Δέκα μαθήματα ανθρωπο-ποίησης

Ο Γιώργος Χ. Παπαδόπουλος είναι φύσει ποιητής και θέσει επιστήμονας. Νευροεπιστήμονας ακριβέστερα. Γιώργος Χ. Παπαδόπουλος, 9+1 εγκεφαλικές ανθρωπογεωγραφίες, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2016, σελ 157 Ο Γιώργος Χ. Παπαδόπουλος είναι φύσει ποιητής και θέσει επιστήμονας. Νευροεπιστήμονας ακριβέστερα, με πλήρη συνείδηση «του μεγέθους και της σημασίας των ερωτημάτων και των δυνατοτήτων που έχει να διαχειριστεί η νευροεπιστημονική κοινότητα». Επειδή, όπως γράφει προλογικά, «η νευροεπιστήμη δεν ασκείται, δεν παράγει δεδομένα, σε πολιτισμικό κενό»· επειδή, ακολουθώντας «το τρέχον [επισφαλές[1]] επιστημονικό “παράδειγμα”, διαμορφώνει και κοινωνικές αντιλήψεις από τις οποίες εν συνεχεία επηρεάζεται». Όπως κάθε επιστήμη άλλωστε. Κι ας προσθέσω πως με αυτές τις επισημάνσεις ο συγγραφέας δεν κάνει άλλο από το να επαναλαμβάνει, στην πεζή γλώσσα της επιστήμης, ό,τι είχε διατυπώσει συμπυκνωμένα πέρυσι στην ποιητική του συλλογή Μικρές αγγελίες και ενήλικα επειδή[2]: «Ο εγκέφαλος και η συμπεριφορά είναι / υποκείμενα έννομης σχέσης και κλασικές / περιπτώσεις διαδίκων που φέρνουν σε / δύσκολη θέση τον ένα και μοναδικό / μάρτυρα μιας εξαιρετικά περίπλοκης / υπόθεσης». Έχει όμως τον τρόπο να ξεχωρίζει την ήρα από το στάρι. Πρώτα πρώτα επειδή αναγνωρίζει πως η επιστήμη δεν απέφυγε πάντοτε το «παραστράτημα», να υποκαθιστά «την πραγματικότητα με την επιστημονική επιθυμία» ή «τα δεδομένα με την ελπίδα». Κι έπειτα, δεν αγνοεί τα δύο αντίρροπα ρεύματα, τη «νευρομανία και τη νευροφοβία»,[3] όπως και τις μυθολογίες που αναγνωρίζουν είτε μόνο το «νευρωνικό» είτε μόνο το «πνευματικό» υποκείμενο. Ο συγγραφέας αποφεύγει τους σκοπέλους αυτούς προτιμώντας να ερευνά «την κβαντική δυναμική της νευροβιολογίας χωρίς να λησμονεί την προνομιακή νοηματοδότησή της από τον κόσμο των αλληλοεπιδρώντων προσώπων». Κι ας υπενθυμίσω, με τη σειρά μου, τη διατύπωση του Τζων Σηρλ (J. Searle) πως είναι «λάθος να υποθέτουμε ότι ο ορισμός της πραγματικότητας πρέπει να αφήνει απ’ έξω την υποκειμενικότητα».[4] Η αφετηρία όλων αυτών, γράφει ο Γ. Χ. Παπαδόπουλος, βρίσκεται στη «μακρά περίοδο εξέλιξης του ανθρώπινου εγκεφάλου, [η οποία] του επέτρεψε να ενσωματώσει πληροφορίες του εξωτερικού κόσμου που δεν προσφέρουν οι γενετικοί μηχανισμοί, και στις κοινωνικές ομάδες να διακινούν την εξωγενή πολιτισμική μνήμη των μελών τους». Εν τέλει, ο «εγκέφαλος είναι και γίνεται διαρκώς, αλληλεπιδρώντας με το σώμα και το περιβάλλον. Οι ίδιες οι δομικές του αρχές υλοποιούν ένα φυλο-γενετικό σχέδιο που προβλέπει και επιβάλλει τη σημασία του εξωτερικού κόσμου!». Πεποίθηση λοιπόν του συγγραφέα είναι πως «η νευροβιολογική έρευνα, ιδιοσυγκρασιακά απροκατάληπτη και ιδεολογικά ανεξίθρησκη, έχει