Αποχαιρετώντας την Ίλζε Άιχινγκερ

Στις 11 Νοεμβρίου, σε ηλικία 95 ετών, η αυστριακή συγγραφέας Ilse Aichinger έφυγε από τη ζωή. Ο πατέρας της δάσκαλος, η μητέρα της μια από τις πρώτες γυναίκες που σπούδασαν ιατρική στην Βιέννη, η οποία, ωστόσο, δεν άσκησε ποτέ το επάγγελμά της: «διπλά υποδεέστερο πλάσμα, γυναίκα και εβραϊκής καταγωγής», θα σχολιάσει δεκαετίες αργότερα η Άιχινγκερ. Γεννημένη το 1921 στη Βιέννη, η Άιχινγκερ επιβιώνει κατά τη ναζιστική περίοδο χάρη στον διαζευγμένο μεν αλλά άριο πατέρα της. Η συμβίωση με την ανήλικη κατά το ήμισυ άρια Ίλζε προφυλάσσει την εβραία μητέρα της από το στρατόπεδο εξόντωσης, όπου θα καταλήξουν οι υπόλοιποι συγγενείς. Οι φυλετικοί νόμοι ωστόσο δεν θα επιτρέψουν στην Ίλζε να σπουδάσει ιατρική, όπως επιθυμούσε. Μετά τον πόλεμο εργάζεται ως διορθώτρια στον εκδοτικό οίκο Fischer πριν αφιερωθεί ολοκληρωτικά στο γράψιμο. Συμμετέχει στις συναντήσεις της Ομάδας 47, βραβεύεται μάλιστα το 1952 από την ομάδα αυτή συγγραφέων και εκδοτών, οι οποίοι συγκεντρώνονται ταχτικά, διαβάζουν κείμενα και συζητούν, προσπαθώντας να φανταστούν την μορφή και την αποστολή της λογοτεχνίας στην μεταναζιστική Γερμανία. «Σαν συνάντηση προσκόπων» θα πει αργότερα για τις συναντήσεις αυτές η Άιχινγκερ, που παρά το νεαρό της ηλικίας της ξεχώριζε ήδη τότε για τον σκεπτικισμό της. Εκεί συναντά τον συγγραφέα Γκύντερ Άιχ (Günther Eich), με τον οποίο και παντρεύεται το 1953 και αποκτά δυο παιδιά. Το 1948 εκδίδεται το πρώτο και τελευταίο της μυθιστόρημα, Η μεγαλύτερη ελπίδα, στο οποίο περιγράφεται η εμπειρία μιας ζωής υπό το ναζιστικό καθεστώς και τον ρατσισμό μέσα από τα μάτια μιας παρέας παιδιών «με τους λάθος προγόνους». Μετά το πρώτο αυτό μυθιστόρημα στο έργο της Άιχινγκερ δεν απαντούν περιγραφές των ναζιστικών εγκλημάτων ή το βίωμα του πολέμου – ίσως επειδή, όπως γράφει, «η μνήμη εύκολα θρυμματίζεται, όταν προσπαθείς να την τιθασεύσεις». Τα κείμενά της όμως βρίθουν από υπαινιγμούς και αναφορές στις σκιές, τις ουλές, τα σημάδια της βίας και του ρατσισμού του ναζισμού καταγγέλλοντας ταυτόχρονα την πολιτική της αποσιώπησης των πρώτων μεταπολεμικών δεκαετιών: ΜΠΡΑΪΤΜΠΡΟΥΝ Και αν ρωτήσεις για την πατρίδα, θα σου πουν αυτοί που έμειναν: φύτρωσε πια γρασίδι. Αλλά ούτε λέξη για τα φιδογυριστά μονοπάτια στα ριζά του λόφου που ξεσηκώθηκαν και βογκούσαν. Η Άιχινγκερ εστιάζει όχι στους εγκληματίες και τις πράξεις τους, αλλά στα θύματα και στον αμέτοχο, απαθή περίγυρο. Έτσι, στο θεατρικό «Τα κουμπιά» που γράφει για το