Ο Μπομπ Ντίλαν και το ερώτημα «τι είναι λογοτεχνία;»

Κατά καιρούς έχουν ακουστεί για το Βραβείο Νόμπελ σχόλια όπως: «Και ποιος νοιάζεται;» ή «Με τα βραβεία θα ασχολούμαστε τώρα;» Σχόλιο πρώτο Κατά καιρούς έχουν ακουστεί για το Βραβείο Νόμπελ σχόλια όπως: «Και ποιος νοιάζεται;» ή «Με τα βραβεία θα ασχολούμαστε τώρα;» ή «Τι σχέση έχει η λογοτεχνία με την άσκηση πολιτικής και διπλωματίας;». Σε αυτά πρέπει να προστεθεί και η έκπληξη ή η δυσφορία, ειδημόνων και μη, για συγκεκριμένες επιλογές της σουηδικής Ακαδημίας. Παρά τη φθορά ωστόσο που υπέστη ο θεσμός, εξακολουθεί να έχει παγκόσμια ακτινοβολία που ενισχύεται από την καθιερωμένη προσοχή των Μέσων και την ανάγκη του κοινού για συγγραφείς-ήρωες. Κάθε χρόνο η επανάληψη της διαδικασίας είτε επιβεβαιώνει τις προσδοκίες, βραβεύοντας κάποιον χρόνιο υποψήφιο, είτε, σπανιότερα, αιφνιδιάζει με απρόσμενες αποφάσεις (π.χ. Τσώρτσιλ, Αλεξίεβιτς). Φέτος, εκεί που όλα φανέρωναν πόσο θάμπωσε η ακτινοβολία του βραβείου και πόσο κούρασε το κοινό η επανάληψη, προέκυψε η περίπτωση Ντίλαν. Αμέσως πήραν φωτιά τα Μέσα και τα κοινωνικά δίκτυα, οργίασε η ειδησεογραφία, αναστατώθηκε η ήσυχη συνείδηση των εραστών της λογοτεχνίας, φούντωσαν οι αντιδράσεις, προβληματίστηκαν οι ειδικοί και, γενικά, προκλήθηκε μείζον ζήτημα νομιμοποίησης της συγκεκριμένης βράβευσης σε παγκόσμιο επίπεδο. Το πιο σημαντικό επενέργημα όμως ήταν άλλο: το βραβείο πήρε ανάσα ζωής, αφού η Ακαδημία κυριάρχησε στην επικαιρότητα πράττοντας το αδιανόητο, να στραφεί δηλαδή εναντίον του εαυτού της. Σχόλιο δεύτερο Στρέφεται κανείς εναντίον του εαυτού του όχι μόνο ως αυτοτιμωρία αλλά και ως αντίδραση στην παρακμή ή στη στασιμότητα. Όταν ένας θεσμός χρειάζεται ανανέωση για να συντηρήσει τη διάρκειά του, τότε το πιο αποτελεσματικό μέσο είναι μια ριζική ανατροπή που αναπροσδιορίζει τις ισορροπίες και τις ιεραρχήσεις του. Μόνο ένα σοκ μεγάλης κλίμακας μπορεί να ξυπνήσει από το λήθαργο τον γίγαντα της επανάληψης. Αυτό που ακολουθεί είναι αναστάτωση, απορία, διχασμός, διαμαρτυρία αλλά και ευχάριστη έκπληξη, επικρότηση, ενθάρρυνση, συναντίληψη. Μετά την υπέρβαση του κρίσιμου σημείου, και αφού έχει συντελεστεί η ρήξη, τίποτε δεν μπορεί να είναι το ίδιο. Με τον τρόπο αυτό το φετινό βραβείο Νόμπελ κατάφερε να εντάξει οριστικά στο πεδίο της λογοτεχνίας το ερώτημα: μπορούν, υπό ορισμένες προϋποθέσεις, να θεωρηθούν ποίηση οι στίχοι ενός τραγουδιού; Δίνοντας καταφατική