Η ωμή μάχη για το Ευρώ

«Η Ευρώπη μοιάζει με ζευγάρι που επειδή δεν ήταν σίγουρο ότι ήθελε να προχωρήσει σε γάμο, αποφάσισε να ανοίξει απλώς έναν κοινό τραπεζικό λογαριασμό και να δει πώς εξελίσσονται τα πράγματα». ΑRΒ – THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS Joseph E. Stiglitz, [ελληνική έκδοση: Ευρώ: Πώς ένα κοινό νόμισμα απειλεί το μέλλον της Ευρώπης, μτφρ. Νίκος Ρούσσος, εκδόσεις Παπαδόπουλος, Αθήνα 2016, σελ. 448] The Euro: How a Common Currency Threatens the Future of Europe, Norton, σελ. 416 Markus Κ. Brunnermeier, Harold James και Jean-Pierre Landau, The Euro and the Battle of Ideas, [Tο ευρώ και η μάχη των ιδεών], Princeton University Press, σελ. 440 Ο οικονομολόγος του Χάρβαρντ Κένεθ Ρόγκοφ μού είπε κάποτε: «Η Ευρώπη μοιάζει με ζευγάρι που επειδή δεν ήταν σίγουρο ότι ήθελε να προχωρήσει σε γάμο, αποφάσισε να ανοίξει απλώς έναν κοινό τραπεζικό λογαριασμό και να δει πώς εξελίσσονται τα πράγματα». Τα πράγματα εξελίχθηκαν άσχημα, όπως αποδείχθηκε από τον συνεχιζόμενο αγώνα της ευρωζώνης να ξεπεράσει τα δεινά του χρέους της και να προχωρήσει προς οποιαδήποτε μορφή βιώσιμης ανάπτυξης στον απόηχο της χρηματοπιστωτικής κρίσης του 2008. Αν ο Ρόγκοφ, που έχει επίσης γράψει το βιβλίο The Curse of Cash [Η κατάρα των μετρητών][1], μπορούσε να επιβάλει τις απόψεις του, το ευρώ ίσως να μην υπήρχε ‒ τουλάχιστον σε μορφή χαρτονομίσματος ή κέρματος. Ο Ρόγκοφ υποστηρίζει ότι πρέπει να απαλλαγούμε από κάθε είδος σκληρού νομίσματος, όχι μόνο για να καταπολεμήσουμε το ξέπλυμα χρήματος και τη φοροδιαφυγή, αλλά για να επιτρέψουμε στις κυβερνήσεις σε ολόκληρο τον κόσμο μια μεγαλύτερη ελευθερία στο να εφαρμόζουν το είδος εκείνο των αρνητικών επιτοκίων που πιθανότατα θα απαιτηθεί για να υπάρξει ανάπτυξη στο μέλλον. Όμως αυτό δεν θα έλυνε το κύριο ζήτημα, τη δυσλειτουργική διαπολιτισμική σχέση στην καρδιά της ΕΕ. Η Ευρώπη είναι εγκλωβισμένη σε μια σύγκρουση μεταξύ Γαλλίας και Γερμανίας ή ‒ανάλογα με το τι πιστεύετε γι’ αυτήν‒ μεταξύ Γερμανίας και του υπόλοιπου κόσμου. Το βασικό πρόβλημα είναι ότι η Γερμανία θέλει να είναι όλοι περισσότερο Γερμανοί, δηλαδή φειδωλοί, σταθεροί και πρόθυμοι να τηρήσουν τους κανόνες. Η Γαλλία, η Ιταλία και πολλά άλλα ευρωπαϊκά κράτη θεωρούν ότι όλοι έχουν ανάγκη από λίγη δημοσιονομική χαλαρότητα από καιρού εις καιρόν. (Στο κάτω-κάτω, ο κύριος λόγος για τον οποίο η Γερμανία ευημερεί, είναι ότι η υπόλοιπη Ευρώπη αγοράζει τις εξαγωγές της, κάτι που θα ήταν πολύ λιγότερο πιθανό να συμβεί εάν δεν υπήρχε κοινό νόμισμα). Τα μέλη της ένωσης θα πρέπει να μοιράζονται μεταξύ τους με ισότιμο τρόπο. Όπως σε κάθε σχέση, η αλήθεια βρίσκεται κάπου στη μέση. Όμως, όπως φάνηκε ξεκάθαρα κατά την τελευταία φάση της κρίσης της ευρωζώνης ‒στην οποία εντάσσονται επίσης τα προβλήματα του μεγαλύτερου και πιο συστημικά σημαντικού χρηματοπιστωτικού ιδρύματος της Ευρώπης, της Deutsche Bank, αλλά και η αυξανόμενη ανησυχία για τις ιταλικές τράπεζες και το δημόσιο χρέος‒ η ευρωζώνη συνεχίζει να υποφέρει μέσα σε μια douleur exquise [οδύνη τού να θέλεις κάτι που δεν μπορείς να έχεις], αγωνιζόμενη να χτίσει μια ευτυχισμένη ένωση που θα ωφελήσει όλους τους εταίρους, οικονομικά και πολιτικά. Αυτό είναι κακό για όλους μας, καθώς η Ευρώπη αντιπροσωπεύει περίπου το ένα τρίτο της παγκόσμιας οικονομίας, η οποία δεν έχει ακόμη ανακτήσει τη δυναμική που διέθετε προ του 2008. (Η παγκόσμια ανάπτυξη βρίσκεται σε λήθαργο και πολλές ευρωπαϊκές χώρες παλεύουν να κρατηθούν έξω από την ύφεση). Η κρίση της ευρωζώνης αποτελεί τεράστιο πλήγμα στην τάξη των πραγμάτων που επικράτησε μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, δεδομένου ότι η ΕΕ αποτελεί την πιο ήπια εκδοχή της παγκοσμιοποίησης που επιχειρήθηκε ποτέ. Είναι αυτό που ο ιστορικός Άρθουρ Σλέσινγκερ θα μπορούσε να έχει ονομάσει «κρίση της παλαιάς τάξης», το οποίο στην περίπτωση αυτή είναι η νεοφιλελεύθερη οικονομική ιδέα ότι τα αγαθά, οι άνθρωποι, και (ιδιαίτερα) το κεφάλαιο θα πρέπει να είναι σε θέση να κυκλοφορούν ελεύθερα, ανεξαρτήτως εθνικών συνόρων. Η ιδέα αυτή βρίσκεται σήμερα υπό απειλή σχεδόν παντού. Ακόμη και το ίδιο το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (ΔΝΤ), το οποίο κάποτε υπήρξε ένθερμος υποστηρικτής μιας οικονομίας της αγοράς, δημοσιοποίησε πρόσφατα ένα έγγραφο στο οποίο αναγνώριζε ότι ίσως να «υπερτονίστηκαν οι αρετές» του νεοφιλελευθερισμού, οδηγώντας σε μεγαλύτερη ανισότητα καθώς και σε μια κατάσταση εύθραυστη οικονομικά και πολιτικά. Όπως επισημαίνει ο νομπελίστας Τζόζεφ Στίγκλιτς στο πρόσφατο βιβλίο του Ευρώ: Πώς ένα κοινό νόμισμα απειλεί το μέλλον της Ευρώπης, η μυθολογία του φονταμενταλισμού της αγοράς παραμόρφωσε το ευρωπαϊκό σχέδιο από την αρχή. Ο Στίγκλιτς, ένας επικριτής της παγκοσμιοποίησης, ακόμη και πριν τη θητεία του στο ΔΝΤ κατά την οποία συνέγραψε το βιβλίο Globalization and Its Discontents[2] [Η μεγάλη αυταπάτη[3]], εξηγεί γιατί η ευρωζώνη είναι ουσιαστικά ένας οικονομικός γάμος συμφέροντος και όχι μια βαθιά πολιτική ένωση: η δομή της βασίστηκε στις κλασικές οικονομικές ιδέες του Άνταμ Σμιθ και του Ντέιβιντ Ρικάρντο, οι οποίοι θεωρούσαν ότι για να ευημερήσει μια οικονομία αρκεί να δημιουργηθεί μια μεγαλύτερη, ενιαία αγορά, από ένα πλήθος μικρότερων. Το νόμισμα, και όχι η συλλογική πολιτική αφοσίωση σε κοινούς θεσμούς και ιδέες ‒όπως, για παράδειγμα, ένα πιο αποτελεσματικό κοινοβούλιο, μια τραπεζική ένωση ή ακόμα και τα ευρωομόλογα‒ ήταν αρκετό για να επιπλεύσει το πλοίο. (Έχοντας καλύψει