Το θέατρο του σοσιαλιστικού παραδείσου

Το ζήτημα που τίθεται είναι κατά πόσο οι Σοβιετικοί απελευθέρωσαν την Ανατολική Ευρώπη ή την κατέλαβαν για λογαριασμό τους. Anne Applebaum: Σιδηρούν παραπέτασμα, Συνθλίβοντας την Ανατολική Ευρώπη 1944-1956, μτφρ. Κώστας Κουρεμένος, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2016, σελ. 570 «Ο καθένας επιβάλλει το καθεστώς του μέχρι εκεί που φτάνουν τα στρατεύματά του.» Ιωσήφ Στάλιν ‒ Όχι φίλε μου, εμείς δεν θα ζήσουμε αρκετά, ώστε να δούμε τον κομμουνισμό· τα παιδιά μας όμως… Αχ, τα καημένα τα παιδιά μας. (Ρωσικό ανέκδοτο) Με τη θυσία εκατοντάδων χιλιάδων στρατιωτών ο σοβιετικός στρατός έδιωξε τους Ναζί από την Ανατολική Ευρώπη, διέσωσε αποδεκατισμένα αντιστασιακά κινήματα, συνέλαβε κυβερνήσεις δωσιλόγων, άνοιξε τις πύλες του Άουσβιτς-Μπιρκενάου και κατέβασε πρώτος τη σβάστικα από το Ράιχσταγκ. Ωστόσο, όταν το 1946 έγινε στην Πολωνία δημοψήφισμα για μια σειρά από νομοθετήματα που τροποποιούσαν το καθεστώς προς το σοσιαλιστικότερο και η πλειοψηφία αποφάνθηκε αρνητικά, η κυβέρνηση έκρινε ότι ο λαός ψήφισε «αντιδραστικά κι αστόχαστα» και άλλαξε το αποτέλεσμα. Δέκα χρόνια μετά, όταν δημοσιοποιήθηκε η περίφημη μυστική ομιλία του Χρουστσόφ, η οποία καταδίκαζε τον σταλινισμό, οι Ούγγροι έσπευσαν να επικροτήσουν μαζικά την καταδίκη, σ’ ένα κλίμα «ευφορίας και χάους» που διήρκεσε δώδεκα μέρες. Στις 4 Νοεμβρίου 1956 μπήκαν τα σοβιετικά τανκς στη Βουδαπέστη, για να ακολουθήσουν 341 απαγχονισμοί και πάνω από 20.000 φυλακίσεις. Το ζήτημα που θέτουν αυτές οι αναφορές είναι κατά πόσο οι Σοβιετικοί απελευθέρωσαν την Ανατολική Ευρώπη ή την κατέλαβαν για λογαριασμό τους. Χώρες στα ανατολικά της «γραμμής» από τη Βαλτική μέχρι την Αδριατική βρέθηκαν να γλιτώνουν από τη φρίκη του ναζιστικού ολοκληρωτισμού χάρη σε έναν άλλο ολοκληρωτισμό, που ανταγωνιζόταν σε απανθρωπιά τον πρώτο. Χωρίς εμπάθειες, χωρίς ηθικές αξιολογήσεις ή και αναζητήσεις βαθύτερων αιτίων, το βιβλίο της Αν Άπλμπαουμ περιγράφει το τι ακριβώς έγινε σε αυτές τις χώρες, από τις τελευταίες μέρες του πολέμου ως το 1956, με πλήθος τεκμηρίων που η πολυμαθής ιστορικός και βραβευμένη με Πούλιτζερ δημοσιογράφος συνέλεξε από πρόσφατα ανοιγμένα αρχεία κι από προσωπικές μαρτυρίες όσων έζησαν αυτή την περίοδο. Ο υπότιτλος του βιβλίου –«Συνθλίβοντας την Ανατολική Ευρώπη»– δεν περιλαμβάνει όλη την Ανατολική Ευρώπη. Οι συστηματικές αναλύσεις της συγγραφέως, για το πώς οι απελευθερωτές μετατράπηκαν σε δυνάστες, αφορούν την Ανατολική Γερμανία, την Ουγγαρία και την Πολωνία. Οι ιδιαιτερότητες της Ρουμανίας λ.