O ιστορικός ως ενεργός πολίτης και η εθνική μας αυταρέσκεια

Αν οι έλληνες πολίτες γνώριζαν τα σφάλματα που οδήγησαν στις έξι πρώτες πτωχεύσεις της Ιστορίας μας, θα είχαμε αποφύγει την έβδομη. Γ.Β. Δερτιλής, Επτά πόλεμοι, τέσσερις εμφύλιοι, επτά πτωχεύσεις, 1821-2016, Πόλις, Αθήνα 2016 (5η έκδοση), σελ. 162 Ο συγγραφέας, διαπρεπής μελετητής της ιστορίας του ελληνικού κράτους, με έμφαση στην ιστορική ανάλυση των δημόσιων οικονομικών, προϊδεάζει τον αναγνώστη για τους άξονες της ανάλυσής του με τον εύγλωττο τίτλο του βιβλίου. Συνδέει, δηλαδή, ένα εμφανέστατο σύμπτωμα της ελληνικής παθογένειας, τις αλλεπάλληλες πτωχεύσεις του Δημοσίου, με τους συχνούς πολέμους, εξωτερικούς και εμφύλιους, στους οποίους ενεπλάκη το ελληνικό κράτος, και τις υψηλές πολεμικές δαπάνες που επωμίστηκε όχι μόνο σε καιρό πολέμου αλλά και σε ειρηνικές περιόδους. Όπως εξηγεί στη σ. 26, «οι υπέρμετρες στρατιωτικές δαπάνες, η υπερχρέωση και τα ανεπαρκή φορολογικά έσοδα συνδέονται σε φαύλο κύκλο ή, ορθότερα, σε “φαύλη σπείρα”». Τη σπείρα αυτή, κατά την άποψη του συγγραφέα, διαχρονικά συντηρούν δύο «ωστικές δυνάμεις», ο εθνικισμός και αυτό που αποκαλεί «το αδελφοκτόνο σύνδρομο του Κάιν» (σ. 27-28). Τα στοιχεία αυτά, όπως παραδέχεται ο Δερτιλής (σ. 137), είναι κοινά σε όλες τις ανθρώπινες κοινότητες (αν μη και, σε ό,τι αφορά την τάση για αλληλοσπαραγμό, σε «πολλά άλλα είδη του ζωικού βασιλείου»). Μάλιστα ο συγγραφέας δεν αποκλείει το «αρχέγονο» αυτό σύνδρομο να πυροδοτήσει έναν εξωτερικό ή και έναν, πέμπτο κατά σειράν, εμφύλιο πόλεμο (σ. 146). Και τούτο, παρά τον εντυπωσιακό ενταφιασμό της προηγούμενης εμφύλιας διαμάχης μέσα στο κλίμα της μεταπολιτευτικής συναίνεσης που επικυρώθηκε με την αριστεροδεξιά συγκυβέρνηση του 1989. Ο Δερτιλής ασφαλώς δεν συγκαταλέγεται μεταξύ εκείνων που αποδίδουν τις επιτυχίες ή τις αποτυχίες του ελληνικού κράτους στην εθνική «ιδιοτυπία» ή «ιδιοσυστασία» του ελληνικού έθνους. Η επίμονη, ωστόσο, αποτυχία έθνους και κράτους να υπερβούν τη φαύλη σπείρα εσωτερικών και εξωτερικών κρίσεων και πτωχεύσεων, και μάλιστα σε περίοδο παρατεταμένης ειρήνης όπως αυτή που διανύουμε από το 1949, οπωσδήποτε θέτει μια τεράστια πρόκληση στους κοινωνικούς επιστήμονες. Τα δύο βασικά αίτια γύρω από τα οποία ο Δερτιλής υφαίνει το δικό του ερμηνευτικό σχήμα δεν λείπουν από τις άλλες εθνικές κοινότητες ανά την υφήλιο. Φαίνεται, όμως, ότι πολλές από αυτές κατορθώνουν να χαλιναγωγούν τόσο τον εθνικισμό όσο και τις διχαστικές ενορμήσεις τους. Θα υποστήριζα ότι αυτό το επιτυγχάνουν κυρίως επειδή εγκαθιδρύουν λειτουργικούς κρατικούς θεσμούς