μέτρο τον άνθρωπο και λογοδοτεί στις αρχές της ύπαρξής του». Με συλλογή διηγημάτων μοιάζουν οι 9+1 εγκεφαλικές ανθρωπογεωγραφίες του Γ. Χ. Παπαδόπουλου που απευθύνονται στο ευρύτερο των ειδικών κοινό, με τρόπο απλό αλλά όχι απλοϊκό. Ευσύνοπτα αφηγήματα είναι, με τη σφιχτοδεμένη πυκνότητα που έχει το διήγημα για να δημιουργεί την ενιαία εντύπωση που επιδιώκει ο συγγραφέας, έχοντας προετοιμάσει το ενδιαφέρον ήδη από τον τίτλο του, που μπορεί να είναι γρίφος ή να μην τα λέει όλα. (Οι αναγνώστες της ARB ασφαλώς τα γνωρίζουν, αφού φιλοξενήθηκαν στις σελίδες της, τώρα όμως έχουν τη δυνατότητα να τα βρουν συγκεντρωμένα σε ένα βιβλίο). Το πρώτο κείμενο μας προσανατολίζει στις μεγάλες συζητήσεις που διατρέχουν τον χώρο, γύρω από τις γνώσεις και τις άγνοιές μας, τις προσδοκίες, τις επιτυχίες και τις διαψεύσεις μας. Το κείμενο παρουσιάζει τη συζήτηση του νευροεπιστήμονα Ζαν-Πιερ Σανζέ με τον φιλόσοφου Κόλιν ΜακΓκιν για τα όρια και τις φιλοδοξίες της νευροεπιστήμης. Ο τίτλος του κειμένου «Εσμέν ici» –μια τυχαίως αναδυθείσα προ θυροτηλεφώνου έκφραση για να δηλώσει άφιξη–, ενώ προεικάζει για τα θέματα της συζήτησης (εδώ βρισκόμαστε), γίνεται και ευκαιρία για συζήτηση πάνω στο θέμα της «ελεύθερης βούλησης». Όπως και η παρακολούθηση ενός ατόμου που επιχειρεί να αποσπαστεί από την επιτέλεση συγκεκριμένων ψυχονοητικών εργασιών, δίνει έναυσμα για συζήτηση πάνω στο λεγόμενο «δίκτυο προεπιλεγμένης λειτουργίας», που «πολύ πιθανόν βρίσκεται στη βάση της σκέψης, της φαντασίας, της ονειροπόλησης». Με τον επίλογο επανερχόμαστε στον τίτλο: Εδώ βρισκόμαστε λοιπόν, μέχρι νεωτέρας. Ώς τότε «ας απολαύσουμε με μέτρο, τόσο την ποιητική ματαιοδοξία της άγνοιας, όσο και την ελπίδα ότι «τα επόμενα τεύχη γνώσης, προς τα οποία προσβλέπουμε, θα είναι φιλικά προς τις υπαρξιακές μας ανάγκες». Στον συγγραφέα προέχει η αισιοδοξία. Τα φύλλα που πέφτουν ίπτανται, έγραφε προ ετών.[5] Με την ιστορία καταπιάνεται το δεύτερο κείμενο, που τιτλοφορείται «Το διανοούμενο σώμα», το οποίο εκθέτει τη σχέση πνεύματος και σώματος, από τον 5ο π.Χ. αιώνα με την οντολογική ταύτιση Είναι και Νοείν του θεμελιωτή του μονισμού Παρμενίδη, για να σταθεί στην ορθόδοξη παράδοση που αναγνωρίζει τον άνθρωπο ως ψυχοσωματική ενότητα. Κατά τον Γρηγόριο Παλαμά, «μη αν ψυχή μόνην, μήτε σώμα μόνον λέγεσθαι άνθρωπον, αλλά το συναμφότερον». Κι έπειτα θα περάσουμε στις σύγχρονες μεθερμηνείες του, από την ψυχο-συναισθηματική ανάπτυξη του ανθρώπου, μέχρι τις λεγόμενες «εξωσωματικές εμπειρίες». Έτσι κι αλλιώς, «το σώμα είναι πηγή, σύμβολο και τόπος υγείας, ομορφιάς, πίστης, επικοινωνίας, οδύνης, ηδονής, θεραπείας, πολιτισμού, τελετουργίας και ελπίδας». Με «Το πρόσωπο – Στον εγκέφαλο και στην κοινωνία», ανοίγονται οι προβληματισμοί γύρω από το «σύστημα