χ., που από 1000 κομμουνιστές σε πληθυσμό 16 εκατομμυρίων, το 1944, πέρασε σε 800.000 το 1947, ή εκείνες της Βουλγαρίας, της Γιουγκοσλαβίας και της Τσεχοσλοβακίας (όπου το 1946 το Κ.Κ. κατέλαβε νόμιμα την εξουσία, με εκλογές που του έδωσαν 114 από τις 300 έδρες, αλλά το 1948 έγινε, πραξικοπηματικά, το μόνο κόμμα της χώρας) θίγονται περιθωριακά μόνο. Και για τις χώρες όμως που η συγγραφέας προσεγγίζει ενδελεχώς, το πώς προσαρμόστηκαν οι λαοί τους, ποιες εξαγορές ή ποιοι εξαναγκασμοί, ποιοι προσηλυτισμοί ή ποιες επιδείξεις δύναμης τους κράτησαν σε καθεστώς ανελευθερίας και στερήσεων, εξετάζεται σχεδόν αποκλειστικά για τους πληθυσμούς των πόλεων. Με περιθωριακή, επίσης, τη διερεύνηση των αντίστοιχων συνθηκών στην ύπαιθρο, όπου τα ποσοστά όσων θα επεδίωκαν να δικαιώσουν τους συμβιβασμούς ή την απάθειά τους μπορεί να ήταν μεγαλύτερα. Κάπου εκεί, πάντως, αναπτύσσεται το πιο συναρπαστικό μέρος του βιβλίου: όχι μόνο στο πώς καταλήφθηκε η εξουσία από τους Σοβιετικούς, σε χώρες που δεν είχαν ιδιαίτερα δημοφιλή κομμουνιστικά κόμματα κατά την προπολεμική περίοδο, αλλά ποιες τεχνικές και ποιες δοσολογίες βίας ή προπαγάνδας (με την προώθηση εκπαιδευμένων στη Μόσχα στελεχών σε κρίσιμες θέσεις σε αστυνομία, ραδιόφωνο και ημερήσιο τύπο) επέτρεψαν στα καθεστώτα του «σιδηρού παραπετάσματος» να μακροημερεύσουν, ανάμεσα σε μάλλον διστακτικούς υποστηρικτές κι εκατομμύρια παθητικούς αντιπάλους. «Κόβοντας σαν τις φέτες του σαλαμιού» τις παλιότερες πολιτικές τάσεις, όπως υπερηφανευόταν ότι καταφέρνει ο μέχρι το 1956 απόλυτος ηγέτης της κομμουνιστικής Ουγγαρίας Μάτιας Ράκοζι, ώστε να οδηγήσει τη χώρα του στην πλήρη σοβιετοποίηση. Η αλήθεια είναι πως υπήρχε διάχυτη σε όλη την Ευρώπη μια κρίσιμη προϋπόθεση η οποία ευνόησε την αρχική ανοχή προς τον σοβιετικό ολοκληρωτισμό: η εμπειρία της διαφθοράς και των αδυναμιών της δημοκρατίας, εξαιτίας των οποίων ανέβηκε στην εξουσία ο Χίτλερ. Η λεγόμενη «αστική δημοκρατία» είχε στιγματιστεί και η στροφή στον κομμουνισμό έμοιαζε, για πάρα πολλούς, ικανή να εμποδίσει μια νέα, ανάλογη εκτροπή. Εξάλλου, μετά τις τερατώδεις καταστροφές που είχε επιφέρει ο πόλεμος, οτιδήποτε αποκαθιστούσε ένα είδος ειρηνικής καθημερινότητας γινόταν ευμενώς αποδεκτό. Κι αν το νέο καθεστώς εμφανιζόταν εξίσου δεσποτικό, έδινε τουλάχιστον την υπόσχεση ότι «σε πέντε χρόνια όλα θα είναι καλύτερα» και, σίγουρα, πολύ πιο καλά απ’ όσο μέσα στις αδικίες και την εκμετάλλευση του καπιταλιστικού κόσμου. Από την άλλη μεριά, εκείνο που ώθησε την ΕΣΣΔ να επιδιώξει την κυριαρχία του καθεστώτος της στις χώρες όπου νίκησε τους Ναζί, με όποια ανοχή τελεσφόρησε αρχικά και όποια βία απαιτήθηκε στη συνέχεια, δεν ήταν η αντιπαλότητα προς τον απειλητικό αμερικανικό ιμπεριαλισμό, όπως υποστηρίζουν