και βιώσιμες οικονομίες. Αξίζει, επομένως, να τεθεί το ερώτημα: γιατί, από συστάσεως του ελληνικού κράτους, η κοινωνία μας απέτυχε ακριβώς να παγιώσει θεσμούς και οικονομία που θα διασφάλιζαν σχετικά αδιατάρακτα τους όρους της υλικής αναπαραγωγής της. Το ότι κατόρθωσε να επιβιώσει σε ενιαίο κράτος, με μικρά μόνο διαλείμματα διάσπασης και ξένης κατοχής, οφείλεται σε παράγοντες που δεν ορίζονται πάντοτε από την ίδια την ενδιαφερόμενη κοινότητα: Εκτός από τις αναμφισβήτητες αντοχές ενός έθνους που ενηλικιώνεται εν μέσω διαδοχικών κρίσεων, οι εκάστοτε ηγεσίες του μπορούσαν να υπολογίζουν στη στρατηγική θέση της χώρας, στο –συχνά αλληλοσυγκρουόμενο– ενεργό ενδιαφέρον μεγάλων δυνάμεων, αλλά και σε πολιτισμικό κεφάλαιο υψηλού συμβολισμού (η Ελλάδα ως γενέτειρα του δυτικού πολιτισμού, λίκνο της δημοκρατίας, προμαχώνας ελευθερίας). Αυτά τα πλεονεκτήματα οι ηγέτες της χώρας άλλοτε τα εκμεταλλεύτηκαν και άλλοτε τα διασπάθισαν. Στην πρώτη περίπτωση, πολιτεύθηκαν με ρεαλισμό και ευθύνη (με παραδείγματα τους Καποδίστρια, Τρικούπη, Βενιζέλο, Κωνσταντίνο Καραμανλή). Στη δεύτερη, ενέδωσαν στη μαξιμαλιστική πατριδοκαπηλία και στον ανεύθυνο λαϊκισμό (πλήθος τα παραδείγματα). Ένα βασικό αίτιο που δεν επέτρεψε στο ελληνικό κράτος να αποκτήσει λειτουργικότητα (με την έννοια της αποτελεσματικότητας και της ανθεκτικότητας που διασφαλίζει η αμεροληψία των θεσμών – αυτό που συχνά αποκαλείται «ουδέτερο κράτος») είναι το γεγονός ότι εξακολουθεί να αντιμετωπίζεται ως λάφυρο από τις αντιμαχόμενες πολιτικές παρατάξεις και ως πρωταρχικό μέσο βιοπορισμού από μεγάλη μερίδα των οπαδών τους. Και αλλού μεσουρανούν δημαγωγοί, επιβιώνουν σχέσεις προστασίας-πατρωνίας, και ευδοκιμούν φαινόμενα ευνοιοκρατίας και νεποτισμού (από τις Ηνωμένες Πολιτείες και τη Γαλλία έως το Ισραήλ, την Κύπρο ή τη Σιγκαπούρη). Εκεί, όμως, το κράτος κατορθώνει να εγγυηθεί ένα περιβάλλον στοιχειωδώς ευνοϊκό για την ανάπτυξη της ιδιωτικής οικονομίας, ώστε αυτή να χρηματοδοτεί σε ικανοποιητικό βαθμό τις αναγκαίες κρατικές δαπάνες. Η σχέση αυτή αλληλεξάρτησης κράτους και πολιτών, που θα όφειλε να στοχεύει στην ευημερία αμφότερων, παραμένει διαταραγμένη στην Ελλάδα. Στο παρελθόν, οι αμυντικές δαπάνες, όπως αναλύει ο Δερτιλής, αποσπούσαν μεγάλο μέρος των εγχώριων εσόδων και συντελούσαν στον υψηλό εξωτερικό δανεισμό. Πρόσθετος επιβαρυντικός παράγοντας υπήρξε η διαφθορά κρατικών λειτουργών, το κόστος της οποίας μετακυλιόταν στον δημόσιο προϋπολογισμό μέσω υπερτιμολογήσεων. Τις υπέρογκες αυτές δαπάνες, τουλάχιστον έως το 1922, υπαγόρευε η λογική του αλυτρωτικού εθνικισμού, έναντι