλαδὴ γιὰ κατώτερους, ὑπαλλήλους, στρατιῶτες καὶ εὐγενεῖς τῶν πόλεων τοῦ ἰσλαμικοῦ κόσμου, καὶ γιὰ τοὺς ἀντίστοιχους ἀνθρώπους τῆς Δύσης, μικροὺς εὐγενεῖς, ἐμπόρους καὶ κληρικούς. Καὶ στὸ Κάιρο καὶ στὴν Ἱερουσαλὴμ καὶ στὴν Δαμασκὸ ἔχουμε νὰ κάνουμε μὲ μέλη τῶν καινούργιων κυρίαρχων ὁμάδων, ποὺ ἀρέσκονταν στὶς νέες αὐτὲς τεχνικὲς καὶ στοὺς πρωτότυπους συνδυασμοὺς τῶν ὑλικῶν καὶ τῆς ἔμπνευσης. Τίποτε δὲν τὸ δείχνει αὐτὸ πιὸ καθαρὰ ἀπὸ ἕνα ἀπὸ τὰ πιὸ περίεργα ἐκθέματα, τὰ κιονόκρανα ποὺ βρέθηκαν στὸν ναὸ τοῦ Εὐαγγελισμοῦ στὴν Ναζαρέτ. Θαμμένα στὴν γῆ τὸν καιρὸ τῆς πτώσης τοῦ σταυροφορικοῦ βασιλείου, αὐτὰ τὰ ἀριστουργήματα βγῆκαν ἄθικτα ξανὰ στὴν ἐπιφάνεια γύρω στὸ 1900, καὶ μᾶς δίνουν τὴν δυνατότητα νὰ δοῦμε τὴν χρονικὴ ἐκείνη στιγμὴ ὅπου ἡ φαντασία τῶν Χριστιανῶν ἐξισορροπεῖ μεταξὺ Ἀνατολῆς καὶ Δύσεως. Παριστάνουν σκηνὲς ἀπὸ τὸν βίο τῶν διαφόρων ἀποστόλων. Οἱ μορφές, χαραγμένες μὲ ἰδιαίτερη ἐκζήτηση, μοιάζουν νὰ χειρονομοῦν καὶ νὰ χορεύουν κυριευμένες ἀπὸ ἱερὴ ἔκσταση. Μία σκηνὴ περιβάλλεται ἀπὸ στοιχεῖα ποὺ ἀπηχοῦν τὴν τεχνικὴ τῶν ἰσλαμικῶν τρούλων ποὺ θυμίζουν κερῆθρες, τὴν περίφημη διακόσμηση γνωστὴ μὲ τὸ [ἑβραϊκὸ] ὄνομα μουκάρνας. Οἱ ἱστορίες ποὺ ἀναπαριστῶνται στὰ ἀνάγλυφα δείχνουν τὴν ἐπίδραση τῶν θρύλων τῆς ἀνατολικῆς χριστιανωσύνης: ἕνας ἀπόστολος, καθοδηγούμενος ἀπὸ τὴν Παναγία, περνᾶ ἀπὸ τὴν κόλαση, δίπλα ἀπὸ φρικτοὺς δαίμονες ποὺ κρατοῦν ἐνισχυμένα τουρκικοῦ τύπου τόξα καὶ ἀσπίδες σταυροφορικὲς ποὺ θυμίζουν χαρταετούς. Ὁ εὐαγγελιστὴς Ματθαῖος παριστάνεται νὰ κηρύττει τὸ εὐαγγέλιο στὸν βασιλιὰ τῆς μακρινῆς Αἰθιοπίας καὶ νὰ πολεμᾶ τοὺς μάγους, γιὰ νὰ γλιτώσει ἀπὸ αὐτοὺς τὴν κόρη τοῦ ἡγεμόνα ποὺ φέρει περιέργως τὸ ἀρχαιοελληνικὸ ὄνομα Ἰφιγένεια. Ὅμως τὸ ζήτημα τῆς βίας παραμένει ἀνοιχτό. Ἡ δημιουργικότητα ἐπιφέρει τὴν ἐνίσχυση τῆς ἐμπιστοσύνης τοῦ ἀτόμου στὶς δικές του δυνάμεις καὶ κατὰ συνέπεια τὴν μείωση τῆς ὑπομονῆς σὲ κάθε εἴδους συμβιβασμοὺς καὶ ἀσάφειες, στὶς ὁποῖες ὅμως ἐπάνω εἶναι θεμελιωμένη κάθε πραγματικὴ ἀνοχή. Ἀλίμονο, μία σαφέστερη καὶ πιὸ σκληρὰ χαραγμένη ὁριοθέτηση προσελκύει τὰ περισσότερο κοφτερὰ μυαλά. Φτάνει νὰ ρίξουμε μόνο μιὰ ματιὰ στὸ πλῆθος τῶν λαμπρῶν ἐκείνων κειμένων καὶ τῶν χαρτῶν ποὺ σχετίζονται μὲ τὴν Ἱερουσαλὴμ καὶ παράγονται στὰ πανεπιστήμια, στὰ μοναστήρια καὶ στὶς αὐλὲς τῆς χριστιανικῆς Εὐρώπης τὸν ΙΓ΄ καὶ ΙΔ΄ αἰώνα, γιὰ νὰ ἀντιληφθοῦμε πῶς γεννιέται μία νέου εἴδους θρησκευτικὴ ἀδιαλλαξία τῶν μορφωμένων. Αὐτὴ ἡ ἀντιμετώπιση κόβει πιὸ ἀποτελεσματικὰ καὶ ἀπὸ τὰ ξίφη τῶν σταυροφόρων τοὺς κοινωνικοὺς ἱστοὺς ποὺ ἀπαρτίζουν τὸν κόσμο τῆς Μ. Ἀνατολῆς. Ὅμως μποροῦσε καὶ νὰ μὴν εἶχε συμβεῖ κάτι τέτοιο. Σὲ ἕνα πρόσφατο, πολὺ ἐρεθιστικὸ βιβλίο ὁ Κρίστοφερ Μακέβιτ (Christopher MacEvitt) μᾶς ἔχει δείξει μὲ ποιὸν τρόπο οἱ πρῶτοι σταυροφόροι τοῦ βασιλείου τῆς Ἱερουσαλὴμ ἔδειξαν μία πρωτόγονη, θὰ λέγαμε, ἀνεκτικότητα ἔναντι τῶν πολυάριθμων μὴ καθολικῶν χριστιανικῶν πληθυσμῶν ποὺ εἶχαν ἐπιβιώσει στὴν Συρία καὶ τὴν Παλαιστίνη[2]. Τυχοδιῶκτες οἱ ἴδιοι σὲ μία ἐποχὴ ρευστότητας, οἱ Φράγκοι αὐτοὶ δέχονταν τὰ πράγματα ὅπως ἔρχονταν, χωρὶς νὰ ρωτοῦν πολλὰ πολλὰ γιὰ τὸ δόγμα τῶν Χριστιανῶν τῶν περιοχῶν ἐκείνων. Δυνάμει ἄλυτες διενέξεις γιὰ θέματα πίστεως μεταξὺ τῶν διαφόρων χριστιανικῶν ὁμάδων τῶν Ἁγίων Τόπων, ξεπερνιῶνταν μὲ αὐτὴν τὴν πρωτόγονη ἀνοχή. Ἦταν ἡ ἐποχὴ τῶν συμβιβασμῶν ποὺ ἀποσιωποῦνταν καὶ τοῦ οἰκουμενισμοῦ γιὰ τὸν ὁποῖον κανένας δὲν μιλοῦσε ξεκάθαρα. Φτάνει νὰ ρίξουμε μιὰ ματιὰ στὸ ἔξοχο Ψαλτήριο τῆς Μελισάνθης, Ἀρμένιας κατὰ τὸ ἥμισυ βασίλισσας τῆς Ἱερουσαλήμ, ἀπὸ τὸ 1131 μέχρι τὸ 1153, γιὰ νὰ ἐκτιμήσουμε τὰ ἀποτελέσματα αὐτῆς τῆς τόσο σπάνιας στιγμῆς θρησκευτικοῦ ἀλληλοσεβασμοῦ. Πρόκειται γιὰ ἕνα ἔργο μὲ βυζαντινὴ χάρη στὸ ὁποῖο ὁ βασιλιὰς Δαβὶδ στὴν πρόσοψη