Αγοράζοντας χρόνο

Wolfgang Streeck, Gekaufte Zeit. Die vertagte Krise des demokratischen Kapitalismus, [Frankfurter Adorno – Vorlesungen 2012], Suhrkamp, Βερολίνο 2013, σελ. 271 και (σε επαυξημένη έκδοση) 2015, σελ. 351 Wolfgang Streeck, Buying Time. The Delayed Crisis of Democratic Capitalism, Verso Books, Λονδίνο - Νέα Υόρκη 2014, σελ. 240 Από τότε που ξέσπασε η χρηματοπιστωτική κρίση το 2008 μέχρι σήμερα έχουν δημοσιευθεί πλήθος από έργα που πραγματεύονται επιμέρους πτυχές και βραχυπρόθεσμες εξελίξεις. Υπάρχουν όμως και μελέτες που ασχολούνται λιγότερο με παρόμοιες μορφές εμφάνισης της κρίσης και περισσότερο με μακροπρόθεσμες οικονομικές και κοινωνικές τάσεις. Στις τελευταίες ανήκει και το βιβλίο του Βόλφγκανγκ Στρέεκ που παρουσιάζουμε εδώ Αγοράζοντας χρόνο. Η αναβολή της κρίσης του δημοκρατικού καπιταλισμού, το οποίο δημοσιεύθηκε πρώτα στα γερμανικά το 2013, στη συνέχεια σε αγγλική μετάφραση το 2014 (Buying Time: The Delayed Crisis of Democratic Capitalism) και, τέλος, το 2015 σε μια επαυξημένη έκδοση τσέπης. Ο συγγραφέας, γεννημένος το 1946, ήταν μέχρι τη συνταξιοδότησή του διευθυντής του Ινστιτούτου Κοινωνικής Έρευνας Μαξ-Πλανκ στην Κολωνία και καθηγητής κοινωνιολογίας στο εκεί πανεπιστήμιο. Στον πρόλογο της νέας έκδοσης ο Στρέεκ διατυπώνει τα κεντρικά ζητήματα του βιβλίου του: πώς θα εξελιχθεί η χρηματοπιστωτική κρίση; Ποια είναι η σχέση καπιταλισμού και δημοκρατίας; Ποιες είναι οι προοπτικές για την Ευρώπη υπό το πρίσμα του κοινού νομίσματος; Ο συγγραφέας εξετάζει την κρίση ως μια ακολουθία από τρεις φάσεις: τη φάση του πληθωρισμού την δεκαετία του ’70, του κρατικού χρέους που ξεκινά από τη δεκαετία του ’80 και, τέλος, την φάση του χρέους των επιχειρήσεων και των ιδιωτικών νοικοκυριών από τα μέσα του ’90. Αυτή την περίοδο υποχωρεί όλο και περισσότερο η συμμετοχή στις εκλογές, κόμματα και συνδικάτα χάνουν μέλη και δύναμη. Οι διανεμητικοί αγώνες μετατοπίσθηκαν από την αγορά εργασίας (πληθωρισμός) και την κοινωνική πολιτική (κρατικό χρέος) στη διεθνή διπλωματία (χρηματοπιστωτική κρίση). Η «χρυσή εποχή του καπιταλισμού», που περιλάμβανε τις τρεις δεκαετίες μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, έφθασε στο τέλος της περίπου το 1975. Βασική της συνισταμένη ήταν ότι η πρόοδος πρέπει να αποβεί προς όφελος και των κατώτερων στρωμάτων. Με τη «νεοφιλελεύθερη επανάσταση της δεκαετίας του ’70», όπως υποστηρίζει ο Στρέεκ, αρχίζει μια βαθιά αλλαγή. Οι «εξαρτώμενοι από το κέρδος» (οι επιχειρηματίες σε αντίθεση με τους «εξαρτώμενους από τον μισθό», τους μισθωτούς) κατήγγειλαν τη συναίνεση ως πολύ ακριβή. Η δυσφορία για τους υψηλούς μισθούς και φόρους καθώς και για την κρατική ρύθμιση της οικονομίας εκδηλωνόταν όλο και πιο συχνά. Αποτέλεσμα