της οποίας συχνά υποχωρούσε κάθε άλλη προτεραιότητα. Διαχρονικά, ωστόσο, υπήρχαν και άλλοι λόγοι που επανειλημμένα έφεραν το κράτος στα πρόθυρα της χρεοκοπίας. Πρόκειται για τις ανάγκες μισθοδοσίας και προμηθειών του Δημοσίου οι οποίες σταθερά υπερέβαιναν τις εισπρακτικές δυνατότητες του ελληνικού κράτους, κλονίζοντας έτσι τη δημοσιονομική του υγεία. Αν και στο παρελθόν σημειώνονταν κρούσματα ακραίας αναδιανεμητικής πολιτικής μέσω μισθοδοσίας, συντάξεων και επιδομάτων με κριτήρια πελατειακά και ψηφοθηρικά, το φαινόμενο εντάθηκε κατά τα τελευταία τριάντα πέντε χρόνια, υπό τις ενθουσιώδεις ιαχές των ψηφοφόρων. Ένα κατεξοχήν αναδιανεμητικό ασφαλιστικό σύστημα, ένα κοστοβόρο σύστημα υγείας, κύματα προσλήψεων προσωπικού στον στενό αλλά και στον ευρύτερο δημόσιο τομέα, οι παγίως υπερτιμολογημένες προμήθειες και δημόσια έργα, σε συνδυασμό με την ανοχή της φοροδιαφυγής και εισφοροαποφυγής πολυμελών κοινωνικών ομάδων, ξεπέρασαν κατά πολύ τις δυνατότητες της οικονομίας. Το αποτέλεσμα ήταν να εκτοξευθούν το δημόσιο χρέος και το έλλειμμα της γενικής κυβέρνησης σε ύψη απαγορευτικά για το αξιόχρεο της χώρας. Προκειμένου να αποφευχθεί η κήρυξη του κράτους σε κατάσταση τυπικής χρεοκοπίας, η πολιτική τάξη αποδέχθηκε τρία διαδοχικά προγράμματα διάσωσης που απλώς πιστοποίησαν ένα τετελεσμένο γεγονός, ότι δηλαδή το οικονομικό μέλλον ακόμη και αγέννητων Ελλήνων έχει υποθηκευτεί επ’ αόριστον προκειμένου να εξυπηρετηθούν τα χρέη που σύναψαν οι αμέσως προηγούμενες γενιές. Όλα αυτά συντελέσθηκαν σε μια εποχή που ο αλυτρωτισμός είχε δώσει τη θέση του σε έναν αμυντικό, κατά βάση, αλλά εξίσου δαπανηρό εθνικισμό, ο οποίος συνδυάστηκε με τον λαϊκισμό της αλόγιστης κατανομής πόρων σε κοινωνικές ομάδες στο όνομα «δικαίων αιτημάτων» και, εν συνεχεία, «κεκτημένων δικαιωμάτων». Αυτή η σπατάλη πόρων και η κατάχρηση ιδεών και ιδεολογημάτων που τη συνόδευε έτυχαν, επαναλαμβάνω, επιδοκιμασίας από τη συντριπτική πλειοψηφία του εκλογικού σώματος. Σήμερα, έπειτα από επτά χρόνια «στασιμοχρεοκοπίας», το ίδιο αυτό εκλογικό σώμα επίμονα αρνείται να αποδεχθεί τα βαθύτερα αίτια της ελληνικής κρίσης και εξακολουθεί να αποζητά την επιστροφή στον χαμένο παράδεισο της αέναης (ανα)διανομής πόρων από την εκάστοτε κυβέρνηση. Πέρα από την κοντόθωρα εγωιστική προσκόλληση στο ίδιον όφελος (σε βάρος όχι μόνο του συμφέροντος των πολλών αλλά και των μελλοντικών γενεών), τη στάση της πλειονότητας των ελλήνων πολιτών[1] εξηγούν και πολιτισμικά κριτήρια. Στοιχεία όπως η πίστη σε θεωρίες συνωμοσίας, η επιπόλαια έστω αποδοχή επικίνδυνα χρεοκοπημένων ιδεολογιών