τῆς φτιαγμένης ἀπὸ ἐλεφαντοστοῦν στάχωσης τοῦ χειρογράφου παριστάνεται μὲ τὴν σεβάσμια ἐκείνη, γεμάτη πολύτιμα πετράδια στολὴ τοῦ βυζαντινοῦ αὐτοκράτορα, καὶ ὄχι σὰν Φράγκος ἡγεμόνας. Ὅμως αὐτὴ ἡ στιγμὴ πέρασε γρήγορα. Στὸ τέλος τοῦ μεσαίωνα, ἀκόμη καὶ οἱ πιὸ ἀνοιχτόμυαλοι δυτικοὶ προσκυνητὲς τῆς Ἱερουσαλὴμ κουβαλοῦσαν μαζί τους μία παρακαταθήκη προκαταλήψεων γιὰ τὴν Μ. Ἀνατολή, οἱ ὁποῖες θυμίζουν ἀνησυχητικὰ τὰ δικά μας, τὰ σημερινὰ στερεότυπα γιὰ τὴν περιοχὴ αὐτή. Ἕνας ἀπὸ τοὺς προσκυνητὲς αὐτούς, ὁ δομηνικανὸς μοναχὸς ἀπὸ τὴν πόλη Οὔλμ, Φῆλιξ Φάμπρι (Felix Fabri) ξεκίνησε τὸ 1481 γιὰ ἕνα μεγάλο προσκύνημα στὴν Ἱερουσαλὴμ καὶ στὸ ὄρος Σινᾶ. Τὸν ξέρουμε πολὺ καλὰ χάρη στὸ Evagatorium, δηλαδὴ τὴν περιγραφὴ τοῦ ταξιδιοῦ ποὺ μᾶς ἄφησε καὶ χάρη σὲ δύο πολὺ ὡραῖα βιβλία ποὺ ἔγραψε γι’ αὐτὸν ἡ ἱστορικὸς καὶ συγγραφέας ἱστορικῶν μυθιστορημάτων Χίλντα Πρέσκοτ (Hilda Prescott)[3]. Δὲν ἦταν ὁ Φάμπρι oὔτε κανένας φανατικὸς οὔτε ἄνθρωπος μὲ ἰδεοληψίες. Οὔτε κι ἔκλεινε ἐπίτηδες τὰ μάτια του, γιατὶ ἤξερε ὅτι ἕνας προσκυνητὴς εἶχε πολλὰ νὰ κερδίσει ἂν ἔμενε ἀνοιχτὸς στὸν κόσμο γύρω του. Ὅπως μᾶς λέει ὁ ἴδιος, ἕνας τέτοιος προσκυνητὴς θὰ γνώριζε πολλὰ γιὰ τοὺς ἀνθρώπους ὅλων τῶν χωρῶν Ἀνατολῆς καὶ Δύσης. Ἀποκτοῦσε ἐπίσης μία γνώση ἀκόμη πιὸ σημαντικὴ ἀπὸ ὅλα αὐτά, ἐφόσον θὰ ἄρχιζε νὰ γνωρίζει καλύτερα τὸν ἴδιο του τὸν ἑαυτό. Τὸ ὁμολογῶ, ποτὲ ἄλλοτε δὲν εἶδα τόσο καθαρὰ τὶς δικές μου ἀδυναμίες καὶ τὰ πάθη μου, ὅσο ὅταν βρισκόμουν σὲ μία σκηνὴ στὴν ἔρημο, γιατὶ σὲ κάτι τέτοιες περιοχὲς καμία πτυχὴ τοῦ ἀνθρώπινου χαρακτήρα δὲν μένει κρυφή. Ὁ Φάμπρι ἀποτελοῦσε ἀντιπροσωπευτικὸ δεῖγμα ἑνὸς καλὰ μορφωμένου χριστιανοῦ τῆς Δύσης. Στὸ μυαλό του μέσα ὑπῆρχαν ὁρισμένα στερεότυπα, γι’ αὐτὸ καὶ μᾶς εἶναι πολὺ χρήσιμη ἡ ἐξαιρετικὰ πλήρης καὶ γεμάτη αὐτογνωσία περιγραφή του. Γιατὶ αὐτὰ ποὺ ὁ Φάμπρι ἐπιλέγει νὰ δεῖ καὶ αὐτὰ ποὺ ἐπιλέγει νὰ μὴν δεῖ εἶναι ἐνδεικτικὰ τῆς δικῆς μας εἰκόνας γιὰ τὴν Μ. Ἀνατολὴ ποὺ κατασκευάστηκε ἀργότερα. Ὁ Φάμπρι ἦταν ὑπεύθυνος γιὰ τὴν καθοδήγηση μιᾶς ὁμάδας Γερμανῶν εὐγενῶν ποὺ εἶχαν μεταβεῖ γιὰ προσκύνημα. Ἡ δουλειὰ αὐτὴ δὲν ἦταν καθόλου εὔκολη. Ἄνθρωποι μεγαλόσωμοι καὶ εὐερέθιστοι, φορτωμένοι μὲ βαριὰ μέταλλα, δὲν ἀνέχονταν εὔκολα τὰ πειράγματα στὰ ἀραβικὰ ἀπὸ τὰ χαμίνια τῶν δρόμων. Στὴν ἐκκλησία τοῦ Παναγίου Τάφου κάθισαν κάτω καὶ ἄρχισαν νὰ κουβεντιάζουν γιὰ πρίγκιπες, γιὰ καβγάδες πριγκίπων, γιὰ ἐκστρατεῖες στὶς ὁποῖες εἶχαν λάβει μέρος, ἢ ἀκόμα χειρότερα «πῆγαν στὴν ἐκκλησία τοῦ Γολγοθᾶ καὶ ἔκαναν μετάνοιες μπροστὰ στὸν ἱερὸ βράχο, κάνοντας ὅτι τάχα προσεύχονται, ὅμως μὲ τὶς ἀσπίδες του στὰ κρυφὰ ἔξυναν τὸν βράχο, [γιὰ πάρουν ἕνα κομματάκι ὡς ἐνθύμιο]». (Σήμερα οἱ διάδοχοί τους βγάζουν σέλφι φωτογραφίες). Τὸ ἴδιο ἔκαναν καὶ στὸ μοναστήρι τῆς ἁγίας Αἰκατερίνης· ἔτσι σήμερα οἱ βράχοι τοῦ θόλου τῆς τράπεζας τῆς μονῆς εἶναι καλυμμένοι ἀπὸ γενεαλογικοὺς θυρεούς, σὰν νὰ ἦταν νοτιογερμανικὴ αἴθουσα φαγητοῦ σὲ δημαρχεῖο. Μουσεῖο Terra Sancta, Βασιλικὴ τοῦ Εὐαγγελισμοῦ στὴν Ναζαρέτ. Ὁ Πέτρος θεραπεύει τὴν Ταβιθά. Ἀνάγλυφο τῶν σταυροφόρων ἀπὸ τὸ κιονόκρανο τοῦ ἀποστόλου Πέτρου τῆς ἐκκλησίας τοῦ Εὐαγγελισμοῦ τῆς Ναζαρέτ, περὶ τὸ 1170. Ὅμως ὑπῆρχε καὶ κάτι ἀκόμη χειρότερο: καθηλώθηκαν ἀπὸ τὸ θέαμα τοῦ Τζαμιοῦ τοῦ Βράχου. Κοιτάζοντάς το ἀπὸ τὸ ὄρος Σιών, πέρα ἀπὸ τὴν κοιλάδα τοῦ Ἰωσαφάτ, εἶπαν πὼς «δὲν ὑπῆρχε τίποτε πιὸ καταπληκτικὸ καὶ ὡραῖο σὰν θέαμα». Ὁ πατὴρ Φῆλιξ αἰσθάνθηκε τὴν ἀνάγκη νὰ τοὺς διορθώσει, λέγοντας πὼς «εἶναι ἕνα βδελυρὸ καὶ μολυσμένο τέμενος, στὸ ὁποῖο ὑμνοῦν τὸν καταραμένο Μωάμεθ». Ἂν καὶ δημοσίως ἐμφανιζόταν ὡς σκληροπυρηνικός, ὁ Φάμπρι αἰσθανόταν μία ἕλξη γιὰ ὅ,τι εἶχε δεῖ ἀπὸ τὸ Ἰσλάμ. Σὰν Γερμανὸς τοῦ νότου, ποὺ εἶχε συνηθίσει νὰ βλέπει τὰ γεμάτα δραματικότητα ἀνάγλυφα