Ο Ελευθέριος Βενιζέλος και το γλωσσικό ζήτημα

Το θέμα της στάσης του Βενιζέλου απέναντι στο γλωσσικό έχει απασχολήσει πολλούς ερευνητές και θεωρείται σχεδόν εξαντλημένο, ύστερα μάλιστα από τη δημοσίευση δύο εμβριθέστατων μελετών του Εμμανουήλ Κριαρά που ρίχνουν άπλετο φως στις γλωσσικές απόψεις του μεγάλου ηγέτη.[1] Επειδή έχω ασχοληθεί με το πρόβλημα της διγλωσσίας και το γλωσσικό ζήτημα,[2] αλλά και με προσωπικότητες που διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στην Ιστορία του δημοτικισμού, όπως ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης[3] και ο Εμμανουήλ Κριαράς,[4] θεωρώ απαραίτητο να προσθέσω ορισμένα νέα στοιχεία τα οποία φωτίζουν σκοτεινές πλευρές της διαμάχης ανάμεσα στους ακραίους καθαρευουσιάνους, αρχαϊστές θα έλεγα, και τους ακραίους δημοτικιστές και ερμηνεύουν καλύτερα τις αντιφατικές θέσεις τόσο του Ελευθέριου Βενιζέλου, όσο και του πατέρα της ελληνικής γλωσσολογίας Γεωργίου Χατζιδάκι. 1. Οι απόψεις του Εμμανουήλ Κριαρά Δεν είναι καθόλου τυχαίο το γεγονός ότι κατά την επίσημη υποδοχή του στην Ακαδημία Αθηνών ως αντεπιστέλλοντος μέλους (23 Νοεμβρίου 1982) ο πρωτοπόρος δημοτικιστής Εμμανουήλ Κριαράς, ο οποίος καμάρωνε για την κρητική του καταγωγή, επέλεξε ως θέμα της ομιλίας του τον Ελευθέριο Βενιζέλο και τη δημοτική γλώσσα. Η ομιλία αυτή, καρπός πολύχρονης έρευνας, είναι θεμελιακή για την κατανόηση των γλωσσικών πεποιθήσεων του Βενιζέλου και των αντιφατικών αποφάσεών του. Το συλλαλητήριο που υποκίνησε ο Μιστριώτης τον Φεβρουάριο του 1911 εναντίον των δημοτικιστών και του Βενιζέλου, ο οποίος είχε το θάρρος να παρουσιαστεί ενώπιον του πλήθους που τον έβριζε και τον αποκαλούσε «μαλλιαρό», αποτέλεσε τον καταλύτη που τον οδήγησε στην απόφαση να περάσει στο Σύνταγμα το ανελεύθερο άρθρο για τη γλώσσα. Ο Κριαράς τονίζει (σ. 86) ότι «Ο Βενιζέλος μπροστά στο κύμα της αντίδρασης που φοβήθηκε μήπως καταποντίσει το σύνολο του ανορθωτικού του έργου, αναγκάζεται να υποχωρήσει». Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Βενιζέλος δεν έκανε δεκτό το αίτημα του Γεωργίου Χατζιδάκι, ο οποίος «ζητούσε να γίνει ρητός λόγος για τη γλώσσα της εκπαίδευσης, των διδακτικών βιβλίων, των αγορεύσεων στη Βουλή. [...] Όμως ο Βενιζέλος αποκρούει το αίτημα προστασίας της γλώσσας της παιδείας, διακηρύσσοντας μάλιστα ότι ο Χατζιδάκις βρίσκεται σε μια διαρκή αντίφαση, γιατί πότε κλίνει προς το ένα και πότε προς το άλλο μέρος». Ο Κριαράς επισημαίνει (σ. 87) ότι «Ο Βενιζέλος με τη μεταγενέστερη τακτική του απέναντι στη γλώσσα του ελληνικού λαού (ιδίως στα χρόνια 1917-20) είχε εξαγνιστεί, νομίζω, για το ‘αμάρτημα’ του 1911».[5] Στα τελευταία χρόνια της ζωής του ο Κριαράς επανήλθε με νέα στοιχεία στα επίμαχα αυτά θέματα με τη μνημειώδη εργασία του 2009. Η σχετική έρευνα για τον Βενιζέλο, την εκπόνηση της οποίας παρακολουθούσα από κοντά, συζητώντας επιμέρους θέματα με τον συγγραφέα, αποτυπώνει τη διαυγή σκέψη και την ώριμη σοφία του Κριαρά, ο οποίος σε ηλικία 103 ετών επαναξιολόγησε την παλαιότερη βιβλιογραφία και αξιοποίησε τη νεότερη, προσφέροντας την τελευταία λέξη για ένα μείζον θέμα της ιστορίας του γλωσσικού ζητήματος. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα κεφάλαια «Η στάση του Βενιζέλου για τη γλώσσα» (σ. 1007 κ.ε.) και «Οι δημοτικιστές κρίνουν τον Βενιζέλο και το άρθρο του Συντάγματος» (σ. 1015 κ.ε.). Οι ακραίοι δημοτικιστές καταδίκαζαν ανεπιφύλακτα τη στάση του Βενιζέλου, ενώ οι μετριοπαθείς του Εκπαιδευτικού Ομίλου έκριναν νηφαλιότερα τις αποφάσεις του για το γλωσσικό, ενταγμένες στο πλαίσιο της γενικότερης πολιτικής του. Ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης και ο Αλέξανδρος Δελμούζος έδειξαν κατανόηση για τις τοποθετήσεις του Εθνάρχη. Κατά τον Κριαρά η στάση του Βενιζέλου στη Βουλή το 1911 υπαγορεύτηκε από το αίσθημα πολιτικού ρεαλισμού. Ο Γεώργιος Χατζιδάκις (1848-1941). Μουσείο Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών. Σε ό,τι αφορά τη θέση του Βενιζέλου για το γλωσσικό, είναι προφανές ότι αποδέχεται τον δημοτικισμό, αποκρούει όμως τον «μαλλιαρισμό». Η στάση του απέναντι στον Ψυχάρη είναι επιφυλακτική. Όπως δήλωσε χαρακτηριστικά, «Το όνομα του Ψυχάρη καταντά μετά τινος δειλίας να προφέρη τις εις τα σημερινάς ημέρας». Θεωρεί ότι ο Ψυχάρης παρασύρθηκε από το αίσθημα του «ορθολογικού δογματισμού». Τον Εφταλιώτη και τον Φιλήντα τους κατατάσσει στους ακραίους δημοτικιστές. Ο Βενιζέλος τιμούσε τον Δελμούζο, δεν πίστευε ότι θα μπορούσε να προέλθει κίνδυνος από τους δημοτικιστές, ενώ διέβλεπε «ανομολόγητους σκοπούς» στην πολιτική των καθαρευουσιάνων. Σημειωτέον ότι ο Δελμούζος απέδωσε τη στάση του Βενιζέλου στην «πολιτική πρόνοια» που τον χαρακτήριζε. Σε επιστολή του προς την Πηνελόπη Δέλτα (Πάσχα του 1911) ανέφερε μεταξύ άλλων: «Τα πανελλήνια συλλαλητήρια και ψηφίσματα επέβαλαν τώρα το διαβόητο άρθρο στο Σύνταγμα, οι κεκοιμημένοι ενίκησαν τους ζωντανούς». Στην ίδια συλλογιστική κινείται και ο Κριαράς: «Οπωσδήποτε σωστό είναι το συμπέρασμα ότι ο Βενιζέλος με τη συμβιβαστικότητα που έδειξε στο γλωσσικό θέμα ματαίωσε μια γενικότερη ιδεολογική σύγκρουση, ακριβώς γιατί χρειαζόταν σύζευξη του συντηρητισμού με την ανανεωτική τάση του. Εκείνο που τον ενδιέφερε είναι πώς θα κατορθώσει ο ελληνισμός να αποκτήσει την εσωτερική γαλήνη των πνευμάτων ‘διά να αγάγωμεν’, όπως έλεγε ‘εις πέρας τον αγώνα της ανορθώσεως’. Έβλεπε κινδύνους αν ο αγώνας για την ανόρθωση ματαιωνόταν».[6] Οι ακραίοι δημοτικιστές καταδίκασαν τη στάση του Βενιζέλου (βλ. σ. 1015). Ο Ψυχάρης τον κατηγόρησε για έλλειψη πολιτικού και ηθικού θάρρους. Ο Εφταλιώτης επαίνεσε τον Βενιζέλο, όταν καταφέρθηκε εναντίον του Μιστριώτη, και από την άλλη τον κατηγόρησε για την τελική του απόφαση. Διαφορετικά έκριναν τον Βενιζέλο οι μετριοπαθείς δημοτικιστές του Εκπαιδευτικού Ομίλου. Ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης είδε τα πράγματα με τη γνωστή του νηφαλιότητα: «Ο Βενιζέλος, πανίσχυρος τότε πρωθυπουργός, αναγκάστηκε να υποχωρήσει μπρος στη θύελλα που είχε ξεσηκώσει ο Μιστριώτης και να δεχτεί να οριστεί η καθαρεύουσα επίσημη γλώσσα. Αντιτάχτηκε όμως σε όσους ζήτησαν την τελευταία στιγμή να κατοχυρωθεί με ιδιαίτερο άρθρο στο Σύνταγμα ως γλώσσα της παιδείας». 2. Οι ακρότατες θέσεις του Μιστριώτη Η στάση του Βενιζέλου κατά την επίμαχη συζήτηση στη Βουλή το 1911 οφείλεται εν πολλοίς στις πιέσεις που δέχτηκε από τις οργανωμένες ενέργειες του Μιστριώτη, ο οποίος έμεινε εγκλωβισμένος σε ανέξοδα ιδεολογήματα και ανούσια παρελθοντολογία, χωρίς να αφουγκραστεί τα μηνύματα των καιρών, τη νέα κοινωνική πραγματικότητα που άρχισε να διαμορφώνεται στην κρίσιμη εποχή που έζησε. Ως κλασικός φιλόλογος ο Μιστριώτης προώθησε την καλλιέργεια των ελληνικών γραμμάτων τόσο με το συγγραφικό του έργο όσο και με τη διδασκαλία του. Ο Ιωάννης Συκουτρής πίστευε ότι «ούτε ιδιοφυίαν φιλολόγου ούτε καταρτισμόν επιστημονικόν είχεν, ούτε την γλώσσαν κατείχε καλώς, ο δε πνευματικός του ορίζων και στενός ήτο και ρηχός, χωρίς γενικωτέραν καλλιέργειαν, χωρίς στενωτέραν επαφήν με του Έθνους τας αυξανομένας εις ποικιλίαν και βάθος πνευματικάς ανάγκας». Όπως σημειώνει ο Κριαράς, «την πραγματική ηγεσία των γλωσσαμυντόρων είχε αναλάβει ο Μιστριώτης. Τον Γεώργιο Χατζιδάκι, κορυφαίο του αντιδημοτικισμού, τον είχε υπερφαλαγγίσει η μιστριωτική δημοκοπία».[7] Ο Μιστριώτης περιόδευε σε διάφορες πόλεις της Πελοποννήσου κατηγορώντας δημοτικιστές που κατείχαν υψηλά πολιτικά αξιώματα. Ο Κ. Ζαβιτσιάνος κατήγγειλε στη Βουλή (1.3.1911) την οχλοκρατική δραστηριότητα του Μιστριώτη, που έφτανε ως τη συκοφαντία, επιστρατεύοντας μυθεύματα, και ζήτησε από την κυβέρνηση να λάβει μέτρα εναντίον του. Ο Μιστριώτης τιμωρήθηκε με παύση τριών μηνών. Οι επίσημες ομιλίες του Μιστριώτη διακρίνονται κατά κανόνα για τον ρητορικό τους στόμφο, γνώρισμα κυρίως των αρχαϊστών, με μόνιμη επωδό το αρχαίο κλέος και τη φθορά της γλώσσας. Οι μεταφορικές εικόνες κινούνται συχνά στο επίπεδο μαθητικής έκθεσης. Ενδεικτικά είναι τα παρακάτω αποσπάσματα.[8] Ήδη ο πρόλογος (σ. 3) δείχνει την εκζήτηση στην επιλογή των λέξεων: «... το έθνος ... καίπερ πειναλέον και ριγούν εισήλθεν εις τα πολυτελή των ιδεών μέγαρα, εις α άλλοι λαοί κεκορεσμένοι και εν πολυτελέσει σισύραις εγκεκορδυλημένοι εισέρχονται». Προσφιλές θέμα είναι η γλωσσική κινδυνολογία (σ. 44): «Η της γλώσσης φθορά κακή μοίρα δεν επαύσατο και μετά την ημετέραν ανεξαρτησίαν, διότι άνθρωποι αμαθείς περί τα ελληνικά ... παρεισήγαγον χρήσεις λέξεων εν αλλοία σημασία ή φράσεις ολοκλήρους. Κατά τα ειρημένα πολλαί άκανθοι και τρίβολοι εκώλυον την φυσικήν ανάπτυξιν του οργανισμού της γλώσσης αλλά τύχη αγαθή δεν έλλειψαν δικελλίται και υποτομείς, όπως εκριζώσωσι και εκκόψωσι ταύτα». Τα ίδια κινδυνολογικά επιχειρήματα επαναλαμβάνονται και σήμερα. Βλ. από το ίδιο βιβλίο του 1891, σ. 47: «Αλλ’ ο φοβερώτατος των εχθρών της παρούσης εποχής του ημετέρου έθνους είναι ο υλισμός, όστις ως άλλος λιψ πνέων καθ’ άπασαν την Ευρώπην μαραίνει πάσαν ταύτης βλάστησιν. Διά τούτο και παρ’ ημίν μετ’ άλγους παρατηρείται ότι υπάρχει λειψανδρία εν τη πολιτική». Τα καταληκτικά του λόγια (σ. 53) δεν χρειάζονται σχολιασμό: «... έχομεν τας πλουσιωτάτας των αρχαίων συγγραφέων δεξαμενάς, ας ανοίξαντες και καθαρά νάματα αντλήσαντες θέλομεν καταστήσει δυνατόν, ίνα τα αρχαία στελέχη αναθήλωσι, νέα ευθαλή δένδρα εμφυτευθώσι και πρασιαί ευανθείς αναμίξωσι τας ευώδεις αυτών πνοάς μετά των αυρών της πολυσχιδούς ελληνικής παραλίας». Σε ένα φυλλάδιο 13 σελίδων διαφαίνεται η διαστρέβλωση της πραγματικότητας και οι ιδεολογικές εμμονές για την καθαρότητα της γλώσσας.[9] Αξίζει να παρατεθούν μερικά αποσπάσματα: σ. 2: «Η γλωσσική του Πλάτωνος αλουργίς [= ρούχο από πορφύρα] και η ευανθής του Σοφοκλέους πορφύρα καταπεσούσαι εν τω βορβόρω της δουλοσύνης εμιάνθησαν και μετεσχηματίσθησαν επί τοσούτον, ώστε μόλις διεκρίνοντο των επαιτικών ρακίων και των βαρβαρικών αναξυρίδων [= περισκελίδων]. Αι λέξεις ηκρωτηριάσθησαν οικτρώς και ωμοίαζον προς εδέσματα, άπερ μυς περιέφαγον, ξενικαί λέξεις κατερρύπαναν την καθαρότητα της γλώσσης». Βλ. από το ίδιο φυλλάδιο, σ. 10: «Οι χυδαϊσταί ... αν ποτε επιχειρήσωσι να γράψωσι και την χυδαίαν, περιπίπτουσι εις τηλικαύτας δυσχερείας και εις τηλικαύτα αμαρτήματα, εις ηλίκα ήθελον περιπέσει, ει έγραφον την γλώσσα του Πινδάρου. Άρα η γλώσσα αυτών δεν είναι ζώσα, αλλά νεκρά και ζώσα είναι η εθνική. Η δημώδης γλώσσα συνέθανε τη καταλύσει της δουλείας». Σύγκρ. σ. 11: «Οι χυδαϊσταί ονομάζουσιν εαυτούς δημοτικιστάς, αλλά οι δημόται βδελύσσονται τα εμέσματα αυτών». Στον επίλογο του φυλλαδίου το μένος του Μιστριώτη προσλαμβάνει ανεξέλεγκτες διαστάσεις (βλ. σ. 13): «(Οι χυδαϊσταί) εβουλεύθησαν ίνα αφομοιώσωσι την προνομιούχον φυλήν προς λαούς προωρισμένους, ίνα παράγωσι τας πρώτας ύλας προς διατροφήν των κτηνών και των κτηνοειδών ανθρώπων. Η ελληνική γλώσσα είναι ο αιθήρ των γλωσσών, εν ω δεν δύνανται να δολιχοδρομήσωσιν αι νυκτερίδες υπόπτων και αντεθνικών ενεργειών». Σε αντίθεση με την ψυχρή, στομφώδη και εξωπραγματική γλώσσα των καθαρευουσιάνων, όπως αποτυπώνεται στα παραπάνω αποσπάσματα, οι δημοτικιστές είχαν εκλεπτύνει το γλωσσικό όργανο και διαμόρφωσαν μια γλώσσα που δεν απέχει πολύ από τη σημερινή. Αρκεί η παράθεση ενός τυχαίου αποσπάσματος από κείμενο του διευθυντή του Νουμά Δ.Π. Ταγκόπουλου:[10] «Δίχως Βενιζέλο σε τούτες τις περισσότερο από κρίσιμες στιγμές, πού τραβάμε και πού θα τραβήξουμε; Και με ποιόνε για το Θεό; Τους άλλους πολιτικούς μας τους ξέρουμε. Μας διοικήσανε και μια και δυο και περισσότερες φορές, και τους είδαμε. Δεν τους αρνιέται κανείς τον πατριωτισμό. Μα ο πατριωτισμός και η καλή θέληση δε σώνουνε. Χρειάζεται και κάτι άλλο. Και το κάτι αυτό, είτε πλατιά αντίληψη το πείτε, είτε χέρι στιβαρό, είτε αποφασιστικότητα, είτε μόρφωση εγκυκλοπαιδική, είτε όπως αλλιώτικα θέλετε, τόχε ο Βενιζέλος». Τριανταπέντε χρόνια νωρίτερα ο Μιστριώτης[11] είχε εντελώς διαφορετική άποψη για τη δημοτική: «(ο Σολωμός) όστις πρώτος κατέδειξεν, ότι η δημοτική ημών γλώσσα οσονδήποτε πτωχή και ρερακωμένη και αν υποτεθή, είνε πάντοτε ικανή να ανέλθη μέχρις εκείνου του ύψους, εν ω συνήθως αιθεροβάμονες αετοί αρέσκονται να δολιχοδρομώσιν».