αυτής της εκστρατείας ήταν η μείωση των υψηλών φορολογικών συντελεστών, όμως μαζί μ’ αυτούς μειώθηκαν και οι συντελεστές ανάπτυξης. Η πρόσκαιρη σταθεροποίηση των δημόσιων προϋπολογισμών επιτεύχθηκε με μείωση των δαπανών, όχι με αύξηση των εσόδων. Η δικαιοσύνη της αγοράς επικρατούσε όλο και περισσότερο σε βάρος της κοινωνικής δικαιοσύνης. Ο Στρέεκ χαρακτηρίζει την καθιέρωση της Ευρωπαϊκής Νομισματικής Ένωσης ως ένα «ολέθριο σφάλμα». Αποτελεί γι’ αυτόν μια λύση της στιγμής μετά την κατάρρευση του νομισματικού συστήματος του Bretton Woods. Το ενιαίο νόμισμα δεν ένωσε, αλλά διέσπασε την Ευρώπη, διότι δεν λήφθηκαν υπ’ όψιν οι διαφορετικοί εθνικοί τρόποι οικονομικής διαχείρισης. Ακολούθησε μια αναγκαστική προσαρμογή στην σταθερότητα της νομισματικής τιμής, μεταξύ άλλων με την υποχρέωση σε συμμόρφωση των κυβερνήσεων στις χώρες όπου ήταν αναγκαία η εξυγίανση. Ένα Ευρωπαϊκό Σύνταγμα δεν θα μπορούσε να βάλει τέλος στις διανεμητικές συγκρούσεις. Ο Στρέεκ συνηγορεί υπέρ του να θεωρηθεί το πρόβλημα του Ευρώ ως το πρόβλημα της λειτουργίας μιας χρηματικής τάξης και όχι ως το πρόβλημα μιας «ευρωπαϊκής ιδέας». Το κύριο μέρος του βιβλίου χωρίζεται σε τρία βασικά κεφάλαια: Στο πρώτο γίνεται η παρουσίαση της σχέσης ανάμεσα στην χρηματοπιστωτική, την δημοσιονομική και την αναπτυξιακή κρίση, το δεύτερο αναφέρεται στην κρίση των δημόσιων οικονομικών και των αιτιών τους με την μετάβαση στον νεοφιλελευθερισμό και το τρίτο στην μεταλλαγή από το κράτος δημοσίου χρέους στο σταθεροποιητικό κράτος της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Για τον συγγραφέα οι αντιδράσεις στις κρίσεις από την δεκαετία του ’70 μοιάζουν περισσότερο με «αγορά χρόνου (buying time) μέσω χρημάτων». Αυτό αφορά την αγορά κρατικών και τραπεζικών χρεών μέσω των κεντρικών τραπεζών, όπως επίσης και την «χρηματιστηριοποίηση» του καπιταλισμού, τον αυξανόμενο παραγκωνισμό της πραγματικής από την χρηματιστηριακή οικονομία. Στο κεφάλαιο με τον τίτλο «Από την κρίση νομιμοποίησης στην δημοσιονομική κρίση» ο Στρέεκ αναφέρεται στη διάγνωση των κρίσεων όπως την ανέπτυξαν, για παράδειγμα, ο Χάμπερμας και ο Όφφε στην Φρανκφούρτη γύρω στο 1970, σε μια εποχή όπου ο ίδιος σπούδαζε εκεί κοινωνιολογία. Αυτές οι θεωρίες σχετικά με τα «προβλήματα νομιμοποίησης του ύστερου καπιταλισμού», όπως τιτλοφορείται βιβλίο του Χάμπερμας, θα μπορούσαν να εξηγήσουν μόνον ανεπαρκώς την μετάβαση από τον κοινωνικό καπιταλισμό στον νεοφιλελευθερισμό. Δεν ήταν μεν λανθασμένες, αντικαθιστούσαν όμως την οικονομία με την θεωρία του κράτους και της δημοκρατίας. Υποτιμήθηκε η ροπή του καπιταλισμού σε κρίσεις, δεν καταγράφηκαν ο πληθωρισμός και το κρατικό χρέος, δεν προβλέφθηκε η χρηματιστηριοποίηση. Ο σύγχρονος καπιταλισμός