κάποιοι. Η αντιπαλότητα τωόντι σκλήρυνε, από την επομένη του πολέμου, και άρα μια ζώνη φιλοσοβιετικών κρατών μεταξύ Δύσης και ΕΣΣΔ απέβαινε εξαιρετικά ωφέλιμη για την τελευταία. Ήταν όμως η ίδια η αποτυχία του κομμουνισμού στην αρχική του έδρα –τη Ρωσία– αυτή που έδωσε το πιο σημαντικό κίνητρο. Οι μεταξύ 1917 και 1921 απόπειρες επαναστατικών ανατροπών σε όλη την Ευρώπη είχαν αποτύχει. Όσο για τη θεωρία του «εθνικού κομμουνισμού» ή του «σοσιαλισμού σε μία μόνο χώρα», όπως την πρωτοδιατύπωσε ο Μπουχάριν το 1925 και την υποστήριξε ο Στάλιν με εκατομμύρια νεκρών από πείνα, εκτελέσεις και εξορίες μέχρι την έναρξη του πολέμου, είχε να παρουσιάσει μόνο καθημερινή μιζέρια και συνεχή ανασφάλεια για τους σοβιετικούς πολίτες. Η πολεμική νίκη αποτέλεσε, λοιπόν, μοναδική ευκαιρία να ανατιμηθεί ο απαξιωμένος από τις αποτυχίες των πενταετών προγραμμάτων κι από τον αντίκτυπο των δικών της Μόσχας (1936-38) ρωσικός κομμουνισμός. Το βιβλίο της Αν Άπλμπαουμ δείχνει με σαφήνεια πόσο οι κατεστραμμένες από τη ναζιστική επίθεση κι αποτελειωμένες μέσα στη σοβιετική αντεπίθεση χώρες της Ανατολικής Ευρώπης είχαν ανάγκη από ανασυγκρότηση και τάξη, αλλά και πώς η προφητεία της παγκόσμιας διάδοσης του κομμουνισμού προπαρασκευαζόταν μεθοδικά στην ΕΣΣΔ, με την εκπαίδευση ντόπιων στελεχών που θα φρόντιζαν να την υλοποιήσουν μόλις επέστρεφαν στις πατρίδες τους. Αυτό και άρχισε να εφαρμόζεται αμέσως μετά την πολεμική νίκη. Κατάσχοντας την όποια τεχνολογία είχε απομείνει εκεί και τις πηγές πρώτων βιομηχανικών υλών, η ΕΣΣΔ ανταπέδιδε σε υποσχέσεις σοσιαλιστικού παραδείσου. Αποτέλεσμα ήταν η ακόμη μεγαλύτερη εξάπλωση της μιζέριας. Τα υπόλοιπα τμήματα της τοιχογραφίας του Μαξ Λίνγκνερ, Οικοδόμηση της Δημοκρατίας, 1952. Δυστυχώς, η περίφημη προσδοκία του Μαρξ, για μια κοινωνία στην οποία ο καθένας θα αποδίδει κατά τις ικανότητές του και θα αμείβεται κατά τις ανάγκες του, πάσχει σε ένα κρίσιμο σημείο: ότι δέλεαρ για να αποδίδει κανείς κατά τις ικανότητές του είναι να υπερβαίνει η αμοιβή τις ανάγκες του. Αυτομάτως, έτσι, εγκαθίσταται η ταξική κοινωνία. Κι αν αντί του δελέατος χρειάζεται ένας αστυνομικός πάνω από τον κάθε εργαζόμενο, ώστε να εποπτεύει ότι πράγματι αυτός αποδίδει στο μέγιστο των ικανοτήτων του, τότε οι ικανότητες του εργαζόμενου μειώνονται και βελτιώνονται μόνον εκείνες του αστυνόμου. Κάπως έτσι, νομίζω, λειτούργησαν οι κοινωνίες του «ανατολικού μπλοκ». Με την προσθήκη ενός ακόμη αστυνομικού μάλιστα, ώστε να παρακολουθεί τους εργαζόμενους και στις ιδιωτικές τους στιγμές, εξασφαλίζοντας ότι δεν θα σκέπτονται ή συζητούν άλλες σχέσεις εργασίας-αμοιβής, σε άλλου είδους κοινωνία. Το