ως ανταποκρίτρια στην Ευρώπη μεγάλο αριθμό κεφάτων πάρτι για την κυκλοφορία του ευρώ το 1999, αισθάνομαι τώρα σαν να παρακολούθησα τον απόπλου του Τιτανικού). Η ετυμηγορία του Στίγκλιτς είναι πολύ πειστική: Οι θεμελιωτές του ευρώ διαπνέονταν από ένα σύνολο ιδεών, ένα σύνολο αντιλήψεων για το πώς λειτουργούν οι οικονομίες, που ήταν μεν της μόδας εκείνη την εποχή, αλλά ήταν απλώς λανθασμένες. Οι άνθρωποι αυτοί πίστεψαν στις αγορές αλλά «δεν αντιλαμβάνονταν καλά τους περιορισμούς των αγορών και τις απαιτήσεις προκειμένου να λειτουργήσουν». Αυτή η ελλιπής κατανόηση αφορούσε τα πάντα, από τη δυσκολία να διατηρηθεί ένα κοινό νόμισμα σε δύσκολες οικονομικές περιόδους, όταν κάποιες χώρες ίσως χρειάζεται να υποτιμήσουν το νόμισμά τους για να επιβιώσουν, έως το γεγονός ότι η έλλειψη κοινής δημοσιονομικής πολιτικής θα καθιστούσε αδύνατη τη μεταφορά του πλούτου (μέσω φορολογικών εσόδων) από τα πλουσιότερα κράτη στα φτωχότερα, οδηγώντας με βεβαιότητα σε μια αυξανόμενη οικονομική ανισότητα μεταξύ του πυρήνα και της περιφέρειας της Ευρώπης. Συμπέρασμα: η οικονομική παγκοσμιοποίηση προηγήθηκε της πολιτικής παγκοσμιοποίησης, με συνέπειες που σήμερα κυμαίνονται από το Brexit και την άνοδο των ακροδεξιών κομμάτων στη Γαλλία, την Ελλάδα, τη Γερμανία και αλλού, έως μια «χαμένη δεκαετία» ιαπωνικού τύπου, με αργή ανάπτυξη και υψηλή ανεργία στην Ευρώπη (η οποία φυσικά θα τροφοδοτήσει μια ακόμη περισσότερο κομματική πολιτική). Το πρόβλημα της ανεργίας των νέων, που καταγράφεται ακόμα σε διψήφια ποσοστά σε πολλές χώρες, είναι ιδιαίτερα πιεστικό. Θυμάμαι τη μονολεκτική απάντηση που μου έδωσε ένας έλληνας πρώην υπουργός Οικονομικών πριν από μερικά χρόνια, όταν ζήτησα τη συμβουλή του για το τι θα έπρεπε να κάνουν οι λεγόμενοι millennials, που πάλευαν με μια ανεργία που τότε ανερχόταν στο 60%: «Να μεταναστεύσουν». Ο Στίγκλιτς πείθει με το επιχείρημά του ότι δεν χρειαζόταν πραγματικά να φτάσουμε ως εκεί, διότι το κοινό νόμισμα δεν ήταν πραγματικά απαραίτητο για μια κοινή Ευρώπη, ένα σχέδιο που ο ίδιος υποστηρίζει βαθιά. Η Ευρώπη θα μπορούσε να έχει στραφεί πιο εστιασμένα σε μια κοινή εξωτερική πολιτική, άμυνα, εμπόριο, δίκτυα κοινωνικής προστασίας, εργασιακά πρότυπα και ούτω καθεξής, αντί να απλώνει το χέρι της για να φτάσει, εύκολα όπως νόμιζε, τους δελεαστικούς καρπούς μιας νομισματικής ένωσης που είχε δημιουργηθεί από μια ομάδα επιλεγμένων τεχνοκρατών. Εάν υπήρχε μεγαλύτερη λαϊκή πολιτική στήριξη για τέτοιες ιδέες πριν από τον σχηματισμό μιας νομισματικής ζώνης που εγκλώβιζε όλα τα έθνη σε ένα σταθερό επιτόκιο, περιορίζοντας έτσι τεχνητά την ικανότητά τους να διαχειρίζονται τις οικονομίες τους (και τελικά την πολιτική τους), θα μπορούσε να έχει οδηγήσει σε μια Ευρώπη