θεωρούνταν ως πολιτικά ρυθμισμένος και βασικά απαλλαγμένος από κρίσεις. Οι τελευταίες εμφανίζονται σ’ αυτές τις θεωρίες μόνον ως κρίσεις νομιμοποίησης, όπως για παράδειγμα όταν έχουν εγερθεί αξιώσεις για αυτοπραγμάτωση μη υλιστικού χαρακτήρα και δεν μπορούν να εκπληρωθούν. Ο συγγραφέας βλέπει από την δεκαετία του ’70 μια βαθμιαία εκδίπλωση της θεμελιακής αντίφασης ανάμεσα στον καπιταλισμό και τη δημοκρατία. Σημειώθηκε μια σταδιακή διάλυση του «αναγκαστικού γάμου» που είχε συμφωνηθεί μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Η δημοκρατία κατέληξε να αποτελεί όλο και περισσότερο ένα «συνδυασμό κράτους δικαίου και δημόσιας ψυχαγωγίας». Οι επιχειρήσεις ήθελαν ν’ απαλλαγούν σιγά σιγά από τα θεσμικά δεσμά της πολιτικής των συλλογικών συμβάσεων και της κοινωνικής πολιτικής. Στις αρχές της δεκαετίας του ’80 τέθηκαν σε αμφισβήτηση κεντρικά στοιχεία του κοινωνικού συμβολαίου της μεταπολεμικής εποχής: πλήρης απασχόληση, εθνικές συλλογικές συμβάσεις, συμμετοχή των εργαζομένων στις επιχειρήσεις, ευρύς δημόσιος τομέας, κρατική οικονομική πολιτική. Απέναντι στην κατεδάφιση της προστασίας από τις απολύσεις βρέθηκαν η αύξηση της δομικής ανεργίας και του τομέα των χαμηλών μισθών. Η κοινωνική ασφάλιση όλο και περισσότερο ιδιωτικοποιούνταν με τη λήψη δανείων και την επέκταση της ασφαλιστικής αγοράς. Το δεύτερο κεφάλαιο φέρει τον τίτλο «Νεοφιλελεύθερη μεταρρύθμιση: από το κράτος των φόρων στο κράτος του δημοσίου χρέους». Ο Στρέεκ δεν θεωρεί αυτονόητο ότι έχει επιτευχθεί η σύνδεση της καπιταλιστικής οικονομίας με το δημοκρατικό πολιτικό σύστημα, διότι ο νεοφιλελευθερισμός μπορεί μεν να χρειάζεται ένα ισχυρό, όχι όμως οπωσδήποτε ένα δημοκρατικό κράτος. Τα πρωτεία της αγοράς απέναντι στην πολιτική πρέπει να επιτευχθούν μέσω ανεξάρτητων κεντρικών τραπεζών, μιας δημοσιονομικής πολιτικής που να μην επηρεάζεται από τους ψηφοφόρους και της μετάθεσης των αποφάσεων σε όργανα εμπειρογνωμόνων. Τα κρατικά χρέη αποτελούν μια επενδυτική δυνατότητα για τα υψηλά στρώματα για τα οποία ένας χαμηλός φόρος κληρονομιάς διασφαλίζει την ιδιοκτησία της. Το κράτος του δημοσίου χρέους δεν εξαρτάται μόνον από την εμπιστοσύνη των πολιτών, αλλά και από αυτήν των πιστωτών. Η αύξηση των δημόσιων χρεών δημιουργεί μια «πέμπτη εξουσία» παράλληλα με τις τρεις κλασικές και εκείνη των Μέσων. Ο Στρέεκ αναφέρει την φράση του πρώην διοικητή της Αμερικανικής Ομοσπονδιακής Τράπεζας Άλαν Γκρήνσπαν, ο οποίος το 2007 είπε ότι δεν παίζει κανένα ρόλο ποιος θα είναι ο επόμενος Πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών, διότι τον κόσμο κυβερνούν οι δυνάμεις της αγοράς. «Η σταθεροποιητική πολιτική του κράτους: Νεοφιλελευθερισμός στην Ευρώπη». Κάτω από αυτόν τον τίτλο βρίσκεται το τρίτο