απάντηση η σουηδική Ακαδημία δεν έβαλε σε δοκιμασία μόνο τη δική της υπόσταση αλλά και τον θεσμό της λογοτεχνίας εν γένει. Αναπόφευκτα οι αντιδράσεις έφεραν στο προσκήνιο δύο ισχυρά στρατόπεδα: το ένα θεώρησε τη βράβευση άστοχη (αν όχι κίνηση δημοσίων σχέσεων) και το άλλο τη θεώρησε εύστοχη (ως αναγκαία διεύρυνση στην παρούσα πολιτισμική συνθήκη). Μάλλον σύντομα όλα αυτά θα ξεχαστούν. Στη συλλογική συνείδηση όμως θα παραμείνει καταγεγραμμένη η αλλαγή παραδείγματος. Βέβαια, θα φανεί στο μέλλον πώς κάτι τέτοιο θα επηρεάσει το πεδίο της λογοτεχνίας αλλά και του πολιτισμού στο σύνολό του. Το σίγουρο είναι ότι η τομή ήταν βαθιά και θα έχει συνέπειες. Σχόλιο τρίτο Και ο Ντίλαν; Ποια ήταν η στάση του βραβευμένου τραγουδοποιού; Πώς αντέδρασε στην τιμητική χειρονομία, η οποία όμως λειτούργησε ταυτόχρονα και σαν πράξη έμμεσης οικειοποίησης ενός ειδώλου της folk rock από την κατεστημένη τάξη; Ή μάλλον, πώς θα έπρεπε να αντιδράσει, σύμφωνα με μια εθιμική προσδοκία, που θέλει τον αμφισβητία καλλιτέχνη να μην δέχεται την ενσωμάτωσή του στον κυρίαρχο ακαδημαϊσμό, να μην συμβιβάζεται με την πανούργα ικανότητα ενός ισχυρού θεσμού να αφομοιώνει ακόμη και τους εχθρούς του; Για όσους ο Ντίλαν εκπροσωπεί ακόμη τη χαμένη αμφισβήτηση, η άρνηση του βραβείου θα ήταν μια κάποια δικαίωση της εξημμένης εφηβείας τους. Για τους προσαρμοστικούς ρεαλιστές ή ορθολογιστές η απονομή του βραβείου δηλώνει μεταβολή του συντηρητικού συστήματος και άνοιγμα σε μορφές τέχνης έως σήμερα αποκλεισμένες από το βασίλειο της υψηλής κουλτούρας. Ο βραβευθείς όμως φαίνεται ότι τελικά ακολούθησε μια προσεκτικά σχεδιασμένη πολιτική με δύο σκέλη: το πρώτο περιλάμβανε το σκηνικό σιωπή - αφάνεια - αποδοχή με ερωτηματικό· το δεύτερο περιλάμβανε την παράσταση απουσία - εκπροσώπηση από διάσημη τραγουδίστρια - ανάγνωση κειμένου από (επίσημο) τρίτο πρόσωπο. Με αυτό τον τρόπο ο Ντίλαν κατάφερε να είναι διαρκώς παρών χωρίς να εμφανιστεί ποτέ. Η απόληξη, δηλαδή η κορύφωση της διαδικασίας, ήταν το κείμενο που έστειλε για να διαβαστεί στην απονομή. Με τη διαφορά ότι, ενώ πρόκειται για κείμενο αποδοχής, αντί να απαντά στις απορίες τις επιτείνει, αντί να σβήνει τα ερωτηματικά τα συνδαυλίζει. Σχόλιο τέταρτο Η συμπεριφορά του Ντίλαν είναι ένα μίγμα πολιτιστικής διπλωματίας και ρητορικής τεχνικής. Κρατά αποστάσεις χωρίς να περιφρονεί. Δεν εκτίθεται με την παρουσία του στις τελετουργίες του βραβείου, αλλά τηρεί τους