χωρίς, όπως το θέτει ο Στίγκλιτς, τέτοιο «δημοκρατικό έλλειμμα». Αυτό με τη σειρά του θα καθιστούσε ευκολότερη τη διαχείριση της ίδιας της κρίσης της ευρωζώνης. Από τη Σύνοδο Κορυφής για το Ευρώ στις Βρυξέλλες, στις 22 Ιουνίου 2015, ή ακριβέστερα για το Ελληνικό Ζήτημα. Από αριστερά, η καγκελάριος Άνγκελα Μέρκελ, η γενική διευθύντρια του ΔΝΤ Κριστίν Λαγκάρντ, ο πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Ζαν-Κλωντ Γιούνκερ, ο πρόεδρος της ΕΚΤ Μάριο Ντράγκι, ο γάλλος πρόεδρος Φρανσουά Ολάντ και ο Τσίπρας. © EUROPEAN UNION, 2015 / ΦΩΤ. ETIENNE ANSOTTE Ο Στίγκλιτς δεν υποστηρίζει ότι όλα αυτά θα ήταν εύκολα. Είναι χαρακτηριστικό ότι σε όλη την εικοσαετή και πλέον διαδικασία δημιουργίας της ευρωζώνης, τα εθνικά δημοψηφίσματα για θέματα όπως το ευρώ και το Ευρωπαϊκό Σύνταγμα αποκάλυπταν πάντα ένα αρκετά ισχυρό αίσθημα εναντίον της ΕΕ. Ακόμη και πριν από το 2008 ένας μεγάλος αριθμός Ευρωπαίων δεν ένιωθε άνετα με την ιδέα να αποκτήσουν ακόμη περισσότερη Ευρώπη. Και όμως, η οικονομική ολοκλήρωση χωρίς την πολιτική ολοκλήρωση δεν ήταν ποτέ πιθανό να λειτουργήσει. Μόλις ελήφθη η μοιραία απόφαση για σχηματισμό μιας νομισματικής ένωσης, το 1992, στα προβλήματα ήρθε να προστεθεί η ιδεολογική μάχη μεταξύ της Γερμανίας, της οικονομικής δύναμης της ηπείρου, και της Γαλλίας. Οι μάχες αυτές, βέβαια, βρίσκονταν σε εξέλιξη για αρκετό καιρό. Ο αγώνας μεταξύ των εθνών αυτών κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο είχε ως αποτέλεσμα να γίνουν τα πρώτα βήματα προς την κατεύθυνση της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης μέσω της Κοινότητας Άνθρακα και Χάλυβα του 1951, μιας προσπάθειας για δημιουργία οικονομικής αλληλεξάρτησης, έτσι ώστε οι χώρες να σταματήσουν να εμπλέκονται σε καταστροφικούς πολέμους μεταξύ τους ‒ είτε μέσω του εμπορίου είτε μέσω των όπλων. Όπως ήταν αναμενόμενο όμως, σε μια τόσο ετερογενή ήπειρο, οι πολιτικές, πολιτιστικές και κοινωνικές ατζέντες των κρατών παρουσίαζαν αποκλίσεις μεταξύ τους. Στο βιβλίο Το ευρώ και η μάχη των ιδεών, οι οικονομολόγοι Μάρκους Μπρούνερμαϊερ, Χάρολντ Τζέιμς και Ζαν-Πιερ Λαντό εξετάζουν με έντονα κριτική διάθεση τα βασικά σημεία όπου υπάρχει διάσταση απόψεων μεταξύ Γαλλίας και Γερμανίας. Οι Γερμανοί περίμεναν ότι η Ευρώπη θα χτιζόταν πάνω σε μια νοοτροπία που επικεντρωνόταν στους σταθερούς κανόνες και τη δημοσιονομική σύνεση. Όπως μου είπε αυστηρά ένας περιφερειακός υπουργός Οικονομικών στη Στουτγάρδη, την καρδιά της περίφημης στον κόσμο εξαγωγικής βιομηχανίας της Γερμανίας, το 2013: «Η αλληλεγγύη που δείχνουμε στην Ευρώπη είναι το ότι ισοσκελίζουμε τους προϋπολογισμούς μας· πράττουμε σωστά και δίκαια έτσι». Οι μνήμες της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης έχουν