βασικό κεφάλαιο. Σύμφωνα με τον Στρέεκ οι εθνικές κυβερνήσεις υποχρεώνονται από την ΕΕ σε μια όλο και πιο εκτεταμένη αναδόμηση της οικονομικής, κοινωνικής και νομικής τάξης τους. Οι ευρωπαϊκοί θεσμοί λαμβάνουν την εξουσιοδότηση να εποπτεύουν την πολιτική των κρατών-μελών. Ωστόσο ήδη στο παρελθόν η πολιτική της ΕΕ είχε οδηγήσει σε αμφισβητήσιμα αποτελέσματα. Η εισροή πολυάριθμων ευρωπαϊκών χρηματοδοτικών μέσων δεν έθεσε σε τροχιά μια σταθερή οικονομική ανάπτυξη στα σημερινά κράτη χρέους. Από την αρχή της οικονομικής κρίσης βλέπει ο συγγραφέας τέσσερις κατευθύνσεις στις οποίες υπάρχει μια συνέχεια: 1. Πρέπει να αποφευχθεί όσο το δυνατόν η συμμετοχή των «αγορών» στο κόστος διάσωσης χρεοκοπημένων κρατών. 2. Προβληματικές τράπεζες δεν πρέπει να κρατικοποιηθούν, αλλά σιωπηρά να διασωθούν. 3. Σε χρεοκοπημένα κράτη πρέπει να αποτραπεί η λύση της επίσημης κρατικής χρεοκοπίας. 4. Πρέπει να επιτευχθεί μια ήπια υποτίμηση των κρατικών χρεών. Με την αντίθεση σ’ αυτήν την πολιτική ο συγγραφέας ασχολείται στο κεφάλαιο με τον τίτλο «Αντίσταση κατά του διεθνούς σταθεροποιητικού κράτους». Πιστεύει ότι στον βαθμό που είναι αδύνατη μια εποικοδομητική αντιπολίτευση, αυτό που απομένει είναι μια κατεδαφιστική. Εφόσον «λογικό» θεωρείται το να εκπληρώνονται οι απαιτήσεις των αγορών, τότε το «μη λογικό» θα μπορούσε να θεωρηθεί ορθό. Το να καταγγέλλεται αυτό ως «λαϊκιστικό» αποτελεί μια συνηθισμένη τεχνική της εξουσίας. Ο Στρέεκ χαρακτηρίζει το ευρώ ως ένα «επιπόλαιο πείραμα». Επειδή δεν είναι πλέον δυνατή μια γνήσια υποτίμηση του νομίσματος, το ευρώ υποχρεώνει την κυβέρνηση σε ένα είδος «εσωτερικής υποτίμησης». Σημαντικά εργαλεία γι’ αυτόν τον σκοπό είναι η αύξηση της παραγωγικότητας και της ανταγωνιστικής ικανότητας με πιο ευέλικτες αγορές εργασίας, πιο χαμηλούς μισθούς και επιμήκυνση του εργασιακού χρόνου. Ο Στρέεκ πλέκει τον «έπαινο της υποτίμησης». Αυτό το δικαίωμα σημαίνει γι’ αυτόν σεβασμό απέναντι στα έθνη ως εκάστοτε «ίδιες κοινότητες ζωής και πεπρωμένου», ένα φρένο στην πίεση προσαρμογής που ασκείται από το κέντρο στην περιφέρεια. Συνηγορεί υπέρ ενός «ευρωπαϊκού Bretton Woods», ενός οργανωμένου συστήματος ευέλικτων ισοτιμιών. Η νομισματική ένωση –λέει ο Στρέεκ– κατέστρεψε όλες τις ελπίδες για μια ευρωπαϊκή Γερμανία. Τη θέση της πήρε ο φόβος για μια γερμανική Ευρώπη. Στη νότια Ευρώπη αυξήθηκαν τα αντιγερμανικά αισθήματα· δείγμα τους η αναβίωση των απαιτήσεων για αποζημιώσεις από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Το βιβλίο προκάλεσε στη Γερμανία εκτεταμένες συζητήσεις. Το Zeitschrift für theoretische Soziologie [Περιοδικό Θεωρητικής Κοινωνιολογίας] π.