ιδεώδες, ασφαλώς, είναι να εγκολπωθούν οι δύο παραπάνω αστυνομικοί, με το κάθε άτομο να επιτυγχάνει την προσωπική του «πλύση εγκεφάλου». Κι εκεί, όπως ήδη παρατήρησα, βρίσκεται το πιο ενδιαφέρον μέρος του βιβλίου. Πώς πρώην υπήκοοι αυτοκρατοριών ή μοναρχιών, όπως και πολίτες δημοκρατικών καθεστώτων, προερχόμενοι από μια τεράστια ποικιλία γλωσσικών, πολιτιστικών και θρησκευτικών παραδόσεων, πιάστηκαν σε μια προκρούστεια κλίνη. Σε μια ισοπεδωτική τακτική, με δημοκοπίες και απειλές, που από το 1945 μέχρι το 1950 πέτυχε να τους έχει όλους να παρελαύνουν κατά εκατομμύρια σε εορτασμούς της κομμουνιστικής εξουσίας και σε τελετές λατρείας του Στάλιν ή τοπικών σταλινίσκων – όπως ο Ράκοζι στην Ουγγαρία, ο Μπολέσλαβ Μπιέρουτ στην Πολωνία ή ο Βάλτερ Ούλμπριχτ στην Ανατολική Γερμανία. Άμεσα νομιμοποιημένη από την πολεμική νίκη, η αξία του σοσιαλισμού της ΕΣΣΔ νομιμοποιούσε και την ανάληψη πλήρους ελέγχου της δημόσιας και ιδιωτικής ζωής από αφοσιωμένους κομμουνιστές – Ανατολικοευρωπαίους ή Ρώσους, βετεράνους πολεμικών μετώπων ή νεοφώτιστους. Με λενινιστική αποφασιστικότητα, όσο και με σταλινική δολιότητα, η αρχική ανοχή σε ιδιωτικές εμπορικές πρωτοβουλίες, σε επανεμφάνιση πολιτικών κομμάτων, σε εκδόσεις εντύπων ή ιδρύσεις λεσχών και ό,τι άλλο συγκροτεί τη δημόσια σφαίρα, μετατράπηκε σύντομα σε ανοιχτή επίθεση, απαγορεύσεις και λογοκρισία. Τίποτε, από ένα σημείο και πέρα, δεν επιτρεπόταν να μείνει εκτός κρατικού ελέγχου. Από την παραγωγή χάλυβα μέχρι την οικιακή κτηνοτροφία, από την επιφυλλιδογραφία των εφημερίδων μέχρι τη μουσική των ιδιωτικών διασκεδάσεων, από τη γλυπτική των πλατειών μέχρι τις συζητήσεις του οικογενειακού δείπνου. Βέβαιοι ότι τα επίκτητα χαρακτηριστικά μπορούν να κληροδοτούνται, όπως υποστήριζε η σοβιετική βιολογία του Τροφίμ Λυσένκο, οι ντόπιοι κομμουνιστές ηγέτες και οι σοβιετικοί επόπτες τους βάλθηκαν να εκπαιδεύσουν τις κοινωνίες, έτσι ώστε το κάθε μέλος τους «να σκέπτεται όπως ο Λένιν, να δρα όπως ο Στάλιν και να εργάζεται όπως ο Σταχάνοφ». Τέτοιος όφειλε να γίνει ο μελλοντικός «Homo Sovieticus». Μέχρι τον θάνατο του Στάλιν, το 1953, αυτό το ιδεώδες έμοιαζε πλέον να πραγματώνεται. Όλως παραδόξως, όμως, αμέσως μετά το τέλος του «μεγάλου ηγέτη των λαών» και παρά τον θρήνο των ανά τον κόσμο κομμουνιστών, αναδύθηκε ένα πλήθος αμφισβητήσεων, διαμαρτυριών, απεργιακών κινητοποιήσεων και, γενικά, αντιδράσεων οι οποίες έδειχναν ότι ο σοσιαλιστικός παράδεισος δεν είχε απαλλαγεί από τον διάβολο της αμφιβολίας και της αμφισβήτησης. Αντικυβερνητικά ανέκδοτα, σατιρικοί υπαινιγμοί σε θεατρικές παραστάσεις, καλλιτεχνικές πρωτοβουλίες εκτός κομματικής γραμμής, κρυφές ψυχοθεραπείες με