ραδιόφωνο, η πρωταγωνίστρια αντιλαμβάνεται ότι κάθε φορά που εξαφανίζεται μία από τις εργάτριες που δουλεύουν μαζί της στην παραγωγή των κουμπιών πολυτελείας την επομένη εμφανίζεται ένα καινούργιο μοντέλο κουμπιού. Παρά την βεβαιότητά της ότι οι εξαφανίσεις των κοριτσιών σχετίζονται με τα νέα κουμπιά, ότι πρόκειται για μια σκευωρία εις βάρος των εργατριών και ότι εκείνη αργά ή γρήγορα θα είναι το επόμενο θύμα, δεν καταφέρνει να αντιδράσει εγκαίρως, ενώ οι συνάδελφοί της αλλά και ο φίλος της δεν δίνουν σημασία ούτε όταν εξαφανίζεται τελικά και η ίδια. Η υποταγή στη μοίρα του θύματος είναι ένα στοιχείο που καθορίζει και το διήγημα «Πού μένω», στο οποίο η πρωτοπρόσωπη αφηγήτρια δεν αντιδρά όταν διαπιστώνει ότι από τη μία μέρα στην άλλη το διαμέρισμά της βρίσκεται έναν όροφο παρακάτω. Το ανεξήγητο φαινόμενο επαναλαμβάνεται, ώσπου καταλήγει να ζει στο υπόγειο και αρχίζει να συμφιλιώνεται με την ιδέα ότι όπου νά ’ναι θα βρεθεί στον υπόνομο. Ανασφάλεια και αγωνία την εμποδίζουν να θέσει το ζήτημα στους υπόλοιπους ενοίκους της πολυκατοικίας, στον θυρωρό ή την καθαρίστρια, άτομα τα οποία προφανώς επίσης δεν ασχολούνται με την διαρκή ‒κυριολεκτική‒ υποβάθμιση του συνανθρώπου τους. Αντίστοιχα σε άλλο διήγημα της ίδιας συλλογής, ο άνδρας, η βάρκα του οποίου διαγράφει ασταμάτητα κύκλους σε μια λίμνη, δεν αποφασίζει να ζητήσει βοήθεια από τους ανθρώπους που βρίσκονται στην όχθη, την οικογένειά του, τους φίλους του, έως ότου περάσει το καλοκαίρι και επιστρέψουν όλοι στην πόλη, αφήνοντάς τον μόνο. Εξίσου παθητική η γυναίκα που δεν τολμά να βγάλει τα γυαλιά ηλίου επειδή φοβάται ότι θα εξαφανιστεί και παρακολουθεί με τρόμο την έλευση του χειμώνα. Τα διηγήματα των πρώτων συλλογών περιγράφουν μοναχικά άτομα που κινούνται σε έναν αδιάφορο και ενίοτε παράλογο (καφκικό) κόσμο, σχολιάζοντας την αδυναμία τους να αντιδράσουν στις αντίξοες συνθήκες αλλά και την αδιαφορία του περίγυρού τους. Τα κείμενα αυτά θεματοποιούν τις διαδικασίες εκτοπισμού και τους ποικίλους τρόπους καταπίεσης του ατόμου, καυτηριάζοντας τη μοιρολατρική αποδοχή και την παθητικότητα τόσο από τη μεριά των θυμάτων όσο κι από τον περίγυρό τους. Από το 1970 και εξής τα πεζά της Άιχινγκερ γίνονται πιο αφαιρετικά και αυτοαναφορικά, οι πρωταγωνιστές τους είναι λεκέδες, δοκάρια, μπαλκόνια. Δεδηλωμένος στόχος η ανατροπή του συνηθισμένου τρόπου θέασης, η απάρνηση δεδομένων, σε κάθε επίπεδο. Ουσιαστικά σκιαγραφείται μια εναλλακτική στάση στην παθητική αντιμετώπιση του κόσμου