Το νόημα της ταυτότητας

Kwame Anthony Appiah, Η ηθική της ταυτότητας, μτφρ. Δημήτρης Μιχαήλ, Πόλις, Αθήνα 2016, σελ. 382 Η ταυτότητα αποτελεί κομβική έννοια της σύγχρονης σκέψης, και το βιβλίο του Κουάμε Άντονι Άπια συνιστά μια από τις σημαντικότερες πραγματεύσεις της. Σε πρώτη ανάγνωση, ο συγγραφέας φαίνεται να προσφέρει μια εισαγωγική επισκόπηση των κυριότερων ζητημάτων που εγείρει το θέμα της ταυτότητας, και ακολούθως να παρέχει την επίλυση προβλημάτων που απασχολούν την τρέχουσα πολιτική συζήτηση. Όσα όμως χαρίζει στον προσεκτικό αναγνώστη είναι πολύ περισσότερα. Καταρχάς, εξηγεί γιατί η έννοια της ταυτότητας λαμβάνει σήμερα κεντρική θέση στον δημόσιο διάλογο. Κατά δεύτερον, αναδεικνύει τη λειτουργία της ταυτότητας στη συγκρότηση μιας συνεκτικής αντίληψης για τον ανθρώπινο βίο. Τέλος, εντοπίζει με ζηλευτή ακρίβεια την ποικιλία των ορθών χρήσεων, μα και καταχρήσεων, στις οποίες μπορεί να τεθεί ένας όρος που έχει διαφύγει από το πλαίσιο της ακαδημαϊκής συζήτησης, για να εμφανιστεί, άλλοτε ως επίκληση κι άλλοτε ως καταγγελία, στο πεδίο της πολιτικής δράσης. Τα έξι κεφάλαια του βιβλίου διαθέτουν επιχειρηματολογική αυτοτέλεια, επιτρέποντας έτσι στον αναγνώστη να εστιάσει κάθε φορά σε ένα ζήτημα, πριν περάσει στη ολική σύλληψη του σκεπτικού που αναπτύσσει ο συγγραφέας. Τα δύο πρώτα κεφάλαια θέτουν τις προϋποθέσεις για την αριστοτεχνική ανάλυση της ταυτότητας που εκδιπλώνεται στο τρίτο κεφάλαιο, ενώ τα υπόλοιπο ήμισυ του βιβλίου προσεγγίζει μια σειρά δύσκολων θεμάτων της επικαιρότητας που άπτονται της (άλλοτε συγκρουσιακής και άλλοτε αμοιβαία δοτικής) συνύπαρξης διαφορετικών πολιτισμών, και της συνακόλουθης έντασης μεταξύ εθνοκεντρικών αντιλήψεων και οικουμενισμού ‒ μιας έντασης που μπορεί να απαλυνθεί μόνο αν η κοσμοπολίτικη προοπτική λάβει σοβαρά την αξία των συγκεκριμένων βίων που έχουν δημιουργήσει για τον εαυτό τους οι άνθρωποι εντός των κοινοτήτων που προσδίδουν νόημα στη ζωή τους. Ο ριζωμένος κοσμοπολιτισμός του Άπια έρχεται να επιστεγάσει την διαλεκτική εξέταση πλήθους προβλημάτων, τόσο επιστημονικής όσο και πρακτικής φύσεως, με οδηγό την πρωτότυπη θεώρησή του για την ηθική της ταυτότητας. Πώς όμως συνδέεται η ταυτότητα με την ηθική; Ποιο είναι το βασικό σκεπτικό που συγκροτεί αυτή τη θεώρηση; Και πώς εντάσσεται η προσέγγιση του Άπια στη φιλελεύθερη παράδοση που εγκαινίασε ο Τζον Στιούαρτ Μιλλ; Οι απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα διατυπώνονται στο πρώτο ήμισυ του βιβλίου. Το πρώτο κεφάλαιο σμιλεύει αδρά την προσωπικότητα του Τζον Στιούαρτ Μιλλ ως στοχαστή που ο αγώνας του για την άμεση και ουσιαστική βελτίωση των συνθηκών ζωής