κανόνες της ευγένειας και της καλής συμπεριφοράς. Αποδέχεται την τιμή, αποφεύγει όμως να εμπλακεί στον δημόσιο διάλογο. Δέχεται χωρίς να παραχωρεί. Κρατά την αλαζονεία του ξεχωριστού και ιδιόρρυθμου καλλιτέχνη, υιοθετώντας όμως τη συμπεριφορά ενός ταπεινού μουσικού. Η στάση του θα μπορούσε να θεωρηθεί ως περίπτωση κένωσης (αυτοταπείνωσης) εκ μέρους ενός διογκωμένου εγώ ή, στην αργκό των ψηφιακών μέσων, και με κάποια δόση κακοπιστίας, ως επιδεικτικό humblebrag.[1] Αναμφίβολα ήταν αναμενόμενο ότι η βράβευσή του θα δημιουργούσε τεράστιο θόρυβο, ο δικός του χειρισμός όμως έκανε τον θόρυβο μεγαλύτερο σε ένταση και διάρκεια. Ο Ντίλαν επέδειξε ολύμπια συμπεριφορά, σαν να ήθελε να αναγγείλει ότι ο ίδιος είναι από μόνος του ένας ολόκληρος θεσμός. Δέχεται να συμμετάσχει στο παιχνίδι του Νόμπελ αλλά με τους δικούς του όρους, οι οποίοι είναι αδιαπραγμάτευτοι. Τελικά το μεγάλο κέρδος του Ντίλαν δεν ήταν το Νόμπελ αλλά το γεγονός ότι αναθερμάνθηκε το ενδιαφέρον για τον ίδιο και τη μουσική του σε όλη την υφήλιο. Μεγαλύτερη δικαίωση για τον καλλιτέχνη από την επαναφορά του έργου του στην τρέχουσα πραγματικότητα δεν υπάρχει. Το Νόμπελ έθεσε σε κίνηση τους μηχανισμούς αυτής της αναθέρμανσης και έκανε τον σκοπίμως απόντα Ντίλαν ακόμη πιο παρόντα στην αδηφάγα δημοσιότητα. Σχόλιο πέμπτο Η πιο σημαντική συνεισφορά του Ντίλαν, σε αυτή την επεισοδιακή απονομή του Νόμπελ, ήταν το σύντομο κείμενο που έστειλε στους κριτές του (και δημοσιεύεται μεταφρασμένο εδώ), απευθύνοντάς το όμως ταυτόχρονα (και μάλλον κατά προτεραιότητα) απανταχού της γης. Το κείμενο είναι υπόδειγμα ρητορικής εμμεσότητας, όπου λίγα λέγονται και πολλά εννοούνται. Για παράδειγμα, όταν υποστηρίζει ότι γι’ αυτόν είναι πιο εύκολο να απευθύνεται σε ακροατήριο 50.000 παρά να παίζει μπροστά σε 50 άτομα, πώς πρέπει να εκλάβουμε την επισήμανση: ότι οι λίγοι είναι πιο αυστηροί από το πλήθος, ότι ο καλλιτέχνης αντιλαμβάνεται τα βλέμματα των λίγων ενώ η μάζα απορροφά τα βλέμματα των πολλών, ότι το μεγάλο κοινό αντιδρά με την ψυχολογία της μάζας ενώ το μικρό με την ψυχολογία κάθε ατόμου; Ο ίδιος απαντά με συνεκδοχική λεπτότητα. Η γνώμη των λίγων και εκλεκτών είναι πιο σημαντική, ως πιο τεκμηριωμένη και απαιτητική, από την αντίδραση της μάζας, επομένως η κρίση των μετρημένων στα δάχτυλα ακαδημαϊκών έχει την ανάλογη βαρύτητα: «Οι πενήντα χιλιάδες έχουν ένα πρόσωπο, οι πενήντα όχι. Ο καθένας τους έχει τη δική του, ξεχωριστή ταυτότητα, ένας ολόκληρος κόσμος από μόνος του. Αυτός αντιλαμβάνεται τα πράγματα πιο καθαρά. Εκεί δοκιμάζεται η εντιμότητά σου και η σχέση της με το βάθος του ταλέντου σου. Εκτιμώ πάρα πολύ το γεγονός ότι η επιτροπή του Νόμπελ είναι τόσο μικρή». Μικρή η επιτροπή αλλά τεράστια η απήχησή της. Ο Ντίλαν γνωρίζει πολύ καλά ποια είναι η δύναμη των ανώνυμων πολλών και ποια των επώνυμων λίγων, όταν πρόκειται να διαταραχθεί ο κανόνας. Αν μάλιστα υποθέσουμε ότι θα εμφανιστεί στη Στοκχόλμη εντός των επόμενων έξι μηνών, όπως προβλέπεται από τον κανονισμό του Νόμπελ, για να δώσει τη νενομισμένη διάλεξη, τότε η αβρότητά του απέναντι σε αυτούς που τον έκριναν και τον τίμησαν δεν είναι απλώς δείγμα τυπικής φιλοφροσύνης αλλά και επικύρωση μιας ασυνήθιστης συνενοχής. Σχόλιο έκτο Θα μπορούσε κανείς να σχολιάσει λεπτομερώς και ποικιλοτρόπως τον λόγο του Ντίλαν. Το πιο καίριο σημείο όμως, εκείνο που αποτελεί την κορύφωση της ρητορικής του δεινότητας και επιζητά άμεσα σχολιασμό, είναι αγκιστρωμένο στο ερώτημα «τι είναι λογοτεχνία;», το οποίο πλευρίζει από δύο μεριές: από τη μία δηλώνει ευθαρσώς ότι τον ίδιο δεν τον απασχόλησε ποτέ, γιατί τον ενδιέφερε να κάνει αυτό που ήθελε να κάνει, δηλαδή μουσική με όλα όσα περιλαμβάνει αυτή η λέξη ως τέχνη και τεχνική· από την άλλη αναθέτει την ευθύνη της απάντησης στο ερώτημα, αν αυτό που κάνει είναι και λογοτεχνία, στη σουηδική Ακαδημία (στην ομάδα των εκλεκτών) που αποφάσισε να τον εντάξει στον αντίστοιχο κανόνα, ή μάλλον να τροποποιήσει τον κανόνα με ριζοσπαστικό τρόπο, έτσι ώστε να δεχτεί στην κατηγορία «ποίηση» και τραγουδοποιούς της δικής του αξίας. Με τη διπλή αυτή κίνηση αποδέχεται την ένταξή του στη φυλή των ποιητών, εξακολουθεί όμως συνάμα να δηλώνει ταπεινά ότι αυτός δεν είχε ποτέ μια τέτοια φιλοδοξία. Για να μπορέσει να στηρίξει τη στάση του επικαλείται τον Σαίξπηρ, ισχυριζόμενος ότι ο ίδιος ο μέγας βάρδος δεν έθεσε το ερώτημα αν αυτό που έκανε ήταν λογοτεχνία, απλώς έγραφε τα έργα του ως μια δεδομένη μορφή θεάτρου για το ευρύ κοινό και βασανιζόταν από πλήθος πρακτικών προβλημάτων που είχαν σχέση με το ανέβασμα των έργων στη σκηνή. Η σύγκριση ίσως φανεί ατυχής, ή και ανίερη, σε ορισμένους, πρέπει όμως να σημειωθεί ότι ο συσχετισμός του Ντίλαν με μεγάλους ποιητές (του Σαίξπηρ μη εξαιρουμένου) πάει πολύ πίσω. Η σχετική βιβλιογραφία είναι αρκούντως πλούσια ως προς αυτό.