τῶν ἐκκλησιῶν τῆς περιοχῆς του ‒μὴν ξεχνᾶμε ὅτι ἦταν σχεδὸν σύγχρονος τοῦ Τίλμαν Ρίμενσνάιντερ (Tilman Riemenschneider)‒, οἱ κενὲς ἐπιφάνειες τῶν τζαμιῶν τοῦ φαίνονταν κάπως ἄτεχνες: Δὲν ὑπάρχει ἁγία τράπεζα, δὲν ὑπάρχει εἰκόνα εἴτε ζωγραφιστή, εἴτε σκαλισμένη, δὲν ὑπάρχουν ξύλινα καθίσματα, πάγκοι ἢ στασίδια γιὰ κληρικούς, ὅλο τὸ πάτωμα εἶναι καλυμμένο ἀπὸ γυαλιστερὸ μάρμαρο διαφόρων ἀποχρώσεων. Δὲν ὑπάρχει μέσα τίποτε ... μόνο ἀναμμένες λάμπες ποὺ κρέμονται ἀπὸ τὸν τροῦλο. Παρ’ ὅλα αὐτὰ ἡ αἴσθηση τάξεως τῶν Μουσουλμάνων τὸν ἐντυπωσίασε. Παρατήρησε ὅτι τὰ πεζοδρόμια ἔξω ἀπὸ τὸ Τζαμὶ τοῦ Βράχου ἦταν πεντακάθαρα, καθὼς πατιῶνταν μόνο ἀπὸ πόδια γυμνὰ καὶ πλυμένα. Τὸ πιὸ ἀξιοπαρατήρητο ἦταν ὅτι ὁ κάθε πιστὸς βάδιζε μὲ μεγαλοπρέπεια καὶ τάξη, δὲν πήγαιναν μπουλούκια ὅλοι μαζί [δὲν εἶχαν δηλαδὴ τὸ πλῆθος τῶν ὑπηρετῶν καὶ τῶν παρατρεχάμενων ποὺ συνόδευαν τοὺς Γερμανοὺς ἡγεμόνες, ὅταν πήγαιναν στὴν ἐκκλησία]. Ἀκόμη κι οἱ μεγάλοι ἄρχοντες βάδιζαν μόνοι τους. Ὁ Φάμπρι συνέλαβε μία βασικὴ πτυχὴ τοῦ Ἰσλάμ, ὅτι δηλαδὴ ὅλοι οἱ πιστοὶ εἶναι ἴσοι ἔναντι τοῦ Θεοῦ ἀνεξαρτήτως κοινωνικῆς τάξεως. Μάλιστα ἀποδεχόταν τὸ ὅτι οἱ Μουσουλμάνοι καὶ οἱ Χριστιανοὶ μποροῦσαν νὰ μοιράζονται τοὺς ἴδιους λατρευτικοὺς χώρους. Παρατήρησε ὅτι μερικοὶ Μωαμεθανοὶ ἔκλαιγαν κι αὐτοὶ μαζὶ μὲ τοὺς Χριστιανοὺς στὸν Πανάγιο Τάφο. Πρόσεξε ὅτι οἱ σχισμὲς τοῦ βράχου στὸν ναὸ τοῦ Γολγοθᾶ ἦταν γεμάτες ἀπὸ τρίχες μαλλιῶν καὶ γενειάδων, ποὺ τὶς τοποθετοῦσαν ἐκεῖ Μουσουλμάνοι ποὺ ἤθελαν νὰ θεραπευθοῦν ἀπὸ τὸν πονόδοντο ὡς ἀναθήματα. Ἐπίσης ἔπαιρναν σκόνη ἀπὸ τοὺς τοίχους τοῦ ἱεροῦ τόπου, γιὰ νὰ τὴν ἀνακατέψουν μὲ τὰ φάρμακά τους. Ὅσο κι ἂν εἶχε μία ἀμφιθυμία ἔναντι τοῦ Ἰσλάμ, ὁ Φάμπρι δὲν ἔδινε καμία σημασία στοὺς ἄλλους Χριστιανοὺς τῆς Ἀνατολῆς, ἐπειδὴ ἦταν περήφανος ποὺ ἀνῆκε στὴν «πολιτισμένη οἰκογένεια τῶν Καθολικῶν» καὶ ὄχι στοὺς «βάρβαρους