βάση τον καταδικασμένο ως «οικιακή ψυχολογία του καπιταλισμού» φροϋδισμό, ή άλλες εκδηλώσεις ανυπακοής εξερράγησαν σε φανερή διαμαρτυρία. Με μιαν αυθόρμητη εργατική απεργία στην Ανατολική Γερμανία το 1953, η οποία θορύβησε έως και τον απολαμβάνοντα τα προνόμια του αναγνωρισμένου κομμουνιστή καλλιτέχνη Μπέρτολντ Μπρεχτ· με την απροκάλυπτα αντισοβιετική εξέγερση στη Βουδαπέστη το 1956, η οποία πρόλαβε να απαιτήσει άλλου είδους σοσιαλισμό, πριν να καταπνιγεί με σφοδρότητα· ή με την πιο ήπια ανατροπή στην Πολωνία, όπου η επάνοδος του Βλάντισλαβ Γκομούλκα στην εξουσία, μετά τον «πολωνικό Οκτώβρη» του 1956, επέβαλε έναν πιο «αυθεντικά» πολωνικό κομμουνισμό, άλλον από εκείνον της Μόσχας. Έδειξαν ωστόσο, όλα αυτά, πως η εξίσωση στη μιζέρια και η διαρκής αστυνομική επαγρύπνηση δεν εξασφάλιζαν την πειθήνια αποδοχή τού ότι «το κόμμα έχει πάντα δίκιο». Όσοι δεν εξαγοράστηκαν από την πρόσβαση στη χλιδή, η οποία απονεμόταν στην κομματική νομενκλατούρα, όσοι δεν τρομοκρατήθηκαν με μια επανάληψη των δικών της Μόσχας, η οποία επιχειρήθηκε στο ανατολικό μπλοκ την περίοδο 1949-53, και όσοι δεν ξεγελάστηκαν από την ελπίδα ότι η επόμενη ή η μεθεπόμενη πενταετία θα μοιράσει στις μάζες τούς άφθονους καρπούς μιας κεντρικά σχεδιαζόμενης οικονομίας, έμειναν σε στωική σιωπή. Πολλοί γονείς δίδασκαν στα παιδιά τους πως δύο είδη δημοκρατίας υπάρχουν, η «πραγματική» και η «σοβιετική», κι εκείνα έπρεπε να μένουν μακριά από την πρώτη και να θαυμάζουν τη δεύτερη. Αν δεν ήταν τόσο δραματικά όσα συνέβησαν πίσω από το «σιδηρούν παραπέτασμα», θα μπορούσε να το δει κανείς σαν μια μακρά θεατρική παράσταση οικοδόμησης του «σοσιαλιστικού παραδείσου». (Έτσι κι αλλιώς, ο όρος «iron curtain», με τον οποίο ο Τσόρτσιλ βάφτισε τις χώρες του ανατολικού μπλοκ, προέρχεται από τη θεατρική αρχιτεκτονική του 18ου αιώνα και παραπέμπει στο μέτρο προστασίας της πλατείας, σε ενδεχόμενη πυρκαγιά στη σκηνή). Αλίμονο, για ανθρώπους που πίστευαν με πάθος ότι ο σοσιαλιστικός παράδεισος πράγματι οικοδομείται, κι ακόμη περισσότερο για όσους εξοντώθηκαν ή βασανίστηκαν για χάρη της οικοδόμησης, η παράσταση δεν ολοκληρώθηκε ποτέ. «Κατέβηκε», θλιβερά, μετά από 44 χρόνια. Κατέστησε μάταια, έτσι, και τα πάθη της σκηνής, υποκριτικά ή βιούμενα με αυθεντικότητα, αλλά και τα ανάμικτα αισθήματα της πλατείας. Δεν ξέρω αν η Αν Άπλμπαουμ έχει σκοπό να ολοκληρώσει την εξαιρετική της έρευνα με έναν δεύτερο τόμο, για την περίοδο 1956-1989, περιλαμβάνοντας και την «άνοιξη της Πράγας» το 1968. (Ο επίλογος του βιβλίου διατρέχει επιγραμματικά αυτή την περίοδο και ίσως αυτό να αρκεί). Σίγουρα, θα είχε ενδιαφέρον να διαβάσει κανείς μια τέτοια συνέχεια, μέσα