[12] Στο επτάτομο έργο του Γ. Μιστριώτη Ρητορικοί λόγοι παρουσιάζονται οι ιδεολογικές του θέσεις για το γλωσσικό και οι εμμονές του για την αναβίωση του αρχαίου ελληνικού πνεύματος σε αποξενωμένο από κοινωνική και πολιτική άποψη περιβάλλον. Ο 5ος τόμος, εν Αθήναις 1911, περιέχει πολύ χρήσιμο υλικό, το οποίο δεν έχει αξιοποιηθεί επαρκώς από τους μελετητές του γλωσσικού ζητήματος και τους ιστορικούς της εκπαίδευσης. Το πόσο απείχε από την πραγματικότητα φαίνεται στην απόφανσή του (σ. 73): «Δεν φοβούμεθα ότι είναι δυνατόν ποτέ να επικρατήσει το εξαμβλωματικόν αυτό ιδίωμα. Είναι τόσον εναντίον προς την φύσιν των πραγμάτων». Ήδη στον Πρόλογο (σ. 19) επιτίθεται στον Βενιζέλο με τη γνωστή επιχειρηματολογία του: «Έπρεπε λοιπόν ο κ. Βενιζέλος να φεισθή γλώσσης πολλών χιλιετηρίδων, γλώσσης εν η φυλάσσονται τα βαρυσήμαντα του ανθρώπινου γένους κειμήλια, ... γλώσσης, ήτις είναι μήτηρ και προμήτωρ πασών των γλωσσών των νεωτέρων, γλώσσης εφ’ ης ερείδεται η Ελληνική εκκλησία και η ορθοδοξία». Ο ίδιος (βλ. σ. 265) δεν αποκρύπτει το γεγονός ότι ο διάσημος καθηγητής της βυζαντινής και νεοελληνικής φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο του Μονάχου Αύγουστος Χάιζενμπεργκ (γιος του ήταν ο νομπελίστας φυσικός Βέρνερ Χάιζενμπεργκ) τον αποκάλεσε σε ομιλία του «λαοπλάνον». Η απάντηση του Μιστριώτη περιέχει απαξιωτικούς χαρακτηρισμούς για τη γεμάτη λυρισμό και ευαισθησία γλώσσα του Παλαμά: «Φαίνεται δ’ ότι ο κ. Heisenberg στερείται και αισθήσεως προς την ελληνικήν γλώσσαν, ως γίνεται δήλον εκ των ελεγειακών συμπαθειών, ας εν τη διαλέξει επέδειξε προς την ποίησιν του κ. Παλαμά, όστις έχει ποιητικήν τινα φύσιν, αλλ’ η γλώσσα αυτού διεγείρει ουχί αισθήματα και συμπαθείας, αλλ’ οίκτον και έμετον». Με λίγα λόγια, η γλώσσα που χρησιμοποιεί στην ποίησή του ο Κωστής Παλαμάς είναι κατά τον Μιστριώτη αξιοθρήνητη και εμετική! Ο Μιστριώτης επιβεβαιώνει τη διορατικότητα του Εθνάρχη, την ερμηνεύει όμως κατά βούληση: «Ο κ. Βενιζέλος είπε μοι άλλοτε, ότι επιθυμεί να έχωμεν γλώσσαν απλουστέραν, δηλαδή ατελεστέραν, οία είναι η των χυδαϊστών».[13] Είναι αξιοσημείωτο ότι ο Βενιζέλος κατά την αγόρευσή του στη Βουλή (βλ. σημείωση 19, σ. 203) στρέφεται εμμέσως πλην σαφώς κατά του Μιστριώτη, όταν αναφέρει ότι αισθάνεται ιδιαίτερη θλίψη, στην ακρίβεια αγανάκτηση, όταν κάποιοι έχουν ανατραφεί σε όλη τους τη ζωή με τα ελληνικά γράμματα («εννοείτε τίνα υπαινίττομαι») και δείχνουν τόση αδιαλλαξία. 3. Η αγόρευση του Ελευθέριου Βενιζέλου Ο Ελευθέριος Βενιζέλος στη μνημειώδη αγόρευσή του στη Βουλή[14] στη συνεδρίαση της 26ης Φεβρουαρίου 1911, αποδεικνύεται βαθύς γνώστης του γλωσσικού ζητήματος.