αναγνώρισης προσώπων», με το οποίο ο συγγραφέας περνάει στο επιστημονικό πεδίο, που από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα τοποθετεί τις ψυχονοητικές λειτουργίες στον εγκέφαλο και το οποίο, από τα χρόνια του ’50, ονομάζεται νευροψυχολογία. Σταθμός εδώ η οριστικοποίηση της συσχέτισης γλώσσας και συγκεκριμένης εγκεφαλικής περιοχής ‒μέσω της μελέτης των «αφασιών», που είχαν αρχίσει στα τέλη του 19ου αιώνα‒ και η διεύρυνση του πεδίου στα θέματα των «απραξιών» και των «αγνωσιών», ειδική περίπτωση των οποίων είναι εκείνη που αφορά το ανθρώπινο πρόσωπο. Η ωρίμανση του νευρικού συστήματος θα γίνει εντός της ανθρώπινης κοινωνίας που διαθέτει λόγο, απέναντι σε έναν άλλον, άρα και με όρους επικοινωνίας. Θα την εξασφαλίσει με τη γλώσσα του σώματος και τη γλώσσα του λόγου. «Νύξεις για τις κοινωνικές ρίζες των γλωσσών αυτών» καταγράφονται στο «Όψεις κοινωνικο-βιολογικής προσέγγισης – Ενσυναίσθηση και γλώσσα». Η «ενσυναίσθηση», η εξωλεκτική επικοινωνία, τα 2/3 της διαπροσωπικής επικοινωνίας, αποτελεί τον «εξελικτικά προωθημένο νευροβιολογικό μηχανισμό» με τον οποίο το άτομο «αξιοποιεί τα μηνύματα» των άλλων, «βιώνει πνευματικά, υιοθετώντας ή όχι, εμπειρίες άλλων και κοινωνικοποιεί τις δικές του». Η γλωσσική επικοινωνία είναι «διαπροσωπική συνεργατική προσπάθεια», όπου το εκπεμπόμενο γλωσσικό μήνυμα οφείλει «να έχει νόημα, […] προσβλέποντας έτσι στην ανίχνευση και επηρεασμό των προθέσεων των συνομιλητών μας». Το πέμπτο κείμενο («Περί τυφλότητας») απαιτεί εξαρχής την αποκρυπτογράφηση του τίτλου, που κατά τον συγγραφέα «δεν αποσκοπεί στην ιδιοποίηση της συγκίνησης που προκαλεί η ανάκληση του ομότιτλου βιβλίου του Ζοζέ Σαραμάγκου». Αντίθετα, αποτίει φόρο τιμής στον νομπελίστα συγγραφέα και υπενθυμίζει την συμβολή του «στην ανάδειξη και κατανόηση αυτών που μας στοιχειώνουν και μας απελευθερώνουν». Δηλαδή στην εξαρχής παραδοχή μας ότι «η αίσθηση και η αντίληψη είναι δύο διαφορετικού επιπέδου νευροβιολογικά γεγονότα», όπου η πρώτη είναι «η σύλληψη και μεταφορά ενός περιφερικού ερεθίσματος στον εγκέφαλο», ενώ η δεύτερη είναι «η υποκειμενική του ερμηνεία» από τον καθένα. «Δεν είμαστε παθητικοί δέκτες των όποιων εξωτερικών ερεθισμάτων». Είναι προφανές ότι εξ αυτού προκύπτουν πλείστα απλά ή και σύνθετα (ενίοτε παθολογικά) προβλήματα. Από τους στίχους «Λάθη στραβά και πάθη μ’ έβγαλαν σωστό», που τραγουδά γνωστός βάρδος της λαϊκής μουσικής[6] είναι παρμένος ο τίτλος του έκτου κειμένου, που δίνει την ευκαιρία στον συγγραφέα για ένα «ακίνδυνο κοινωνιο-βιολογικό σχόλιο» που αφορά το πανάρχαιο ερώτημα αν βάζουμε μυαλό από τα «λάθη» μας ή αν η επιβράβευση ενός «σωστού» επηρεάζει το μέλλον μας. Ισορροπία σε τεντωμένο σχοινί μοιάζει το εγχείρημα να απαντήσει κανείς. Ο συγγραφέας έχει