[2] Για όσους επομένως παρακολουθούν επιμελώς τα τεκταινόμενα στον χώρο της τέχνης και της λογοτεχνίας η βράβευση του Ντίλαν με το Νόμπελ δεν υπήρξε τόσο απρόσμενη. Το ίδιο και η επίκληση του Σαίξπηρ. Φαίνεται ότι οι διαφωνίες θα συνεχιστούν και οι ενστάσεις θα επιμείνουν, όπως συμβαίνει πάντα όταν διαταράσσονται οι θεσμικές ισορροπίες, ωστόσο το κέρδος από αυτό το συμβάν είναι ότι η περίπτωση Ντίλαν δεν περιόρισε τη συζήτηση στις καθιερωμένες ετήσιες αντιδράσεις και στα σχόλια για το βραβείο και τον βραβευθέντα, αλλά έθεσε επί τάπητος σοβαρά ζητήματα για τη λογοτεχνία που ξεπερνούν το Νόμπελ και τα παρακολουθήματά του. Απορία Αν δεχτούμε ότι η λογοτεχνία είναι θεσμός, ότι οι αξίες δεν είναι αιώνιες, ότι η αισθητική διάσταση ενός έργου δεν είναι αυτόνομη και ότι τα έργα του λόγου δεν ανήκουν στις πλατωνικές ιδέες αλλά στην πραγματική ζωή των ανθρώπων, τότε το κείμενο του Ντίλαν μας αφορά, γιατί επαναφέρει στην αμεσότητα του σήμερα ένα παλαιό αλλά πάντα επίκαιρο ερώτημα: «τι είναι λογοτεχνία;». Για ορισμένους το ερώτημα είναι άνευ νοήματος, γιατί η απάντηση θεωρείται αυτονόητη. Πίσω από το αυτονόητο όμως κρύβονται όσα εντέχνως οι διαχειριστές του πολιτισμικού κεφαλαίου αποσιωπούν. Πρωτίστως το γεγονός ότι η αντιπαράθεση των ερμηνειών ποτέ δεν σταματά και ότι στον κοινωνικό χώρο κανείς δεν διαθέτει τίτλους ευγενείας ούτε ειδικά προνόμια. Θέτοντας ξανά το ερώτημα «τι είναι λογοτεχνία;», σημαίνει ότι διεκδικούμε μια δυνατότητα, τη δυνατότητα να μην μονοπωλείται ο θεσμός αλλά να προσφέρει χώρο στους αποκλεισμένους και στους εξοβελιστέους, ενώ ταυτόχρονα θα αναδεικνύει καινούριες μορφές λόγου, διαφορετικές όψεις δημιουργίας. Καμιά αισθητική συζήτηση δεν μπορεί να γίνει σε αυτό το περιβάλλον χωρίς να συνεπιφέρει την πολιτική και ιδεολογική διάσταση των πραγμάτων. Κυρίως όμως χωρίς να μεταβάλει την ίδια την έννοια της λογοτεχνίας. Το ερώτημα του Ντίλαν αφορά βέβαια και την Ελλάδα. Στην πραγματικότητα αποτελεί κόλαφο γι’ αυτούς που συνεχίζουν να αρμενίζουν αμέριμνοι στο πέλαγος της παλιάς καλής τέχνης, για εκείνους που εξακολουθούν αφελώς να πιστεύουν ότι τα λογοτεχνικά κείμενα δεν έχουν συνέπειες, για τους άλλους που κρατούν τον απόλυτο μετρητή της ποιότητας, για τους παρακείμενους άσπιλους και αδιάφθορους προστάτες του ορθού και του ωραίου, για τους κατακείθε αρειμάνιους υπερασπιστές του άβατου κανόνα και της ιερής παράδοσης, για τους περαδώθε πολιτευτές του πολιτισμού που τους βρίσκεις κάτω