των συμπολιτών του δεν έθεσε ποτέ εκτός παιδιάς την κριτική του σκέψη, την ικανότητά του να αναδιατυπώνει και να επερωτά τις προοπτικές μιας φιλοσοφικής πρότασης που επικεντρώνεται στην ικανότητα του ατόμου να ορίζει έλλογα τον βίο του. Πρόκειται για ένα απολαυστικό δείγμα φιλοσοφικής βιογραφίας, που μέσω ενός συνδυασμού αφηγηματικής και εννοιολογικής ανάλυσης καταδεικνύει πως η δημιουργία του ποιοι είμαστε γίνεται με υλικά που προσφέρει η ιστορία. Η συγκρότηση του εαυτού μας αποτελεί δημιουργική απόκριση στις προσωπικές δεξιότητες και τις κοινωνικές περιστάσεις εντός των οποίων καλούμαστε να πράξουμε, και ‒εν αντιθέσει με τα όσα καταμαρτυρούν στη φιλελεύθερη παράδοση οι ιδεολογικοί της αντίπαλοι‒ ο εαυτός που αναδύεται μέσα από τα «πειράματα ζωής» του Μιλλ δεν είναι κάτι αφηρημένο ή προ-κοινωνικό, αλλά προϊόν της διαρκούς, φιλάλληλης ή ανταγωνιστικής, αλληλεπίδρασής μας με τους άλλους. Το δεύτερο κεφάλαιο χαρτογραφεί προσεκτικά τις διαφορετικές θέσεις που έχουν διατυπωθεί πρόσφατα για το ζήτημα της αυτονομίας, και εισάγει μια σειρά διακρίσεων μεταξύ περιγραφικών και αξιολογικών θεωρήσεων, εξυψωτικών και μειωτικών αντιλήψεων, αμιγώς πραγματιστικών ή φιλόδοξα μεταφυσικών τοποθετήσεων. Η αυτονομία, στην καντιανή και πλέον επεξεργασμένη εκδοχή της, εκλαμβάνει τον άνθρωπο ως αυτενεργό ον, φορέα αξιοπρέπειας, και εγγενούς, μη-εργαλειακής, αξίας. Το πρόβλημα είναι ότι, ιστορικά, η μετάφραση αυτής της εννοιολόγησης σε πρακτική επιταγή αντιμετωπίζει σοβαρές δυσκολίες. Θετική εντύπωση προκαλεί, ως εκ τούτου, το πόσο προσγειωμένη είναι η συζήτηση του Άπια. Αποφεύγοντας τόσο την ορθολογιστική εξιδανίκευσή της όσο και την σχετικιστική δαιμονοποίησή της, ο συγγραφέας θέτει την αυτονομία ως καταρχήν πολιτικό πρόταγμα, το οποίο προϋποθέτει ότι ως νοήμονα όντα διαθέτουμε την ικανότητα να λαμβάνουμε αποστάσεις όχι μόνο από τις επιταγές της εκάστοτε ιδεολογικής μόδας, αλλά και από τις ίδιες τις πεποιθήσεις μας ‒ ούτως ώστε οι επιλογές μας να αποτελούν μια ελεύθερη διαδικασία, έλλογης ανταπόκρισης στα ποικίλα αιτήματα που εγείρει η πραγματικότητα. Το τρίτο κεφάλαιο μάς δίνει τον πυρήνα της επιχειρηματολογίας του Άπια. Ας δούμε τη συλλογιστική που διέπει την αντίληψη του συγγραφέα για την ταυτότητα, όπως αναπτύσσεται στο εν λόγω κεφάλαιο. Το ερώτημα του πώς να φέρεται κανείς σωστά, επιδέχεται καταρχήν δύο ειδών απαντήσεις. Η μία αφορά την ηθικότητα, ως το σύνολο των καθηκόντων που πηγάζουν από τον αμοιβαίο σεβασμό, την υποχρέωση της μη-πρόκλησης βλάβης, ή την προτροπή για παροχή βοήθειας, που διέπουν τις σχέσεις μας με τους άλλους. Η έτερη απάντηση αφορά τον τρόπο που μπορεί να