ἐκείνους σχισματικούς». Γιὰ αὐτὸν ἡ ἀνατολικὴ χριστιανωσύνη δὲν μετροῦσε, ἦταν «ἕνα θλιβερὸ λείψανο, μία Βαβὲλ ἀπὸ μειονότητες ποὺ τρώγονταν μεταξύ τους». Εἶναι πολὺ σημαντικὸ ὅτι ἡ ἔκθεση τοῦ Μητροπολιτικοῦ Μουσείου συμβάλλει στὴν καταπολέμηση τέτοιου εἴδους ἀπόψεων, καθὼς μᾶς δίνει πλήρη εἰκόνα τῆς παρουσίας στὴν Ἱερουσαλὴμ καὶ ἀλλοῦ τῶν ἀρχαίων χριστιανικῶν κοινοτήτων τῆς Μ. Ἀνατολῆς (Ἑλλήνων, Σύρων, Κοπτῶν, Ἀρμενίων καὶ Γεωργιανῶν). Κάθε ὁμάδα εἶχε τὴν δική της ἱστορία καὶ ἀντιπροσωπεύεται στὴν ἔκθεση ἀπὸ δικά της, πολὺ χαρακτηριστικά, ἐκθέματα. Κάθε ὁμάδα παρήγαγε ὁλόκληρα προσευχητάρια καὶ χειρόγραφα τῆς Ἁγίας Γραφῆς, τῶν ὁποίων ἡ γραφὴ καὶ τὰ διακοσμητικὰ θέματα ἀνάγονται σὲ πρότυπα τῶν ρωμαϊκῶν χρόνων, καθὼς ἐντάσσονται σὲ ἕναν κόσμο ἀρχαιότερο ἀπὸ ἐκεῖνον τῶν Χριστιανῶν τῆς Δύσης, ποὺ εἶχαν πρόσφατα ἔρθει στὸ προσκήνιο. Εἶναι ἀνάγκη νὰ τονισθεῖ ἡ παρουσία αὐτῶν τῶν Χριστιανῶν στὴν Μ. Ἀνατολή. Τὸ 1000, καὶ ἀργότερα ἀκόμη, ἡ μοίρα τῶν Χριστιανῶν τῆς Μ. Ἀνατολῆς δὲν εἶχε ἀκόμη καθορισθεῖ μὲ τρόπο τελεσίδικο, καθὼς σὲ πολλὲς περιοχὲς τῆς Αἰγύπτου, τῆς Συρίας καὶ τοῦ Καυκάσου οἱ Χριστιανοὶ ἦσαν ἀκόμη πλειοψηφία, ἐνῶ οἱ Μουσουλμάνοι ἦσαν μία μειονότητα μέσα σὲ ἕνα πέλαγος χριστιανικῶν πληθυσμῶν. Ἀκόμη πιὸ νότια, στὸ ἄνοιγμα τῆς Ἐρυθρᾶς θάλασσας, ἡ Αἰθιοπία ἐξακολουθοῦσε νὰ εἶναι ἕνα πολὺ περήφανο χριστιανικὸ βασίλειο. Κάθε χρόνο καραβάνια τριακοσίων Αἰθιόπων προσκυνητῶν τῆς Ἱερουσαλὴμ προχωροῦσαν πρὸς βορρᾶν κατὰ μῆκος τῆς ἀκτῆς, ξεκινώντας ἀπὸ τὴν Ἀξώμη, καὶ περνοῦσαν ἀπὸ τὰ μεγάλα κοπτικὰ μοναστήρια τοῦ ἁγίου Παύλου καὶ τοῦ ἁγίου Ἀντωνίου στὸ Κουλθοὺμ τῆς Αἰγύπτου. Αὐτὰ τὰ καραβάνια ὑπενθύμιζαν στοὺς Μουσουλμάνους ὅτι ἡ Ἐρυθρὰ δὲν εἶχε καταστεῖ ἀκόμη μωαμεθανικὴ λίμνη. Οἱ Αἰθίοπες εἶχαν δικό τους ναΰδριο μέσα στὴν μεγάλη ἐκκλησία τοῦ Παναγίου Τάφου. Ἀδύναμοι, ὑψηλοὶ ἄνδρες, ἡλιοκαμμένοι, ἔφεραν