ως αποτέλεσμα ο πληθωρισμός να θεωρείται απαγορευμένος· πολλοί Γερμανοί δεν μπορούν να δεχθούν το γεγονός ότι η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα εκτυπώνει περισσότερο χρήμα, ακόμη και όταν η ανάπτυξη είναι τόσο αδύναμη ώστε έστω και ο ελάχιστος πληθωρισμός θα ήταν ευπρόσδεκτος, προκειμένου όχι μόνο να αυξήσει τους μισθούς, αλλά να μειώσει το μέγεθος των εθνικών χρεών. Πρέπει το χρέος να φεύγει από επάνω μας όσο το δυνατόν συντομότερα, κατά προτίμηση μέσω της λιτότητας. Αλλά, φυσικά, όταν ο δημόσιος και ο ιδιωτικός τομέας όλων των χωρών υιοθετούν ταυτόχρονα πολιτικές λιτότητας, τα νούμερα δεν βγαίνουν, κάτι που έχει γίνει οδυνηρά προφανές στην Ευρώπη από το 2008· όπως έχουμε δει κανένα έθνος δεν μπορεί να αναπτυχθεί όταν ο καταναλωτής, ο επιχειρηματικός τομέας και ο δημόσιος τομέας μειώσουν ταυτόχρονα τις δαπάνες. Εν τω μεταξύ, οι Γάλλοι βλέπουν την αλληλεγγύη μέσα από τον φακό της κοινωνικής υποχρέωσης. Όπως επισημαίνουν οι συγγραφείς του βιβλίου Το ευρώ και η μάχη των ιδεών, «η παράγραφος 21 της Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη του 1793 ‒η απόλυτη διακήρυξη των ιδεωδών της Γαλλικής Επανάστασης‒ αναφέρει ότι “η δημόσια αρωγή είναι ιερό χρέος. Η κοινωνία οφείλει να συντηρεί τους δυστυχείς συμπολίτες μας”». Ενώ οι Γερμανοί επικεντρώθηκαν σε μια ένωση βασισμένη στη σταθερότητα των τιμών, η οποία θεωρούσαν ότι μπορούσε να δημιουργήσει πραγματική χρηματοπιστωτική σταθερότητα, οι Γάλλοι ήθελαν να διευρύνουν το δικό τους σύστημα μιας πιο διαχειριζόμενης οικονομίας· τα πλουσιότερα έθνη που είχαν τη δυνατότητα θα μπορούσαν να βγάλουν από το οικονομικό αδιέξοδο τα φτωχότερα ή, ακόμα καλύτερα, να τα ενισχύσουν με επενδύσεις στις υποδομές τους, τα δίκτυα κοινωνικής προστασίας και ούτω καθεξής. «Η νομισματική ένωση ... θα ήταν ο δούρειος ίππος που θα μετέφερε τη γαλλική σκέψη στην καρδιά όλης της Ευρώπης», καταλήγουν οι τρεις συγγραφείς. Η κρίση του 2008, φυσικά, έδωσε τέλος σε αυτή την προσποιητή υπεραισιοδοξία. Έβαλε επίσης ξεκάθαρα τη Γερμανία, έναν καθαρό πιστωτή, σε θέση ελέγχου. Πολύ γρήγορα, η ιστορία της κρίσης της ευρωζώνης μετατράπηκε σε ένα παιχνίδι ηθικής. Η Άνγκελα Μέρκελ ανέλαβε τον ρόλο Σουηβής νοικοκυράς, προστατεύοντας την ευημερία και τις αξίες της μεσαίας τάξης της Γερμανίας. Εάν η Ευρώπη είχε ακολουθήσει το παράδειγμά μας, ήταν το μήνυμα που προέκυπτε, δεν θα υπήρχε κρίση για να διορθώσουμε ‒ όμως τώρα που η κρίση έχει χτυπήσει την πόρτα μας, η Ευρώπη για να σωθεί θα πρέπει να μας ακολουθήσει ψαλιδίζοντας προϋπολογισμούς και περικόπτοντας υπηρεσίες, ακόμη και εν μέσω ύφεσης, ανεξάρτητα από το κοινωνικό και πολιτικό κόστος. Η Γερμανία, η μόνη χώρα στον πλούσιο κόσμο που απολαμβάνει υψηλότερη