επίγνωση του «τολμήματος» αφού εκ προοιμίου κατονομάζει 7 + 1 τόσο διαφορετικές κατηγορίες ανθρώπων που δυνητικά έχουν κάτι να πουν, κι αυτοί είναι «οι ιστορικοί, οι κοινωνιολόγοι, οι πολιτικοί, οι φιλόσοφοι, οι θεολόγοι, οι πικραμένοι, οι θυμόσοφοι και οι νευροεπιστήμονες». Δύσβατη η περιοχή για τους τελευταίους, γεμάτη με «εννοιολογικά, μεθοδολογικά, ιδεολογικά, πολιτισμικά, τελεολογικά» εμπόδια, όπου προσθέτει και «τη δυνατότητα / σκοπιμότητα έντιμης εκλαΐκευσης» σύνθετων συμπεριφορών. Κάποιες ενδείξεις που αναφέρει ο συγγραφέας και η γνώση πως «η επιβράβευση διεγείρει εκλεκτικά νευρικά κύτταρα» σε δύο εγκεφαλικές περιοχές (τον προμετωπιαίο φλοιό και το ραβδωτό σώμα), τον ωθούν να γνωστοποιήσει τρία σχετικά πειράματα, ένα με πιθήκους και δύο με πειραματοπρόσωπα. Συμπυκνώνοντας τη σκέψη του θα γράψει πως αυτό το «ακίνδυνο σχόλιο», μπορεί και να σημαίνει πως «όλοι μας δικαιούμαστε την ελευθερία των λαθών μας». Ότι οι πεποιθήσεις μας σχετίζονται όχι μόνο με ό,τι συμβαίνει γύρω μας αλλά και με το χθες, ουδεμία αμφιβολία υπάρχει. Δεν συμβαίνει βέβαια το ίδιο σε όλες τις περιπτώσεις. Στον βαθμό τουλάχιστον που ο συγγραφέας μας βεβαιώνει, υπό τον τίτλο «Η βιολογική σχέση των πεποιθήσεων με το χθες», πως «οι αναμνήσεις μας δεν είναι πιστά αντίγραφα των αρχικών αντιλημμάτων». Οπότε υπάρχει πάντα και κάποιος χώρος για επινοημένες, ακόμα και τραυματικές, αναμνήσεις, στις οποίες αναφέρεται ο συγγραφέας. «Μεζούρες ευτυχίας», το όγδοο κείμενο. Τα τελευταία χρόνια, στους ερευνητές νευροεπιστήμονες «απέμεινε να μελετούν μόνο το ηδονικό κομμάτι της ευτυχίας», δηλαδή «τη λειτουργία των νευρωνικών κυκλωμάτων του εγκεφάλου που παράγουν ευχαρίστηση». Όχι βέβαια πως «η ευχαρίστηση ταυτίζεται με την ευτυχία». Αυτή η σχέση «αναγνωρίζεται ότι είναι τόσο πολύπλοκη όσο και τα πρόσωπα του ανθρώπου». Ωστόσο, η ευχαρίστηση μπορεί να προσφέρει «την ερευνητική θύρα εισόδου για τη μελέτη του τρόπου με τον οποίο ο εγκέφαλος κωδικεύει και το άτομο προσεγγίζει (;;;) την ευτυχία». Προσοχή, μας λέει ο συγγραφέας. «Δεν πρόκειται να ταυτίσουμε εννοιολογικά ένα νευρωνικό κύκλωμα με την ευτυχία», κάτι που γίνεται «από τους πάσης φύσεως απρόσεκτους χρήστες της επιστημονικής πληροφορίας», για να προσφύγουμε κατόπιν «σε ενδοεγκεφαλικές εμφυτεύσεις κατάλληλων διεγερτών». Μόνο που μια «συγκροτημένη επιστήμη» οφείλει «να διαλευκάνει τα συστατικά του αγνώστου». Ο συγγραφέας είναι σαφής: «Η συνείδηση, η βούληση, η ευτυχία και οι ανάλογου επιπέδου πνευματικές κατασκευές μπορούν να αναφερθούν και να αποδοθούν σε πρόσωπα, όχι σε εγκεφάλους». Είναι όμως χρήσιμο να γνωρίσουμε νευροφυσιολογικά και συμπεριφορικά το αντικειμενικό μέρος μιας συγκινησιακής κατάστασης, αρκεί να μην ενσωματωθούν σε θεωρίες «που αρνούνται επίμονα