στὰ πρόσωπά τους, στὸ μέτωπο, στὴν μύτη καὶ στὰ μάγουλα, τατουὰζ μὲ τὸ σημεῖο τοῦ σταυροῦ. Κατὰ τὴν διάρκεια τῆς λατρείας τους χόρευαν: Ὅλοι μαζί, ἄνδρες καὶ γυναῖκες ἀρχίζουν νὰ ψέλνουν καὶ νὰ χοροπηδοῦν ... χτυποῦν τὶς παλάμες τους τὴν μία μὲ τὴν ἄλλη, σχηματίζουν κύκλους ... μερικὲς φορὲς μάλιστα ψέλνουν μὲ τὸν τρόπο αὐτὸν ὅλη νύχτα. Χόρευαν ὅπως πίστευαν ὅτι χόρεψε ὁ βασιλιὰς Δαβὶδ πρὶν ἀπὸ δύο χιλιάδες χρόνια μπροστὰ στὴν κιβωτὸ τῆς Διαθήκης στὰ Ἱεροσόλυμα. Ὁ Φῆλιξ Φάμπρι τοὺς κοιτοῦσε μὲ περιέργεια, δὲν ἐνθουσιαζόταν ὅμως μαζί τους, διότι δὲν ἀποτελοῦσαν μέρος τοῦ δικοῦ του κόσμου. Καὶ γιὰ κείνους καὶ γιὰ τοὺς ὁμόθρησκούς τους τῆς Ἀσίας καὶ τῆς Ἀφρικῆς «ὁ ἥλιος τῆς ἀληθείας εἶχε δύσει ὁριστικά». Ἂν ἐξετάσουμε τὰ πράγματα μὲ μία τέτοια χρονικὴ προοπτικὴ ὑπὸ τὸ πρίσμα τῶν τραγικῶν γεγονότων τῶν ἡμερῶν μας, ποὺ ἀπειλεῖται ἡ ἐξαφάνιση τῶν χριστιανικῶν κοινοτήτων τῆς Συρίας καὶ τοῦ Ἰράκ, θὰ διαπιστώσουμε ἴσως ὅτι μία ἀπὸ τὶς πιὸ τρομακτικὲς συνέπειες τῶν σταυροφοριῶν θὰ ἀποδειχθεῖ τελικὰ ὅτι ἦταν ἡ ἐπιπολαιότητα μὲ τὴν ὁποία οἱ μορφωμένοι καὶ γεμάτοι αὐτοπεποίθηση Χριστιανοὶ τῆς Δύσης λησμόνησαν τοὺς ἀνατολικοὺς ἀδελφούς τους. Ὅμως, γιὰ νὰ εἴμαστε δίκαιοι ἀπέναντί του, ὁ Φῆλιξ Φάμπρι, ἂν καὶ ἄνθρωπος τοῦ πανεπιστημίου, εἶχε συναισθήματα. Ὁμολογεῖ ὅτι ἐρωτεύτηκε τὴν ἔρημο τοῦ Σινᾶ. Τὰ ζωηρὰ μαῦρα, λευκὰ ἢ κόκκινα χρώματα τῶν βουνῶν τὸν συγκινοῦσαν πολὺ περισσότερο ἀπὸ τὶς μονότονες, πράσινες πεδιάδες τῆς Αἰγύπτου, στὶς ὁποῖες τελικὰ κατέληξε. Ἐκεῖ στὴν Αἴγυπτο, πρὶν πάρει τὸν δρόμο τοῦ γυρισμοῦ γιὰ τὴν πατρίδα, συνάντησε ἕναν ἅγιο ἄνθρωπο. Στὸ καράβι ποὺ πήγαινε ἀπὸ τὸ Κάιρο στὴν Ἀλεξάνδρεια μπῆκε ἕνας Μουσουλμάνος ἀσκητὴς ἀπὸ ἐκεῖνο τὸ τάγμα, τοῦ ὁποίου τὰ μέλη εἶχαν ὁρκισθεῖ αἰώνια σιωπή. Ὅπως λέει ὁ Φάμπρι, ἦταν ἕνας ἄνθρωπος μὲ τόσο μεγάλη, κι ἂν δὲν εἶναι σφάλμα νὰ πῶ κάτι τέτοιο, τόση