από όποια πέτρα και αν σηκώσεις. Αποτελεί κόλαφο γιατί οι ντόπιοι βαρόνοι του πνεύματος καμώνονται ότι τα πράγματα βαίνουν καλώς και δεν χρειάζεται να προκαλούμε αναστάτωση άνευ λόγου. Η ελληνική λογοτεχνία βαστάει γερά και δεν είναι ανάγκη να κηρύσσουμε κενά δαιμόνια, ταράζοντας τη γαλήνια επικράτειά της. Τη στιγμή που όλα γύρω τους μεταβάλλονται ραγδαία, ανάμεσα σε αυτά και οι μορφές της τέχνης και της λογοτεχνίας, αυτοί μοιάζουν ατάραχοι, σαν όλα να συμβαίνουν σε άλλον πλανήτη. Εδώ γεννάται η απορία: τελικά τι θα κάνουμε με την πρόκληση του Ντίλαν; Θα την αγνοήσουμε και θα συνεχίσουμε την ανάδελφη περιπλάνηση; Θα την σχολιάσουμε επιτροχάδην, όσο απαιτεί η επικαιρότητα, και θα επιστρέψουμε ήσυχοι στα δικά μας ύδατα, όπου τα πάντα είναι ήσυχα και ρυθμισμένα; Θα την πάρουμε στα σοβαρά και θα ανασκουμπωθούμε να αντιμετωπίσουμε το ερώτημα, αφήνοντας κατά μέρος τη μικρολογία και τη μικροπολιτική μιας καταρρέουσας διανόησης; Η απάντηση εκκρεμεί. Όσο εκκρεμεί, θα αποφεύγουμε να θέσουμε το ερώτημα «τι είναι λογοτεχνία;» και επομένως θα υποκύπτουμε στην επανάληψη της κατεστημένης αυταπάτης ότι η λογοτεχνία απλώς υπάρχει και ότι το ερώτημα είναι περιττό. Θα χανόμαστε στην επανάληψη του καθιερωμένου και στον παρακμιακό λυρισμό της εθνικής ιδιαιτερότητας. Ως εκ τούτου το οστεοφυλάκιο της παράδοσης πρέπει να μείνει άθικτο. Θα επιτρέπεται μόνο ο σεβασμός και ο θαυμασμός. Φαίνεται ότι η κρίση έχει διεισδύσει παντού, εκτός από τον αμόλυντο και υπερφυή χώρο της νεοελληνικής κουλτούρας. Εκεί υπάρχουν πάντα λεφτά. Το χειρότερο όμως είναι ότι δεν θα αντιμετωπίσουμε το πιο κρίσιμο ερώτημα, που προκύπτει από το προηγούμενο, και δεν είναι άλλο από το «ποιος αποφασίζει;» για το τι είναι τέχνη ή λογοτεχνία. Το κείμενο του Ντίλαν, πέρα από την όποια αξία του, θα μπορούσε να ξυπνήσει κάποιες συνειδήσεις. Γιατί ήδη πάντα κάποιοι αποφασίζουν προσποιούμενοι ότι απλώς εκπροσωπούν την αλήθεια, την ορθότητα και τη νομιμότητα. Είναι καιρός να αρθεί το πέπλο. Αν δεν είναι πολύ αργά. [1]. Βλ. σχετικά, Sam Leith, «The Art of Persuasion. Bob Dylan: master of the humblebrag», The Financial Times (11 Δεκ. 2016) και Spencer Kornhaber, «Bob Dylan’s Subversively Humble Nobel Speech», The Atlantic (12 Δεκ. 2016). [2] Βλ. ενδεικτικά την πολυσέλιδη μελέτη του Christopher Ricks, Dylan’s Visions of Sin που κυκλοφόρησε το 2003.

Ο Μπομπ Ντίλαν και το ερώτημα «τι είναι λογοτεχνία;»

Σύνδεση