οικονομική ανάπτυξη και χαμηλότερη ανεργία μετά την παγκόσμια οικονομική κρίση από ό,τι πριν, θα πληρώσει τελικά δεκάδες δισεκατομμύρια ευρώ για τη διάσωση χωρών όπως η Ελλάδα, και θα αποτελεί επίσης άμεσα ή έμμεσα τον εγγυητή για εκατοντάδες δισεκατομμύρια με τα οποία η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα θα προσπαθήσει να κάνει αναδιάρθρωση χρέους και να τονώσει την οικονομία ‒ αλλά βέβαια με αντάλλαγμα τα σχέδια για λιτότητα, με βάση τα οποία τα άλλα έθνη θα μειώσουν μισθούς και προνόμια, θα περικόψουν προϋπολογισμούς και θα συρρικνώσουν τα χρέη. Ωστόσο, αυτή η λογική δεν έλαβε υπόψη της το γεγονός ότι η Γερμανία πλούτισε επειδή οι άλλοι Ευρωπαίοι δαπανούσαν ελεύθερα ενώ η Γερμανία ασκούσε πολιτική λιτότητας. Όταν οι Γερμανοί κράτησαν στάσιμους τους μισθούς στη δεκαετία του 1990, προκειμένου να ενισχύσουν τις εξαγωγές τους και να τονώσουν την ανάπτυξη, οι πολιτικές της είχαν τρομερές συνέπειες για την υπόλοιπη ευρωζώνη. Ενώ οι Γερμανοί πωλούσαν σχετικά περισσότερα και κατανάλωναν πολύ λιγότερα, εξαιτίας των χαμηλότερων μισθών τους, όλοι οι άλλοι αναγκάζονταν να κάνουν το αντίθετο. Οι Γερμανοί έγιναν πλουσιότεροι, αλλά όλοι οι άλλοι βρέθηκαν με χρέος. Υπάρχουν πολλά παραδείγματα εθνών της νότιας Ευρώπης που κατανάλωναν χωρίς περιορισμό, όμως θα έπρεπε να είχαν διαχειριστεί τα δημόσια οικονομικά τους πολύ πολύ καλύτερα ‒ η Ελλάδα είναι η πιο αξιοσημείωτη περίπτωση, αλλά η Ιταλία, η Ισπανία, η Πορτογαλία, ακόμη και η Γαλλία, εμπίπτουν στην ίδια κατηγορία. Όμως η αλήθεια είναι ότι η μερκαντιλιστική οικονομική στρατηγική της Γερμανίας έχει διαδραματίσει ακόμα μεγαλύτερο ρόλο στην ευρωπαϊκή κρίση χρέους. Η στοιχειώδης οικονομική λογική υπαγορεύει ότι το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών πρέπει να είναι ίδιο σε όλες τις χώρες. Καθώς αυξάνονταν τα εμπορικά πλεονάσματα της Γερμανίας, αυξάνονταν τα ελλείμματα στην υπόλοιπη Ευρώπη. Εάν χώρες όπως η Ιταλία ή η Γαλλία πρόκειται να περικόψουν τους προϋπολογισμούς και να δαπανούν λιγότερα, οι Γερμανοί πρέπει να δαπανούν περισσότερα (κάτι που θα απαιτούσε μια τεράστια αλλαγή νοοτροπίας), ή να συμφωνήσουν σε μια μεγαλύτερη ολοκλήρωση, η οποία θα περιλαμβάνει στοιχεία όπως άμεσες δημοσιονομικές μεταβιβάσεις προς φτωχότερα έθνη ‒ όπως ας πούμε κάνει τακτικά η Καλιφόρνια προς το Κεντάκι. Μέχρι στιγμής, η Γερμανία δεν έχει δείξει διάθεση να κάνει τίποτα από τα δύο. Και φυσικά η πίεση από άλλα πολιτικά προβλήματα, κυρίως τη μεταναστευτική κρίση (η αρχική, γενναία δράση της Μέρκελ στον τομέα αυτόν μπορεί να της κοστίσει την καγκελαρία), καθιστούν όλο και πιο δύσκολο να πείσει το γερμανικό κοινό και τους πολιτικούς ιθύνοντες ότι η ακόμη μεγαλύτερη ευρωπαϊκή σύμπραξη θα πρέπει να