πνευματικὴ αὐτοπειθαρχία, ποὺ δὲν μπορεῖ νὰ βρεῖ κανεὶς ὅμοιά της σὲ κανένα θρησκευτικὸ τάγμα τῆς χριστιανωσύνης. Ὁ ἄνθρωπος ἔμοιαζε νὰ ἐκπέμπει τὴν ἁγιότητα ἀπὸ τὴν ὅλη ἔκφρασή του. Πολὺ θὰ ἤθελα νὰ τοῦ μιλήσω, ἂν ἤξερα τὴν γλώσσα του. Πρόκειται γιὰ μία ξαφνικὴ ἀναλαμπὴ ἑνὸς γνήσιου σεβασμοῦ γιὰ τὸν ἄλλον. Ἕνας φράχτης εἶχε πέσει. Ἂν ἡ ἔκθεση αὐτή, μὲ ὅλες τὶς σύγχρονες τεχνικὲς καὶ μὲ μιὰ πιὸ σύγχρονη γλώσσα, μᾶς βοηθήσει νὰ πετάξουμε μακριὰ φράχτες αὐτοῦ τοῦ εἴδους καὶ νὰ νιώσουμε παρόμοιες στιγμὲς σεβασμοῦ γιὰ τὸν ἄλλον, θὰ πρέπει τότε νὰ τῆς εἴμαστε πολὺ εὐγνώμονες. © THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS 2016 — Μετάφραση: Ἰωάννης Πολέμης [1] Βλ. Gideon Avni, The Byzantine-Islamic Transition in Palestine: An Archaeological Approach [Ἡ μετάβαση ἀπὸ τὸ Βυζάντιο στὸ Ἰσλὰμ στὴν Παλαιστίνη: Μία ἀρχαιολογικὴ προσέγγιση] (Oxford University Press, 2014), σσ. 333-353. [2] Christopher MacEvitt, The Crusades and the Christian World of the East: Rough Tolerance [Οἱ σταυροφορίες καὶ ὁ χριστιανικὸς κόσμος τῆς Ἀνατολῆς: Μία πρωτόγονη ἀνεκτικότητα] (University of Pensylvania, 2008). [3] Les errances de frère Félix, pèlerin en Terre sainte, en Arabie et en Egypt (1480-1483) [Οἱ περιηγήσεις τοῦ πατρὸς Φήλικος, προσκυνητοῦ στοὺς Ἁγίους Τόπους, στὴν Ἀραβία καὶ στὴν Αἴγυπτο]. Ἐκδότες Jean Meyers καὶ Nicole Chareyron (Montpellier: Université Paul Valéry, 2000-2006), στὰ Λατινικὰ καὶ στὰ Γαλλικά: Τhe Wanderings of Felix Fabri [Οἱ περιηγήσεις τοῦ Φήλικος Φάμπρι]. Μετάφραση Aubrey Stewart, Palestine Pilgrims’ Text Society, τόμοι 7-10 (London: Palestine Exploration Fund, 1892-1897)· Η.F.M. Prescott, Jerusalem Journey [Ταξίδι στὴν Ἱερουσαλὴμ] (London: Eyre and Spottiswoode, 1954) καὶ Οnce to Sinai [Στὸ Σινᾶ κάποτε] (London: Eyre and Spottiswoode, 1957).

Ξανακατακτώντας τὴν Ἱερουσαλὴμ

Σύνδεση