να “διαβάσουν” το μάθημα της σύγχρονης (νευρο)βιολογίας: Ο νευρικός ιστός / εγκέφαλος είναι μοναδικός επειδή εμπεριέχει και το περιβάλλον», αφού «στη μακρά διαδικασία συγκρότησής του αφομοιώνει εμπειρίες (προσωπικές και ξένες), συμβολικές σχέσεις, ιδέες, αξιολογήσεις, και εμφανίζεται ως νους. Και το επιτυγχάνει […] επειδή τα ίδια τα γονίδια [το] προβλέπουν». «Με τη “θεωρία του νου” περιγράφουμε την ικανότητα του ανθρώπινου μυαλού να αποδίδει συναισθήματα, πεποιθήσεις και επιθυμίες στους άλλους ανθρώπους προκειμένου να εξηγήσει τη συμπεριφορά τους». Ο εν λόγω στοιχειώδης ορισμός και η περαιτέρω ανάπτυξή του η οποία ακολουθεί βρίσκονται στα περί «αυτισμού» που ως θέμα συναπαρτίζει με άλλα το προτελευταίο κείμενο του βιβλίου, με τον γριφώδη τίτλο «Τα αποτυπώματα της κυρίας με την στρυχνίνη» και υπότιτλο «Η διαφορά στον εγκέφαλο». Πρόκειται για το πλέον εκτεταμένο κείμενο, από το γεγονός και μόνο ότι καταπιάνεται με την αναφερόμενη διαφορά σε πλείστες όσες «περιοχές», για τις οποίες η νευροεπιστήμη έχει κάποιο λόγο να πει. Αναγκαία η επίλυση του γρίφου, μόνο που θα την προτείνω παρακάτω. Σπεύδω όμως να προσθέσω πως εμπεριέχει τον τίτλο ενός από τα πιο διάσημα μουσικά έργα του πρόωρα και αδικοχαμένου Γιάννη Χρήστου (1926-1970), του σημαντικότερου έλληνα συνθέτη του 20ού αιώνα. Η «διαφορά στον εγκέφαλο» ορίζεται «ως έλλειψη ομοιότητας, ως απόσταση μεγεθών, ως αμφισβήτηση ή ως αντιδικία, [διαφορά που] γεννάει τα φυσικά βιολογικά και κοινωνικά φαινόμενα, αλλά και αυτή που προκύπτει από τη δράση των φυσικών, βιολογικών, και κοινωνικών παραγόντων». Όσα ακολουθούν στο κείμενο αναφέρονται στη νευροβιολογική βάση των διαφορών που «μπορεί να χαρακτηρίζουν ή να υπογραμμίζουν κάποιες φάσεις ή εκφάνσεις του ανθρώπου». Κι αυτό γίνεται, «όχι για να αποσιωπηθεί και συσκοτιστεί η τεράστια συμβολή των πανίσχυρων κοινωνικών και πολιτισμικών παραγόντων στη διαμόρφωση της ανθρώπινης συγκρότησης και συμπεριφοράς, αλλά για να φωτιστεί η όποια ιδιαιτερότητα της νευρωνικής συγκρότησης των εναλλακτικών εκδοχών μας και να αντιμετωπιστεί με τη δέουσα κοινωνική ευαισθησία και πρόνοια». Μόνο αναφορά των θεμάτων μπορεί να γίνει εδώ: το περί γυναικών και ανδρών· η εφηβεία· η συμβολή του λόγου και της γραφής με τα προβλήματά τους· η ευφυΐα και η δημιουργικότητα· το κανονικό και το παθολογικό. Είναι προφανής η πληθώρα των θεμάτων και η ετερογένεια των σύμπλοκων δομικών και περιβαλλοντικών παραγόντων που συμβάλλουν στην εκδήλωση κανονικών και παθολογικών καταστάσεων. Έχω την εντύπωση πως η αναφορά σε «αποτυπώματα» που αφήνει η κυρία με τη στρυχνίνη μας παραπέμπει στην εν λόγω πολυπλοκότητα, ίδια με την πολυπλοκότητα που αναδεικνύει το (σχεδόν) ομότιτλο έργο του Γιάννη Χρήστου.