[15] Όπως σημειώνει ο Νικ. Παπαδάκης,[16] «Δεν ήταν βέβαια φιλόλογος, αλλά ένας προικισμένος πολιτικός με εξαιρετική νομική παιδεία αποδείχθηκε και έξοχος γνώστης της ελληνικής γλώσσας. Οι βουλευτές και οι ακροατές από τα κατάμεστα θεωρεία τον άκουσαν να εκφωνεί μια ομιλία που έμοιαζε περισσότερο με διάλεξη γλωσσολόγου παρά με αγόρευση του Πρωθυπουργού της χώρας». Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Βενιζέλος, όπως και ο Καβάφης, ο Ξενόπουλος και ο Παλαμάς, ήταν μέλος του «Αδερφάτου της εθνικής γλώσσας» που ίδρυσε στην Κωνσταντινούπολη το 1905 ο Φώτης Φωτιάδης, ο φωτισμένος δημοτικιστής.[17] Ο Βενιζέλος ξεκινά την ομιλία του με αναφορά στο «μέγα ατύχημα της διγλωσσίας» και καταδικάζει (σ. 185) τις υπερβολές του λογιωτατισμού: «Η καθομιλουμένη γλώσσα ήτο έγκλημα να λέγηται καθομιλουμένη. Έπρεπε να γίνει καθωμιλουμένη ή καθημαξευμένη. ... Η αηδία υπερπλεόνασε». Τόνισε ότι παρ’ όλο που δεν είναι ειδικός αναγκάζεται να πραγματευτεί το γλωσσικό ζήτημα. Αξίζει να σημειωθεί ότι εκθειάζει το επιστημονικό κύρος του Χατζιδάκι (σσ. 186-187): «Ο εγκριτώτατος γλωσσολόγος, ο τιμών το Ελληνικόν επιστημονικόν όνομα και εν τη ξένη ο κ. Χατζηδάκις», ο οποίος διατύπωσε την άποψη ότι «η απλοποίησις των τύπων, η οποία εισήλθεν εις την λαλουμένην γλώσσαν, ήτο εξέλιξις φυσιολογική». Χωρίς να υποτιμά τη μεγάλη επιστημονική αξία του Ψυχάρη, τονίζει (σ. 188) ότι η επίδρασή του «υπήρξεν ολεθρία διά την εξέλιξιν την γλωσσικήν εν Ελλάδι, όχι τόσον αυτού, όσον των μαθητών και οπαδών του». Η κινδυνολογία, η οποία αποτελούσε μόνιμο θέμα των αρχαϊστών και των καθαρευουσιάνων, δεν έβρισκε καθόλου σύμφωνο τον Βενιζέλο. Βλ. σ. 192: «Εξήγησα ακόμη, προσπάθησα δηλαδή να εξηγήσω προς τον κύριον καθηγητήν [εννοεί τον Μιστριώτη] ότι η γλώσσα η Ελληνική ουδένα κίνδυνον είναι δυνατόν να διατρέξη από τας αποπείρας των λεγομένων μαλλιαρών, και διαβεβαίωσα αυτόν, ότι ουδαμώς συμμερίζομαι τους φόβους του περί κινδύνων κατά της γλώσσης». Όταν ο Βενιζέλος εξέφρασε την πεποίθησή του ότι ο δημόσιος υπάλληλος έχει το δικαίωμα να γράφει τα «φιλολογικά του προϊόντα εις οιανδήποτε γλώσσαν τω αρέσκει», ο βουλευτής Δ. Χρυσοστάλης τον διέκοψε λέγοντας εξοργισμένος «Όχι την μαλλιαρήν, κύριε Πρόεδρε!» για να ακολουθήσει η αποστομωτική απάντηση του Βενιζέλου: «Κύριε Χρυσοστάλη, και εις αυτήν ακόμη την Τουρκικήν και την Αρμενικήν, αν θέλη, και εις πάσαν γλώσσαν διότι είναι δικαίωμά του». Κατά την αγόρευσή του ο Βενιζέλος φάνηκε ότι ταυτίζεται σε δύο σημεία με τις απόψεις του Χατζιδάκι. Το πρώτο (σ. 200) το επανέλαβε και σε άλλη ευκαιρία: «Η δημοτική γλώσσα δεν είναι δυνατόν να επαρκέση σήμερον διά τας ανάγκας του γραπτού λόγου, όχι διά την έλλειψιν πλούτου. ... δύναται να πλουτίζηται εκ του ακενώτου λεξικού της αρχαίας γλώσσης». Το δεύτερο έχει να κάνει με τη γραπτή γλώσσα των επόμενων γενεών, που δεν μπορούσε να είναι άλλη από αυτή «την οποίαν οι μορφωμένοι κάτοικοι της Ελλάδος ομιλούσιν εν συναναστροφή προς αλλήλους αβιάστως». Το γενικό συμπέρασμα που