που καυτηρίαζαν τα προγενέστερα κείμενα. «Ο κόσμος είναι φτιαγμένος από το υλικό που απαιτεί παρατήρηση» μας θυμίζει η συγγραφέας, και αυτό σημαίνει ότι πρέπει να είμαστε διατεθειμένοι να κοιτάξουμε πραγματικά, χωρίς προκαταλήψεις, δεδομένες αλήθειες και βεβαιότητες. Η αποστολή του συγγραφέα είναι να μας ξαφνιάσει, να μας κάνει να σκεφτούμε: «Εκείνος που γράφει είναι εκείνος που δίνει συμβουλές που δεν οδηγούν στην καταστροφή αλλά στην αφύπνιση». Μια από τις τεχνικές που χρησιμοποιεί η Άιχινγκερ είναι αυτή της ανατροπής, η οποία εκφράζεται ενίοτε επιθετικά: «Αν την εποχή του κατακλυσμού αντί να βρέξει χιόνιζε, η εγωιστική κιβωτός του Νώε θα του ήταν παντελώς άχρηστη. Και αυτό δεν είναι παρά ένα παράδειγμα». Τα κείμενα που απαρτίζουν τη συλλογή «Κακές λέξεις» είναι κείμενα ποιητικής. Η Άιχινγκερ δηλώνει ρητά αλλά και εφαρμόζει την πρόθεσή της να μην χρησιμοποιήσει τις «καλές λέξεις», να μην καταφύγει σε περίτεχνες εκφράσεις, στην οποιαδήποτε αυτοματοποιημένη και συμβατική χρήση της γλώσσας. Στόχος της είναι να αποκαλυφθεί η σχέση εξουσίας και λόγου και να εκφραστεί, με ολοένα και πιο έντονο τρόπο, η αντίθεση του αφηγητή στη χειραγώγηση μέσω της γλώσσας. Με αφορμή την απονομή του Μεγάλου Κρατικού Βραβείου Ποίησης της Αυστρίας το 1995 εξηγεί: Αυτό που με διακρίνει από τον Θόρω: εκείνος μπορεί να φανταστεί ένα καλό κράτος, ακόμα κι αν δεν το έχει δει ποτέ. Εγώ όχι. Όπου πρέπει να εγκαθιδρυθεί μια τάξη πραγμάτων, δεν απέχει πολύ η αυθαιρεσία. [...] Εξάλλου, δεν είμαι ένας ποιητής πιστός στο κράτος, ακόμα κι αν δεν αποτελεί η πίστη στο κράτος προϋπόθεση για το βραβείο, φοβάμαι τη λέξη «κράτος» ‒ και όχι μόνο τη λέξη. Θεωρώ δε τον χαρακτηρισμό «ποιητής» για το άτομό μου, γελοίο. Να το πω πιο ήπια: «Κράτος» μου ακούγεται ταυτόχρονα άκαμπτο και άμορφο. «Ποίηση» μου ακούγεται υπερβολικά αφηρημένο, θυμίζει περισσότερο σύννεφο, που εύκολα θα εξανεμιστεί. Ζητούμενο θα αποτελεί πάντοτε η ακριβής έκφραση που, ιδίως στον χώρο της λογοτεχνίας, κινδυνεύει συχνά να χαθεί. Στα πεζά της, στα θεατρικά, στις συνεντεύξεις ή στα ποιήματά της η γραφή της Άιχινγκερ είναι πάντοτε μαχητική: καλλιεργεί συστηματικά έναν λόγο που, πέρα από κόμματα και πολιτικές ατζέντες, επισημαίνει διαρκώς την ανάγκη για συνεχή εγρήγορση και δυσπιστία: ΕΠΙΚΑΙΡΗ ΣΥΜΒΟΥΛΗ Πρώτον, πρέπει να πιστέψεις ότι έρχεται η μέρα, όταν βγαίνει ο ήλιος. Κι αν δεν το πιστεύεις, πες ναι. Δεύτερον, πρέπει να πιστέψεις και μάλιστα με όλες σου τις δυνάμεις ότι έρχεται η