χ. διέθεσε πάνω από εκατό σελίδες για κριτικές του βιβλίου. Μία από τις βιβλιοκριτικές έφερε τον τίτλο «Στα ίχνη του Καρλ Πολάνυι». Το φημισμένο βιβλίο του Ο Μεγάλος Μετασχηματισμός [The Great Transformation, 1944] είναι ένα ριζοσπαστικό ξεκαθάρισμα λογαριασμών με τον οικονομικό φιλελευθερισμό και ταυτόχρονα μια προσπάθεια να αναπτυχθεί μια πιο ρεαλιστική θεώρηση με δεδομένες τις κοινωνικές βάσεις των οικονομικών δραστηριοτήτων. Ο Στρέεκ ακολουθεί επίσης την παράδοση της ιστορικής, πολιτικο-οικονομικής κοινωνιολογίας. Όπως έκανε ο Πολάνυι στην ανάλυση της κατάρρευσης του χρυσού ως βάσης του νομισματικού συστήματος, έτσι και ο ίδιος ακολούθησε μια ιστορική αντίληψη της χρηματοπιστωτικής και δημοσιονομικής κρίσης. Αρχίζει εκεί όπου τελειώνει ο Πολάνυι: την επικράτηση του «προνοιακού καπιταλισμού» μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Και συμφωνεί με τον Πολάνυι στην άποψη ότι η στοχευμένη δημιουργία αγορών απαιτεί περισσότερο και όχι λιγότερο κράτος, διότι πρέπει καταρχήν να επιβληθεί ένας κόσμος που να ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις των αγορών. Ο Καρλ Πολάνυι με τη γυναίκα του Ιλόνα Ντουτσίνσκα, στο Κεντ της Αγγλίας το 1939. Η φωτογραφία προέρχεται από το αρχείο της Κάρι Πολάνυι Λέβιττ. Παράλληλα στοιχεία προκύπτουν και από το έργο του Κόλιν Κράουτς με τον οποίο ο Στρέεκ εξέδωσε το 2006 το βιβλίο Diversity of Democracy. Corporatism, Social Order and Political Conflict [Ποικιλομορφία της Δημοκρατίας. Κορπορατισμός, Κοινωνική Τάξη και Πολιτική Σύγκρουση]. Ο Κράουτς τοποθετεί επίσης την κορύφωση του εργατικού κινήματος στην εποχή του κράτους πρόνοιας, της κεϋνσιανής πολιτικής της ζήτησης και των θεσμοποιημένων βιομηχανικών σχέσεων μεταξύ των συνδικάτων και των εργοδοτών. Προς το τέλος της δεκαετίας του ’80 ξεκίνησε η μετάβαση από την οικονομία των κοινωνικών συμφερόντων στην οικονομία των μετόχων. Κεντρική κατηγορία αποτελούσε πλέον το χρηματιστήριο και όχι η μαζική κατανάλωση. Ο θεσμός-κλειδί του μεταδημοκρατικού παγκοσμιοποιημένου κόσμου είναι σύμφωνα με τον Κράουτς η παγκοσμιοποιημένη επιχείρηση, που δεν μπορεί πλέον να ελεγχθεί από το εθνικό κράτος. Από την άλλη μεριά, οι κυβερνήσεις ιδιωτικοποιούν ή μεταβιβάζουν αρμοδιότητες σε υποεπιχειρήσεις μέσω της προμήθειας φυσικού κεφαλαίου και λειτουργιών από εξωτερικές πηγές (outsourcing). Ιδιωτικο-δημόσιες συμπράξεις επιτρέπουν στους ιδιώτες προμηθευτές να επιλέξουν τα καλύτερα γι’ αυτούς τμήματα της αγοράς. Πίσω από αυτές τις πρακτικές κρύβεται η νεοφιλελεύθερη ιδέα ότι οι κυβερνήσεις είναι καταρχήν ανόητες και οι επιχειρήσεις καταρχήν έξυπνες. Την αυξανόμενη πολιτική δύναμη των επιχειρήσεων θεωρεί ο Κράουτς ως το αποφασιστικό χαρακτηριστικό της μεταδημοκρατίας. Έχει όπως και ο Στρέεκ την άποψη ότι σήμερα έχουν καταρρεύσει οι συμβιβασμοί ανάμεσα στις εξισωτικές