από τη μεθοδικότητα της έρευνας και την ποιότητα της γραφής της. Με την ίδια αξιοθαύμαστη άνεση στο να συνδέει τη μακρά ιστορική αφήγηση με αποσπάσματα θεωρητικών θέσεων και προσωπικών μαρτυριών, με την ίδια λαμπρή σαφήνεια στο να ταξινομεί τις τακτικές επιβολής κατά τη χρονική τους εξέλιξη σε διάφορες χώρες. Γεννημένη στην Ουάσιγκτον το 1964, κόρη φιλελεύθερων Εβραίων, η Αν Άπλμπαουμ διατηρεί συνεργασίες με έγκριτες εφημερίδες και περιοδικά, όπως οι Washington Post, Economist, Daily Telegraph, κ.ά., είναι μέλος συντηρητικών «think tank» σαν το Ινστιτούτο Legatum, έχει παντρευτεί τον άλλοτε υπουργό Εξωτερικών της Πολωνίας Ράντοσλαβ Σικόρσκι και διακρίθηκε το 2003 για την ιστορική της μελέτη επί των σοβιετικών φυλακών και των στρατοπέδων Γκούλαγκ. Στην Ελλάδα, σίγουρα, θα την εντάσσαμε σε μια συντηρητική ελίτ. Από την άλλη μεριά, όμως, έχει κάνει σπουδές ιστορίας και διεθνών σχέσεων στην Οξφόρδη, στο Γέιλ και στη Σχολή Οικονομικών του Λονδίνου, μιλά άψογα τρεις κεντροευρωπαϊκές γλώσσες, έζησε στη Βαρσοβία την πτώση του Τείχους του Βερολίνου και οι έρευνές της διακρίνονται για την υψηλή τους εγκυρότητα. Άρα οι τυχόν επιφυλάξεις για συντηρητικές προκαταλήψεις των απόψεών της μπορεί να ισχύουν, όσο όμως ισχύουν και εκείνα που γράφει. Το βιβλίο της είναι ό,τι πρέπει για να το δωρίσει κανείς σε όσους επιμένουν να προτείνουν έναν κόσμο με «κοινωνικοποιημένα τα μέσα παραγωγής και κεντρικό σχεδιασμό της οικονομίας». Ιδίως τα κεφάλαια 10 και 12, περί «οικονομίας» και περί «εσωτερικών εχθρών» αντίστοιχα, εξηγούν τέλεια το πώς δούλεψε, σε όλα τα υπό σοβιετικό έλεγχο κράτη, και η «κοινωνικοποίηση» των παραγωγικών μέσων και η διανομή των αγαθών ενός «κεντρικού σχεδιασμού». Οι αναλυτικές περιγραφές των συνθηκών καθημερινής ζωής, των εργασιακών επιδόσεων, των τρόπων διασκέδασης, των επετειακών εορτασμών και του διαρκούς κυνηγητού αντιφρονούντων είναι τόσο καλά τεκμηριωμένες (με παραπομπές σε αρχεία και μαρτυρίες πρωταγωνιστών ή κομπάρσων), που οποιοσδήποτε νοήμων αναγνώστης δεν μπορεί να μείνει παρά με αίσθηση βαθιάς πίκρας στο τέλος του βιβλίου. Το δικό μου συμπέρασμα είναι πως η καπιταλιστική αδικία εκτρέφει τόσους επαναστάτες, όσους ακριβώς και η ανελευθερία του κομμουνισμού. Η διαφορά είναι ότι οι πρώτοι, όποτε έχουν επιτυχία, διορθώνουν μερικές αδικίες· ενώ η μόνη δυνατή επιτυχία των δεύτερων είναι να παλινορθώσουν την καπιταλιστική αδικία. Διότι αν, όπως λέγεται, ο καπιταλιστής είναι έτοιμος να πουλήσει ως και το σχοινί με το οποίο θα τον κρεμάσουν, ο κομμουνιστής δεν κάνει άλλο από το να πουλά υποσχέσεις που διαψεύδονται οικτρά.

Το θέατρο του σοσιαλιστικού παραδείσου

Σύνδεση