νύχτα, όταν βγαίνει το φεγγάρι. Κι αν δεν το πιστεύεις, πες ναι ή γνέψε υπάκουα με το κεφάλι, το δέχονται κι αυτό. Η γραφή της Άιχινγκερ είναι απαιτητική και ίσως γι’ αυτό δυσάρεστη, μας κάνει να σκοντάφτουμε στις «κακές λέξεις» που χρησιμοποιεί, μας αναγκάζει να σκεφτούμε και να αναθεωρήσουμε τα αυτονόητα και τα δεδομένα. Η στάση εγρήγορσης, η συνεχής δυσπιστία που απαιτεί η Άιχινγκερ είναι ωστόσο σήμερα αναγκαία όσο ποτέ, η επίκαιρη συμβουλή της (δυστυχώς) απόλυτα επίκαιρη. Οι αδιάφοροι άνθρωποι που περιγράφει στα κείμενά της, οι οποίοι αποστρέφουν το βλέμμα τους από τα όσα συμβαίνουν μπροστά τους, οι αφελείς που αποδέχονται ως δεδομένη την υπάρχουσα τάξη πραγμάτων και δεν αμφισβητούν τις «όμορφες λέξεις» απαντούν εξίσου στις κοινωνίες του 21ου αιώνα, όπως άλλωστε και οι τάσεις εξωραϊσμού και αμνησίας ενάντια στις οποίες γράφει ακούραστη, από το πρώτο της μυθιστόρημα το 1948 ως την τελευταία της συλλογή Υποκείμενα το 2006. Η Ίλζε Άιχινγκερ κατείχε μια σταθερή, συνεχή, και «υπονομευτική», όπως χαρακτηρίστηκε, παρουσία στα γράμματα, που την καθιέρωσε ως μια από τις πιο σημαντικές φωνές της μεταπολεμικής γερμανικής λογοτεχνίας. Καλλιέργησε διάφορους τύπους κειμένου (μυθιστόρημα, ποίηση, διήγημα, θέατρο, ημερολόγιο) με μια προοδευτική τάση προς τη σύντομη, αφαιρετική γραφή. Ανήκει δε στους συγγραφείς εκείνους που ήδη εν ζωή τυγχάνουν αναγνώρισης: στις δεκαετίες που ακολουθούν το πρώτο βραβείο της Ομάδας 47, το 1952, της απονέμονται τα πλέον σημαντικά λογοτεχνικά βραβεία του γερμανόφωνου χώρου. Η πιο πρόσφατη διάκριση υπήρξε η απονομή το 2015 του μεγάλου βραβείου τέχνης της πόλης του Σάλτσμπουργκ: «Το έργο της, διαχρονικό και ανεπηρέαστο από λογοτεχνικές μόδες, μπορεί να απαριθμεί λίγες σελίδες, είναι όμως τεράστιο» αποφαίνονται οι κριτές. Η ζωή της Άιχινγκερ καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό από απώλειες και αποχωρισμούς: ήταν μικρό παιδί όταν εγκατέλειψε ο πατέρας της την οικογένεια, έφηβη όταν φυγαδεύτηκε η δίδυμη αδελφή της στην Αγγλία, ένας αποχωρισμός που θα δώσει αφορμή σε μια αλληλογραφία που θα φτάσει να αριθμεί 600 γράμματα και θα διαρκέσει περισσότερο από το προβλεπόμενο, αφού το ξέσπασμα του πολέμου θα εμποδίσει την υπόλοιπη οικογένεια να ακολουθήσει. «Πώς να αξιολογήσεις τον αποχωρισμό, να τον προφυλάξεις, ώστε να μην λάβει τις διαστάσεις που θα τον θέσουν εκτός μέτρου» γράφει στο κείμενό της «Από την ιστορία των αποχαιρετισμών», δεκαετίες αργότερα. Τα νεανικά της χρόνια στιγματίζονται