απαιτήσεις της δημοκρατίας και τις ανισότητες του καπιταλισμού. Στους βιβλιοκριτικούς του συμπεριλαμβάνεται και ο γνωστός φιλόσοφος Γιούργκεν Χάμπερμας. Πιστεύει ότι το βιβλίο αυτό στα καλύτερά του μέρη θυμίζει την 18η Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη του Μαρξ. Ο Χάμπερμας θεωρεί δικαιολογημένη την κριτική του Στρέεκ στις θέσεις που ο ίδιος υποστήριζε με τον Όφφε στις αρχές της δεκαετίας του ’70. Σε σχέση με το παρόν συμφωνεί με αυτόν στο ότι η πολιτική του κράτους δημοσίου χρέους καθιερώνει ένα πρότυπο πολιτικής φιλικό προς το κεφάλαιο και ότι η «επιβολή της εκτελεστικού ομοσπονδιακού χαρακτήρα» της Ευρωπαϊκής Ένωσης οδηγεί σε μια νέα θεσμική οργάνωση της καπιταλιστικής δημοκρατίας. Ωστόσο στο θέμα ακριβώς της Ευρωπαϊκής Ένωσης αναδεικνύονται οι διαφορές ανάμεσα στους δύο συγγραφείς. Ο Χάμπερμας μέμφεται τον Στρέεκ για μια «νοσταλγική επιλογή». Βλέπει την έγνοια του τελευταίου όχι στην δημοκρατική ανοικοδόμηση της ΕΕ, αλλά στην επιστροφή στο εθνικό κράτος της δεκαετίας του ’60 και ’70 για την υπεράσπιση των στοιχείων που έχουν απομείνει από τους πολιτικούς θεσμούς, με την βοήθεια των οποίων μπορεί να επιτευχθεί η αντικατάσταση του προσανατολισμού στην αγορά με κοινωνική δικαιοσύνη. Κι εδώ ο ίδιος ο Στρέεκ τονίζει την οργανωτική υπεροχή των διεθνών αγορών απέναντι στα εθνικά κράτη. Γενικά υποτιμά την αδράνεια του υπάρχοντος δημοκρατικού συμπλέγματος. Ο Στρέεκ αμφισβητεί για πολλούς λόγους το ότι μια υπερεθνική δημοκρατία ταιριάζει στην ΕΕ: Περιφερειακά οικονομικά προγράμματα έχουν ελάχιστη επίδραση λόγω της ετερογένειας της κουλτούρας των οικονομιών (το παράδειγμα της Ιταλίας). Η πολιτική επιβολή της προσαρμογής του Νότου στον Βορρά σημαίνει την ισοπέδωση των τρόπων ζωής. Η εξισωτική ουσία της δημοκρατίας μπορεί να πραγματοποιηθεί μόνον στα εθνικά κράτη. Ο Χάμπερμας ανταπαντά ότι η πολιτική επιβολή των αναπτυξιακών προγραμμάτων έχει αποτύχει λόγω της διαφθοράς στη διοίκηση και όχι λόγω της οικονομικής κουλτούρας που αντλεί τη δύναμή της από έναν τρόπο ζωής ο οποίος αξίζει να διατηρηθεί. Οι αποφάσεις που λαμβάνονται σε ευρωπαϊκό επίπεδο έχουν βέβαια ως συνέπεια την ενοποίηση των κοινωνικών δομών. Όταν όμως για κάθε εκσυγχρονισμό υπάρχει η υποψία της επιβολής μιας ομογενοποίησης, τότε –τονίζει ο Χάμπερμας– οι ομοιότητες ανάμεσα στις μορφές οικονομικής οργάνωσης και τους τρόπους ζωής μεταβάλλονται σε ένα «κοινοτιστικό φετίχ». Από την δεκαετία του ’70 τα μεγαλύτερα οικονομικοπολιτικά μέτρα που έχουν ληφθεί στόχο έχουν να ξεπεράσουν την χρόνια αναπτυξιακή κρίση. Η «αγορά χρόνου» συνέβη πρώτα με τον πληθωρισμό (δεκαετία του ’70), στη συνέχεια με τον κρατικό δανεισμό (δεκαετία του ’80) και, τέλος, σήμερα με την αγορά τραπεζικών