του παρελθόντος, η δυσανεξία στις κάθε μορφής μειονότητες, η δυσπιστία έναντι της επιστημονικής αυθεντίας, η αποστροφή στην ιεραρχία, η μόνιμη τάση καταστρατήγησης των κανόνων, τα επιδερμικά κριτήρια αποδοχής ή απόρριψης του πολιτικού προσωπικού ανιχνεύονται στην κουλτούρα των περισσότερων εθνών ανά τον κόσμο. Αυτό που φαίνεται να διακρίνει την ελληνική περίπτωση και την καθιστά τοξική για τη μελλοντική πορεία της χώρας είναι η συνύπαρξη όλων αυτών των αντιφιλελεύθερων στάσεων και μάλιστα σε υψηλές «συγκεντρώσεις». Το φαινόμενο υποδηλώνει έλλειμμα ανθρωπιστικής παιδείας. Μέρος αυτού του ελλείμματος αφορά τη γνώση για το εθνικό παρελθόν, βασικού στοιχείου αυτογνωσίας κάθε ανθρώπινης κοινότητας. Δύσκολα θα μπορούσε κάποιος να ισχυριστεί ότι το εκπαιδευτικό σύστημα στη χώρα μας καθιστά έστω και τη συμβατική δημόσια ιστορία κτήμα των πολιτών, ιδίως των νεοτέρων. Το κενό αυτό έρχονται να συμπληρώσουν οι κάθε λογής «παραϊστορίες» που ευδοκιμούν σε διαδικτυακούς τόπους και παραπλανούν τους απαράσκευους επισκέπτες. Και αν η άγνοια οδηγεί σε ακρισία, η πλάνη εγγυάται καταστροφικές επιλογές. Υπάρχει ελπίδα να διδαχθούμε από τα λάθη του παρελθόντος; Ο Δερτιλής θεωρεί ότι αυτό θα ήταν χρήσιμο, αλλά φαίνεται να αμφιβάλλει για τη δεκτικότητα ενός κοινού εθισμένου στην αυταρέσκεια της ημιμάθειας.[2] Ίσως η προφανής κακή σχέση των Ελλήνων με την Ιστορία τους να ώθησε τον συγγραφέα να δημοσιεύσει ένα βιβλίο που προδικάζει ότι θα είναι το «τελευταίο» του (σ. 17). Αυτό που το διακρίνει από το προηγούμενο επιστημονικό έργο του Δερτιλή είναι η σαφής διάθεση παρέμβασης στον δημόσιο διάλογο που τροφοδοτεί η κρίση. Στο εγχείρημα αυτό αποδύεται όχι μόνο ως ιστορικός αλλά και ως πολίτης (σ. 18). Στο ιστορικό μέρος του βιβλίου εκτυλίσσονται εν τάχει οι κρίσιμες περίοδοι της εθνικού μας βίου, με χρήσιμες «στάσεις» σε δημοσιονομικά δεδομένα. Στα δύο τελευταία κεφάλαια ο συγγραφέας συγκεφαλαιώνει το ερμηνευτικό του σχήμα για την ελληνική παθογένεια, αφού προηγουμένως (κεφ. 8) διατυπώσει τη δική του, «συγκρατημένα αισιόδοξη», όπως τη χαρακτηρίζει, πρόταση για τη διάρρηξη της φαύλης σπείρας κρίσεων και πτωχεύσεων και την ανάκτηση της βιωσιμότητας του ελληνικού κράτους. Οι προτάσεις αυτές συμπυκνώνονται σε έναν από τους πλέον κακοπαθημένους όρους της ελληνικής γλώσσας: μεταρρυθμίσεις, όπως αυτές που προβλέπονται στα προγράμματα διάσωσης που έχει επανειλημμένα υπογράψει και αποτύχει να εφαρμόσει το ελληνικό κράτος, αλλά και «πρόσθετες και οικειοθελείς» (σ. 123)· μεταρρυθμίσεις ικανές να συμβάλουν στη βιωσιμότητα του χρέους και, κατ’ επέκταση, της οικονομίας μέσω της βελτίωσης των προσδοκιών για την αναπτυξιακή προοπτική της χώρας (σ. 119). Άλλωστε, αυτή ήταν η συνταγή που, τηρουμένων των αναλογιών, υιοθέτησε το ελληνικό κράτος το 1898, με αποτέλεσμα, μέσα σε λιγότερο από μια δεκαετία, να αντιστρέψει τις επιπτώσεις από τη χρεοκοπία και τη στρατιωτική συντριβή που είχαν προηγηθεί (κεφ. 4). Στα χρόνια αυτά της κρίσης, συχνά διατυπώνεται η μομφή πως οι πνευματικοί ταγοί της χώρας (ό,τι και αν σημαίνει αυτός ο όρος) απουσιάζουν από τον δημόσιο διάλογο. Στην πραγματικότητα, αρκετοί διανοούμενοι έχουν τοποθετηθεί, είναι όμως ζήτημα κατά πόσον οι απόψεις τους έτυχαν δημοσιότητας από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, με δεδομένο μάλιστα το μικρό μέγεθος του αναγνωστικού κοινού στη χώρα μας. Ο ίδιος ο Δερτιλής ομολογεί με κάποια πικρία για τις δικές του δημόσιες παρεμβάσεις (σ. 127): Δεν ισχυρίζομαι ότι όλα όσα έχω γράψει στα δημοσιεύματα αυτά είναι σωστά. Πάντως, οι πολιτικοί μας τα αγνόησαν όλα ανεξαιρέτως. Διότι, πρώτον, οι περισσότεροι διαβάζουν ελάχιστα· δεύτερον, πολλοί από αυτούς δεν καταλαβαίνουν τα λίγα που τυχαίνει να διαβάσουν· τρίτον, όσα τυχόν καταλαβαίνουν, βαριούνται να τα εφαρμόσουν· και, τέταρτον, θεωρούν ότι οι υπήκοοί τους είναι τόσο ανίδεοι και βλάκες, ώστε να πιστεύουν αιωνίως τις δημαγωγίες τους. Υπερβολική ή όχι, η προσδοκία είναι ότι ευσύνοπτες και τεκμηριωμένες συμβολές, όπως το βιβλίο του Δερτιλή, θα τροφοδοτήσουν τη συζήτηση που οδηγεί σε περισσότερη αυτογνωσία της δικής μας γενιάς· ότι μέσω αυτής της συζήτησης θα ανοίξει ένα, μικρό έστω, ρήγμα στο φράγμα άγνοιας και παραπληροφόρησης που κρατά μεγάλη μερίδα της ελληνικής κοινωνίας καθηλωμένη σε αδιέξοδες στάσεις απέναντι στα προβλήματα της χώρας· ότι, εν τέλει, θα υπάρξει αντίδοτο σε επίμονες πλάνες και ψευδαισθήσεις. Διότι αυτό που διακυβεύεται δεν είναι μόνο η επιβίωση της γενιάς που βιώνει την κρίση αλλά, κατεξοχήν, το μέλλον που επιφυλάσσουμε στα παιδιά και τα εγγόνια μας. [1] Με βάση τα αποτελέσματα του ιουλιανού δημοψηφίσματος και των σεπτεμβριανών εκλογών του 2015, το ποσοστό εκείνων που επιδοκίμασαν τα κόμματα του «Όχι» (και της φυγής από την πεζή πραγματικότητα) κυμάνθηκε μεταξύ 61,3% και 55,5%. [2] Στα «Προλεγόμενα» του βιβλίου αποφαίνεται: «Αν οι έλληνες πολίτες γνώριζαν τα σφάλματα που οδήγησαν στις έξι πρώτες πτωχεύσεις της Ιστορίας μας, θα είχαμε αποφύγει την έβδομη». Ωστόσο, στην «Εισαγωγή» παρατηρεί: «Η Ιστορία σπανίως διδάσκει και ουδέποτε επαναλαμβάνεται».

O ιστορικός ως ενεργός πολίτης και η εθνική μας αυταρέσκεια

Σύνδεση