από την απώλεια των συγγενών: η γιαγιά της («το άτομο που αγαπούσα περισσότερο στον κόσμο»), θείοι, ξαδέλφια και φίλοι στέλνονται σε στρατόπεδα εξόντωσης. «Τα χρόνια του πολέμου ήταν τα πιο ευτυχισμένα της ζωής μου» θα εξηγήσει αργότερα, «επειδή υπήρχε ακόμα η ελπίδα ότι οι συγγενείς και φίλοι που έφυγαν στοιβαγμένοι στα βαγόνια των ζώων θα επέστρεφαν με το τέλος του πολέμου». Το 1972 χάνει τον σύντροφό της, τον συγγραφέα Άιχ, το 1998 σκοτώνεται ο γιος της, Κλέμενς. «Μην πιστεύεις τις αφίξεις, πραγματικοί είναι οι αποχωρισμοί», μας θυμίζει η Άιχινγκερ. Σειρά μας, τώρα, να την αποχαιρετίσουμε. Εγγύηση βιωμάτων για Βιεννέζους στη Σαγκάη Της ΙΛΖΕ ΑΪΧΙΝΓΚΕΡ Ο ταξιδιωτικός οδηγός της Σαγκάης προσφέρει «Εγγύηση βιωμάτων» ‒ για σήμερα, αύριο και μεθαύριο. Γιατί όχι για χθες; Η Σαγκάη υπήρξε από τα μέσα του 19ου αιώνα προσφιλής προορισμός μεταναστών, ένας μαγνήτης. Ο κάτοικος της Σαγκάης οφείλει την αυτοπεποίθησή του στην επιτυχία της πόλης και στη δυναμική της. Οι μετανάστες, ιδιαίτερα επιτήδειοι έμποροι, κατέστησαν δυνατή την ανάπτυξη αυτή. Ο Άλντους Χάξλεϊ γράφει: «Σε καμία πόλη, σε Δύση ή Ανατολή, δεν είχα αυτή την εντύπωση συμπυκνωμένης, πληθωρικής, σφριγηλής ζωής». Αλλά ο μόνος από τους φίλους μας, που ήλπιζε να διαφύγει εκεί, δεν κατάφερε να γίνει πραγματικός κάτοικος της Σαγκάης, όπως και δεν κατάφερε ποτέ να γίνει πραγματικός Βιεννέζος. Κάποιος που δεν χάνεται. Ήταν ο οδοντίατρός μας, ο δόκτωρ Νταβίντ Βάισσελμπεργκ, με ιατρείο στην Μπούργκγκασσε, και ένας από τους καλύτερους γιατρούς. Αλλά επειδή το μόνο που μπορεί να μάθει κανείς είναι αυτό που ήδη γνωρίζει, σίγουρα δεν το έμαθε ποτέ, ως το τέλος, όπως δεν γνώρισε και την γρήγορη επιτυχία, την οποία ποτέ δεν είχε και την οποία ούτε στιγμή δεν πίστεψε πως άξιζε. Οικογένεια δεν είχε, ήταν ήδη στη Βιέννη μόνος και δεν είχε την ευκαιρία να γιορτάσει με άλλους αυτά τα οποία τότε γιόρταζαν εδώ, Πάσχα και Χριστούγεννα, την Πεντηκοστή. Ούτε καν την εβραϊκή Πρωτοχρονιά, που, ούτως ή άλλως, ελάχιστοι την γιόρταζαν. Δεν ανήκε πουθενά, αλλά και δεν είχε καμία υποχρέωση, ούτε καν στα πετραδάκια μνήμης στους τάφους. «Σχεδιάστε τον σύντομο χρόνο σας προσεκτικά», συμβουλεύει ο ταξιδιωτικός οδηγός. Αλλά ο δόκτωρ Βάισσελμπεργκ δεν είχε καμία δυνατότητα να σχεδιάσει τον χρόνο του προσεκτικά, δεν του ανήκε, για να τον διαθέσει, όπως και δεν μπορεί να διαθέσει τον εαυτό του ένας μάρτυρας κατηγορίας. Το πεδίο δράσης του ήταν η Μπούργκκασσε στο έβδομο δημοτικό διαμέρισμα της