είναι ο στόχος της Γερμανίας ‒ η οποία εντέλει είναι η μόνη χώρα με τέτοια οικονομική επιρροή ώστε να μπορεί να κρατήσει τη νομισματική ένωση στη θέση της. Υπογραμμίζει, επίσης, κάτι πιο σκοτεινό και πιο κυνικό: την αυξανόμενη πεποίθηση σε ένα μεγάλο μέρος της Ευρώπης ότι η ευρωζώνη είναι μια εγωιστική ένωση, ένα σύστημα που όχι μόνον ωφελεί δυσανάλογα τη Γερμανία, αλλά πάνω απ’ όλα ωφελεί τις ελίτ και ιδίως τις οικονομικές. Ο τρόπος με τον οποίο χειρίστηκε τις διασώσεις χωρών όπως η Ελλάδα δεν έχει βοηθήσει την παραπάνω αντίληψη. Όπως περιγράφεται παραπάνω, υπήρχε μια πραγματική διάθεση ανάθεσης ευθυνών στις χώρες της περιφέρειας για τα οικονομικά προβλήματα. Ωστόσο, όπως πολύ σοφά επισημαίνουν οι συγγραφείς του βιβλίου Το ευρώ και η μάχη των ιδεών, οι γερμανικές και γαλλικές τράπεζες ήταν οι μεγαλύτεροι κάτοχοι του ελληνικού χρέους. Η διάσωση της Ελλάδας δεν οφειλόταν μόνο στην καλοσύνη των γειτόνων ‒ αποτελούσε επίσης έναν τρόπο ενορχήστρωσης ενός έμμεσου σχεδίου διάσωσης των τραπεζικών συστημάτων των πλούσιων χωρών. Από την άποψη αυτή, οι Γερμανοί ιδίως δείχνουν να φέρονται υποκριτικά, δεδομένου ότι οι τράπεζές τους πέρασαν πολλά από τα χρόνια της ευημερίας που οδήγησαν στην κρίση συναλλασσόμενες με επισφαλή προϊόντα χρέους, όπως τα ενυπόθηκα δάνεια υψηλού κινδύνου, που τινάχθηκαν στον αέρα μετά το 2008. Οι νότιοι Ευρωπαίοι, πρόθυμοι να συγκαλύψουν τα οικονομικά προβλήματα που ήταν αναπόφευκτο μέρος μιας άσχημα δομημένης ένωσης, δέχθηκαν πολύ πρόθυμα τον δανεισμό που προσφερόταν από τους «συνετούς» Γερμανούς. Μάλιστα, οι πολιτικοί της Γερμανίας, της Γαλλίας και της Ολλανδίας επιδίδονται σήμερα σε μια ανάρμοστη κούρσα ρυθμίσεων «προς τον πάτο» ώστε να προσελκύσουν τον χρηματοοικονομικό τομέα που είναι πολύ πιθανό να εγκαταλείψει το Λονδίνο μετά το Brexit. Πολλοί ευρωπαίοι έχουν χάσει πλέον την πίστη τους στο ευρώ. Και αυτό δεν είναι διόλου παράξενο από τη στιγμή που εκείνοι που τους ζητούν να το εμπιστευθούν είναι τεχνοκράτες που βρίσκονται διαρκώς στον αέρα, 35.000 πόδια πάνω από κάθε κράτος, χωρίς να χρειάζεται να ζουν με τη σκληρή πραγματικότητα της μαζικής ανεργίας των νέων, τη διαφαινόμενη κρίση των συνταξιοδοτικών συστημάτων, τις δυσκολίες της επιτυχούς ενσωμάτωσης των μεταναστών, και τη διαρκή απειλή της ύφεσης. Η οικονομική παγκοσμιοποίηση έχει προηγηθεί της πολιτικής παγκοσμιοποίησης ‒ όχι μόνο στην Ευρώπη, αλλά σχεδόν παντού. Ο Στίγκλιτς υποστηρίζει ότι εξακολουθούν να υπάρχουν τρόποι για να επιδιορθωθεί η σημερινή ένωση ‒ εάν η Γερμανία μπορούσε να αναγνωρίσει τον ρόλο της στην κρίση και εάν μπορούσαν να δημιουργηθούν ισχυρότεροι θεσμοί για τη στήριξη της ευρωζώνης (αρχίζοντας με μια πραγματική τραπεζική ένωση και μια αμοιβαία