χρεών από τις κεντρικές τράπεζες. Όμως τι θα συμβεί σε περίπτωση που δεν πετύχει η αντιμετώπιση της κρίσης; Εάν αποτύχουν οι μέθοδοι της παραγωγής ψευδαισθήσεων ευημερίας; Ο Στρέεκ φαίνεται να έχει ως αφετηρία ένα τέτοιο σκοτεινό σενάριο για το μέλλον, ακόμα κι αν τα λόγια του σχετικά με το θέμα είναι αόριστα. Η μετάβαση από το κράτος φόρων στο κράτος δημοσίου χρέους το καθιστούσε όλο και περισσότερο εξαρτώμενο από τους πιστωτές του. Έτσι δημιουργήθηκε μια νέα ποιότητα, η οποία είχε μέχρι τώρα παραμεληθεί από την κοινωνιολογία και την πολιτική επιστήμη. Το ιδιαίτερο στοιχείο στην προσέγγιση του Στρέεκ είναι ο συνδυασμός ανάλυσης του καπιταλισμού και θεωρίας της δημοκρατίας. Κι εδώ όμως σε ορισμένα σημεία υπερβάλλει. Υπερτονίζεται σ’ αυτό το πλαίσιο η σημασία της κερδοσκοπίας των χρηματιστηριακών αγορών για την προνοιακή κρατική τάξη. Στη Γερμανία π.χ. δεν έλαβε χώρα αύξηση των δανείων των ιδιωτικών νοικοκυριών όπως στις ΗΠΑ. Η κριτική συχνά καταλήγει να φαίνεται πολεμική και στερεότυπη. Οι δρώντες μοιάζουν εν μέρει κατασκευασμένοι, όπως ο χωρισμός του «λαού του κράτους» (πολίτες) και του «λαού της αγοράς» (επενδυτές). Πολύ γενικόλογη παρουσιάζεται η παραδοχή μιας μικρής «πλουτοκρατίας» που δρα σε παγκόσμιο επίπεδο και μπορεί δήθεν εύκολα να «εξαγοράσει» πολιτικούς και κοινή γνώμη. Η βασική ένσταση βρίσκεται στο ερώτημα αν η επιστροφή στον εθνικό αυτοκαθορισμό θα έλυνε πραγματικά καλύτερα τα προβλήματα της εποχής μας. Τέλος, αξίζει να αναφερθεί ένα σημείο που δεν έχει άμεση σχέση με το βιβλίο: ο Στρέεκ στα τέλη της δεκαετίας του ’90 ήταν σύμβουλος του καγκελάριου Γκέρχαρντ Σρέντερ στον τομέα της διαφιλονικούμενης πολιτικής της αγοράς εργασίας, γνωστής με το όνομα «ατζέντα 2010». Μερικοί από αυτούς που ασκούν κριτική στον Στρέεκ τον κατηγορούν ότι είχε συμπράξει σε μια πολιτική την οποία σήμερα πολεμά με σφοδρότητα, όπως είναι λ.χ. η δημιουργία ενός ευρύτατου τομέα χαμηλόμισθων – χωρίς να πει λέξη για τον ρόλο του την εποχή εκείνη. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Sebastian M. Büttner, “Auf Karl Polanyis Spuren. Anmerkungen zu Wolfgang Streecks Krisendiagnose”, σε: Zeitschrift für theoretische Soziologie, Heft 1/2014, σ. 56-58 Colin Crouch, Post-Democracy, Polity, Καίμπριτζ 2004 Colin Crouch, Wolfgang Streeck, The Diversity of Democracy. Corporatism, Social Order and Political Conflict, Edward Elgar, Λονδίνο 2006 Jürgen Habermas, “Demokratie oder Kapitalismus?”, σε Blätter für deutsche und international Politik, τχ. 5/2013, σ. 59-70 Claus Offe, Strukturprobleme des kapitalistischen Staates. Aufsätze zur politischen Soziologie, Suhrkamp, Φραγκφούρτη 1972 Karl Polanyi, The Great Transformation, Rinehart, Νέα Υόρκη 1944

Σύνδεση