εξάγεται από την ομιλία του Βενιζέλου είναι ότι επιδίωκε (σ. 204) «την εσωτερικήν γαλήνην των πνευμάτων, της οποίας τόσην απαραίτητον έχομεν ανάγκην, διά να αγάγωμεν εις πέρας τον αγώνα της ανορθώσεως». Ο ανορθωτικός αγώνας επανέρχεται συχνά στην όλη επιχειρηματολογία του. Όπως παρατηρεί ο Χ. Μελετιάδης, «Ο Βενιζέλος κλείνοντας την αγόρευσή του για τη γλώσσα, α) ομολογεί ότι δεν είχε εκτιμήσει σωστά τις δυσκολίες που θα αντιμετώπιζε ως πρωθυπουργός. β) θεωρεί ότι το γλωσσικό πρέπει να σταματήσει να απασχολεί την πολιτική επικαιρότητα. γ) παραδέχεται ότι σε αντίθετη περίπτωση «ο ανορθωτικός αγών [θα] εματαιούτο. δ) καλεί τους βουλευτές του κόμματός του σε συσπείρωση, σε εγρήγορση και σε ετοιμότητα».[18] Το αποτέλεσμα της ψυχοφθόρας διαδικασίας, που δίχασε ακόμα μια φορά τον ελληνικό λαό, ήταν δυο προσθήκες στο Σύνταγμα που αποτελούσαν στην ουσία οπισθοδρόμηση της κυβέρνησης Βενιζέλου, η οποία αργότερα εξιλεώθηκε μερικώς με την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1917: 1. Προσθήκη στο αναθεωρημένο κείμενο του Συντάγματος του άρθρου 107, σύμφωνα με το οποίο «Επίσημος γλώσσα του κράτους είναι εκείνη εις την οποίαν συντάσσεται το πολίτευμα και της ελληνικής νομοθεσίας τα κείμενα. Πάσα προς παραφθοράν ταύτης επέμβασις απαγορεύεται». Η διατύπωση αυτή, όπως έχει ήδη παρατηρηθεί, άφηνε περιθώρια αναγνώρισης της δημοτικής, αν ο νομοθέτης αποφάσιζε να συντάξει το πολίτευμα και τους νόμους στη γλώσσα αυτή. 2. Προσθήκη στο τέλος του άρθρου 2 του Συντάγματος του εδαφίου: «Το κείμενον των Αγίων Γραφών τηρείται αναλλοίωτον. Η εις άλλον γλωσσικόν τύπον απόδοσις τούτου, άνευ της προηγουμένης εγκρίσεως και της εν Κωνσταντινουπόλει Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας, απαγορεύεται απολύτως». 4. Ελευθέριος Βενιζέλος – Γεώργιος Χατζιδάκις Η σχέση των δύο ανδρών υπήρξε στενή με αμοιβαίο θαυμασμό, ο οποίος είχε σταθερό υπόβαθρο το ακατάβλητο επαναστατικό τους πνεύμα και τα κοινά βιώματα στην πολύπαθη γενέτειρα. Η σωζόμενη αλληλογραφία τους είναι διαφωτιστική και σε ό,τι αφορά το γλωσσικό ζήτημα.[19] Με αφορμή τη μετάφραση του Θουκυδίδη, ο Βενιζέλος στέλνει επιστολή στον Χατζιδάκι από το Παρίσι, με ημερομηνία 12 Νοεμβρίου 1926, στην οποία αναφέρει ότι αξιοποίησε τα λογικά συμπεράσματα της φωτεινής του διδασκαλίας πριν από 36 χρόνια, εκφράζοντας ευγενικά την πικρία του γιατί έκτοτε εγκατέλειψε τις αρχές αυτές ο Χατζιδάκις, δηλώνοντας: «... διαφωνώ ριζικώς και νομίζω ότι η οδός που ακολουθώ εις την γλώσσαν της παραφράσεώς μου εγγυάται ότι μίαν ημέραν ειμπορούμεν να φθάσωμεν εις το να περιωρίσωμεν ουσιωδέστατα, αν μη εξαλείψωμεν το χάσμα μεταξύ της γραφομένης και της ομιλουμένης γλώσσης». Στις 29 Φεβρουαρίου 1929, ο πρωθυπουργός της χώρας Ελευθέριος Βενιζέλος έλαβε μέρος στην τελετή που οργάνωσε η Ακαδημία Αθηνών για τα ογδοηκοστά γενέθλια του Χατζιδάκι. Απευθύνθηκε στον «σεβαστό διδάσκαλο και πολύτιμο φίλο», εξεθείασε το «μέγα επιστημονικό και διδακτικό