Βιέννης, λοξά απέναντι από το «Notre Dame de Sion». Αλλά δεν ήταν η δική του ντάμα, σημασία δεν του έδινε και ούτε και τον προειδοποίησε. Δεν θα ωφελούσε άλλωστε η όποια προειδοποίηση, το όποιο μήνυμα διαφυγής. Εκείνος έμενε προσηλωμένος στις λεπτομέρειες, που γι’ αυτόν ήταν σημαντικές, τα σφραγίσματα και τις πρώιμες τερηδόνες των ασθενών του, ως επί το πλείστον παιδιών. Τους φρόντιζε και θεράπευε αυτά από τα οποία κανείς δεν πεθαίνει. Έτσι κατόρθωσε, εκείνος που δεν κατόρθωσε πολλά, «να αφήσει μια ατελή εικόνα του εαυτού του», όπως θα το έλεγε ο Σιοράν. Δεν άφησε παρά το παλαιομοδίτικο χαμόγελό του και δεν σπατάλησε τίποτε άλλο, εκτός του εαυτού του. Στο ειδικό ένθετο για το Χονγκ Κονγκ αναφέρονται η θαλασσινή θέα, οι σειρές των ουρανοξυστών, ψώνια και πολιτισμός, και, επιπλέον: πάνω από διακόσιες πρακτικές πληροφορίες από άτομα που γνωρίζουν καλά το Χονγκ Κονγκ, με εσώκλειστο γλωσσάρι. «Με τον διερμηνέα τσέπης δεν θα μείνετε ποτέ άφωνοι». Άφωνοι έμελλε να μείνουν μονάχα εκείνοι, που μετά από μια ολόκληρη ζωή, καθισμένοι σε ένα βιεννέζικο καφέ, θα πληροφορηθούν ότι μόνο εξαιρετικά λίγοι είχαν τόσο μικρή επιτυχία όσο ο δόκτωρ Βάισσελμπεργκ, ο οποίος φρόντιζε τις ξένες οδοντοστοιχίες πολύ πιο προσεχτικά από τις δικές του ευκαιρίες ή τον δικό του θάνατο: δεν έφτασε ούτε στην αγορά χρυσόψαρων του Χονγκ Κονγκ, ούτε στις ταινίες των κινέζων σκηνοθετών στη Σαγκάη, δεν συμμετείχε σε κανέναν εορτασμό της άνοιξης, της ίδρυσης του ΚΚ, της σελήνης. Ούτε καν στην γιορτή των ψυχών τον Απρίλιο, όπου υποτίθεται ότι γιορτάζεται με αρωματικά κεριά η ευτυχής αντάμωση με τους προγόνους. Δεν προετοίμασε τίποτα και ιδίως όχι την ίδια του την διαφυγή στα κρυφά. Πέτυχε ήδη στην Μπούργκκασσε να παραμείνει εκτεθειμένος σε ένα βαθμό αποξένωσης που ξεπερνά κατά πολύ τους κινέζικους στόχους διαφυγής. «Τίποτα δεν μου είναι άγνωστο» ακούω από το διπλανό μου τραπέζι, στο βασιλικό ζαχαροπλαστείο Demel. «Η αλήθεια βρίσκεται στην ατομική τραγωδία», παρατηρεί ο Σιοράν. Αλλά το τέλος του δόκτορα Βάισσελμπεργκ σε κάποιο από τα πολυάριθμα στρατόπεδα εξόντωσης μετατρέπει το ευγενικό, σχεδόν αφοσιωμένο χαμόγελό του σε δυσοίωνο οιωνό. (3.9.2004) — Μετάφραση: Αλεξάνδρα Ρασιδάκη Σημ. ARB: Από τον τόμο Ilse Aichinger, Unglaubwürdige Reisen [Αναξιόπιστα ταξίδια], Fischer, Φρανκφούρτη 2007. Στα ελληνικά κυκλοφορεί το Ίλζε Άιχινγκερ, Επίκαιρη συμβουλή, μετάφραση και επίμετρο Αλεξάνδρα Ρασιδάκη, Ροές, Αθήνα 2009.

Αποχαιρετώντας την Ίλζε Άιχινγκερ

Σύνδεση