ανάληψη χρέους), τότε η οικονομική διάσταση της κατάστασης θα μπορούσε να είναι διαχειρίσιμη. Η μεγαλύτερη σύμπραξη μεταξύ των κρατών θα βοηθούσε μάλιστα στην επίλυση όχι μόνο της κρίσης χρέους, αλλά δυνητικά του μεταναστευτικού προβλήματος (εάν υπήρχε ένα ευρύτερο φάσμα ευρωπαϊκών χωρών με ισχυρές οικονομίες, οι μετανάστες δεν θα κατέληγαν σε δυσανάλογα μεγάλο αριθμό στη Γερμανία) και της απειλής της Ρωσίας (μια κατακερματισμένη Ευρώπη αποτελεί εύκολο στόχο για τον Βλαντίμιρ Πούτιν, έναν απόλυτο πετρελαιο-μονάρχη που επιχειρεί να αποστρέψει το βλέμμα του πληθυσμού του από τα εσωτερικά προβλήματα). Ωστόσο ο Στίγκλιτς, ο οποίος περιγράφει επίσης μια ενδιάμεση λύση ενός «ευέλικτου» ευρώ που θα μπορούσε να επιτρέψει στις χώρες να έχουν μεγαλύτερο έλεγχο στις συναλλαγματικές ισοτιμίες, δεν τρέφει μεγάλες ελπίδες ότι θα γίνουν εντέλει οι αλλαγές που απαιτούνται για να διατηρηθεί η ευρωζώνη. Το Brexit, η πτώση των κεντρώων κομμάτων σε όλη την Ευρώπη, καθώς και τα περιφερειακά κινήματα ανεξαρτησίας στην Ισπανία και αλλού, υποδηλώνουν ότι υπάρχει μια «σημαντική πιθανότητα» να αποχωρήσουν περισσότερες χώρες. Ανάμεσά τους, δυστυχώς, δεν είναι πιθανό να ανήκει η Γερμανία, η οποία πραγματικά θα ήταν η πιο κατάλληλη να εκτελέσει μια συντεταγμένη διάλυση της ευρωζώνης, επιστρέφοντας στο γερμανικό μάρκο και εγκαταλείποντας κάποια δυσανάλογα μεγάλα οφέλη που απολάμβανε με το ευρώ στον τομέα των εξαγωγών. (Η Ιταλία, η οποία έχει επίσης ισχυρό μεταποιητικό τομέα, θα παρατηρούσε άμεση άνοδο στην δική της οικονομική ανταγωνιστικότητα). Δυστυχώς, κατά πάσα πιθανότητα τα προβλήματα θα συνεχίσουν να λύνονται με μέσες λύσεις και μπαλώματα, και θα αναδύονται διαρκώς καταστάσεις έκτακτης ανάγκης, όπως στην Ελλάδα ή την Κύπρο, που ωθούν τη σταθερότητα της ένωσης στο σημείο θραύσης. Ενόψει των άλλων μεγάλων προβλημάτων στην παγκόσμια οικονομία (αργή ανάπτυξη στις ΗΠΑ, μια Κίνα που μαστίζεται από το χρέος, αυξανόμενη ανισότητα και ταραχώδης πολιτική σε έναν αριθμό χωρών), υπάρχει ο κίνδυνος να υπάρξει πλημμυρίδα εξελίξεων. «Είναι κάτι παραπάνω από αυτονόητο ότι οι δραματικές αυτές εξελίξεις θα έχουν βαθιές οικονομικές και πολιτικές συνέπειες, όχι μόνο για την Ευρώπη, αλλά για ολόκληρο τον κόσμο», γράφει ο Στίγκλιτς. Μετάφραση: θα πρέπει να είμαστε προετοιμασμένοι να αντιμετωπίσουμε, μέσα στα επόμενα λίγα χρόνια, ένα δύσκολο οικονομικό διαζύγιο. © THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS 2016 — Μετάφραση: Αναστασία Μωράκη [1] Princeton University Press, 2016. [2] Norton, 2002· παρουσιάστηκε από τον Μπέντζαμιν Φρήντμαν, New York Review of Books, 15 Αυγούστου 2002. [3] (Σ.τ.Μ.) Ελληνική έκδοση σε μετάφραση Γιώργου Θεοδωρόπουλου, Α.Α. Λιβάνη, Αθήνα 2003.

Σύνδεση