[7] Ο συγγραφέας θαρρείς και μας ωθεί να δούμε το «υλικό» που παρουσιάζει, κατ’ αναλογία με το μουσικό έργο, ως το «σώμα» μιας ορχήστρας επί (περιστρεφόμενης) σκηνής, μαζί με τους «τραγουδιστές», να παίζουν και να τραγουδούν, να μιλούν και να κραυγάζουν πάνω σε παραλλαγές του ίδιου έργου. Στο πόντιουμ, ο εγκέφαλος να «διευθύνει» και να «αυτοσχεδιάζει» μέσα σε «προκατασκευασμένα» σκηνικά κι όσα ακόμα προκύπτουν στην εξέλιξη της δράσης του έργου, λόγω της «πλαστικότητας» που τα ίδια διαθέτουν εκ κατασκευής. Κάποιος έγραψε κάποτε: «Ο άνθρωπος έπρεπε να ανέβει στους ώμους του για να γίνει άνθρωπος». Είναι σημαντικό να μπορεί η ανθρωπο-ποίηση να λέγεται και ποιητικά. Γι’ αυτό και το τελευταίο κεφάλαιο αναφέρεται στον ποιητή. Ο νευροεπιστήμων (και ποιητής) γράφει: «Και στο τέλος πάλι, πάντα, ποίηση. Ποια σχέση μπορεί να υπάρχει μεταξύ ποίησης και γνώσης / επιστήμης; Σύμφωνα με τον νομπελίστα φυσικό Πολ Ντιράκ (Paul Dirac), και σίγουρα αρκετούς άλλους, «στην επιστήμη κάποιος προσπαθεί να μιλήσει με κατανοητό σε όλους τρόπο για κάτι που κανένας δεν ήξερε πριν. Στην ποίηση συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο». Συμπληρωματικοί οι δύο αυτοί λόγοι. Γιατί όχι; Φαίνεται άλλωστε και στο υπεράφθονο υλικό που οι αιώνες σώρευσαν κι εδώ παρατίθεται πλουσιοπάροχα, από τη φιλοσοφία, τις τέχνες και την επιστήμη, για να απαντήσουν στο τι, το γιατί, το πώς και το πού - πότε της ποίησης. [1] Η επιστήμη «δεν προοδεύει παρά μόνο καταστρέφοντας τις βεβαιότητές της, όταν πολλοί επιστήμονες, έχουν στραμμένα τα μάτια τους στις τεχνολογικές εφαρμογές της» (Dominique Lecourt, Contre la peur, PUF, Παρίσι 1990, σ. 10-14). [2] Γ. Χ. Παπαδόπουλος, Μικρές αγγελίες και ενήλικα επειδή, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2015. [3] O Ντομινίκ Λεκούρ θεωρεί πως το δίπολο «επιστημονισμός / τεχνοφοβία» αποτελεί δύο παραλλαγές της αυτής «μυθολογίας» που κολακεύει τον ανθρώπινο ναρκισσισμό, συντηρώντας μια εσχατολογική αντίληψη με την απλή εναλλαγή του πρoσήμου που θέτει στην επιστήμη, «παράδεισος ή κόλαση» (Dominique Lecourt, “Reflexions sur l’avenir de la science”, Le Philosophoire 2011, σ. 35, 33-38). [4] John Searle, Νους, Εγκέφαλος και Επιστήμη, μτφρ. Κώστας Χατζηκυριάκου, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1994, σ. 21. [5] Γιώργος Χ. Παπαδόπουλος, Δρομολόγια ανακύκλωσης, θεωρίες φυγής, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2004, σ. 47. [6] Από το τραγούδι «Η πριγκηπέσσα» του Σωκράτη Μάλαμα. [7] Όπως έχει εκτελεστεί κι όπως έχει παρουσιαστεί μουσικολογικά. Βλ. Μαρία Γερασίμου, «Γιάννη Χρήστου: Η κυρία με τη στρυχνίνη», Πτυχιακή εργασία του Τμήματος Μουσικής Επιστήμης και Τέχνης, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη 2009.

Δέκα μαθήματα ανθρωπο-ποίησης

Σύνδεση