ζει κανείς ώστε η ζωή του να λογίζεται, καταρχάς από αυτόν τον ίδιο, ως μια καλή ζωή. Ο προβληματισμός γύρω από το ευ ζην, όταν αναπτύσσεται συστηματικά, αποτελεί μέρος της ηθικής σκέψης, με την ευρεία έννοια της έρευνας γύρω από το αγαθό. Η ηθική συναποτελείται από τις αξίες που εμφανίζει ένας ανθρώπινος βίος. Η διαδικασία επιλογής, όμως, των αξιών που θα επιχειρήσει να πραγματώσει κάποιος είναι κάθε άλλο παρά απλή. Όχι μόνο δεν είναι σαφές το πώς μπορούμε να συνδυάσουμε έναν αριθμό ετερόκλητων –προσωπικών, επαγγελματικών, πνευματικών, πολιτικών– αξιών· δεν είναι καν δεδομένο τι συνιστά αξία, τι από όσα έλκουν τη γνώμη ή τα πάθη μας, αξίζει να πραγματωθεί. Η ταυτότητα αποτελεί μια πηγή αξιών που μας βοηθά να προσανατολιστούμε στις επιλογές μεταξύ διαφορετικών αγαθών. Προσφέροντας ένα πρότυπο για το πώς συγκροτείται ένας τύπος ανθρώπου, με βοηθά καταρχάς να σκεφτώ τη ζωή μου σε βάθος χρόνου ως ένα, υπό συνεχή διαμόρφωση, αφήγημα. Ο τρόπος που η προσωπική ιστορία μου εμπεριέχεται στην ιστορία διαφόρων συλλογικοτήτων (οι οποίες συνέχονται χάρη στη σεξουαλικότητα, την θρησκευτική πίστη, το φύλο, ή την εθνότητα) μετρά τόσο για την εικόνα που σχηματίζω ο ίδιος, όσο και για την αντίληψη που διαμορφώνουν οι άλλοι, για μένα. Νοηματοδοτώντας τον παρελθόν μου και χαράσσοντας το πλαίσιο εντός του οποίου μπορεί να προβάλω όψεις του εαυτού μου, η αφηγηματική μορφή της ταυτότητας καθιστά επίσης δυνατή την αξιολόγηση του βίου μου μέσα από τις κορυφώσεις ή τις οπισθοχωρήσεις της προσπάθειάς μου να ζήσω ως αυτό που συνιστά την ταυτότητά μου. Αν στην παραπάνω θεώρηση προσθέσουμε ότι η ταυτότητα στον ενικό είναι άλεκτος, καθώς δεν υφίσταται ταυτότητα άνευ αναφοράς σε κάποια ετερότητα, τουτέστιν σε μιαν άλλη ταυτότητα· ότι οι ταυτότητες είναι αδρομερείς και κανονιστικές, κι όχι παγιωμένες και περιγραφικές· τρίτον, ότι οι ταυτότητες ενίοτε επικαλύπτονται αλλά αρκετά συχνά αποκλίνουν, τότε καθίσταται ευνόητο αφενός, γιατί η ταυτότητα εμπλέκεται σε πλήθος ιδεολογικών και νομοθετικών ζητημάτων, αφετέρου, γιατί η επίκληση της βαρύτητας που έχει για τον καθένα η ταυτότητά του βρίσκεται στην απαρχή μάλλον, παρά στην ολοκλήρωση των διαφωνιών που ταλανίζουν την κοινωνία μας. Τα ζητήματα αυτά αναλύονται με εξαιρετική διεισδυτικότητα στο κεντρικό τμήμα τού έργου. Αποτελεί επίσης ένα από τα καλύτερα δείγματα γραφής που μας έχει προσφέρει η σύγχρονη πολιτική θεωρία. Η ύπαρξη αυτού του κειμένου, κατά την άποψή μου, συνιστά από μόνη της επαρκή λόγο για την μελέτη σύνολης της μονογραφίας, και την κριτική αναμέτρηση του κάθε αναγνώστη με τα ουσιώδη ηθικά ερωτήματα που εγείρει το βιβλίο.

Σύνδεση