έργο» του, τονίζοντας εμφατικά: «... δεν υπήρξες ιεροφάντης απλώς της επιστήμης, ήτις αναγκαίως έχει διεθνή μάλλον χαρακτήρα, αλλά και πατριώτης θερμουργός, όστις προήσπισε τα ελληνικά δίκαια όχι μόνον δια της γραφίδος, αλλά και δια του όπλου, οσάκις παρουσιάσθη ανάγκη». Αξίζει να τονιστεί το γεγονός ότι ο Βενιζέλος στην επίσημη αυτή τελετή αποτίμησης της συνολικής προσφοράς του Χατζιδάκι απέφυγε επιμελώς να αναφερθεί στις απόψεις του για το γλωσσικό ζήτημα, οι οποίες στη μεγάλη όξυνσή του επί πρωθυπουργίας Βενιζέλου (1911) αποτέλεσαν τροχοπέδη για την επίλυσή του. Ο Γεώργιος Μιστριώτης. Φωτογραφικό αρχείο ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ. Για τη στάση του Χατζιδάκι απέναντι στο γλωσσικό ζήτημα έχουν γραφτεί πολλά. Ο διεθνούς κύρους χαλκέντερος επιστήμονας έδειξε σε μια σειρά πρωτοποριακών μελετών του τη συνέχεια της ελληνικής γλώσσας, όπως αποτυπώνεται και στις διαλεκτικές της ποικιλίες, τονίζοντας ότι η εξέλιξή της σε καμιά περίπτωση δεν σημαίνει παρακμή, αλλά εντελώς φυσιολογική πορεία. Θα περίμενε κανείς, με τα όσα υποστήριζε στην αρχή της πανεπιστημιακής του σταδιοδρομίας, ότι θα αποτελούσε τον καταλύτη για την καθιέρωση της γλώσσας του λαού. Τελικά δεν μπόρεσε να αντισταθεί με νηφαλιότητα στους ακραίους δημοτικιστές, προεξάρχοντος του Ψυχάρη, με αποτέλεσμα να οδηγηθεί στο αντίπαλο στρατόπεδο. Το κίνημα του δημοτικισμού συνέλαβε σωστά την ανάγκη καθιέρωσης της ζωντανής γλώσσας του λαού ως πανελλήνιου οργάνου επικοινωνίας για την πρόοδο και ανάπτυξη της ελληνικής κοινωνίας. Αυτή την αναγκαιότητα υποτίμησε ή μάλλον δεν διείδε έγκαιρα ο Γ. Xατζιδάκις. Στις 28 Ιουνίου 1941, την επομένη του θανάτου του Γ. Χατζιδάκι, ο Κ.Θ. Δημαράς περιέγραψε στο Ελεύθερον Βήμα το δράμα του πατέρα της ελληνικής γλωσσολογίας με τα ακόλουθα λόγια: «Στην πρώτη περίοδο της ζωής του, όταν μεσουρανούσε η καθαρεύουσα, ως τις πιο έξαλλες εκδηλώσεις της, στρέφεται στοργικά προς τη δημοτική γλώσσα, τη μελετά και την ανυψώνει καθώς της ταιριάζει στην άμεση διαδοχή της κοινής αρχαίας ελληνικής. Σαράντα χρονών ήταν όταν ακούστηκε το κήρυγμα του Ψυχάρη. ... Κι άθελά του ο Χατζιδάκις, που εφέρετο ο ίδιος προς τη δημοτική ‒περίπου τη δημοτική που έχει επικρατήσει σήμερα‒ άθελά του βρίσκεται αντίμαχος των γλωσσικών ακροτήτων του πρώτου δημοτικισμού και υπέρμαχος της συντηρητικής καθαρευούσης».[20] 5. Επιμύθιο Οι οξύτατες γλωσσικές αντιπαραθέσεις είχαν βαθύτερα ιδεολογικά και πολιτικά αίτια. Ο πολιτικός διχασμός τροφοδότησε με την ίδια ένταση τον γλωσσικό διχασμό. Τα δύο μεγάλα οράματα του Βενιζέλου, ο φιλελεύθερος κοινοβουλευτισμός και ο εκσυγχρονισμός, κατίσχυσαν τελικά έναντι της προγονοπληξίας και της οπισθοδρόμησης. Οι αρχαϊστές αγνόησαν επιδεικτικά τη διαλεκτική ποικιλία της Νεοελληνικής και θεώρησαν τη γλώσσα του λαού «βάρβαρη» και «χυδαία». Δεν κατάλαβαν ότι το κίνημα του δημοτικισμού απηχούσε τη συλλογική έκφραση στο κοινωνικό, το μορφωτικό και το ευρύτερο πολιτιστικό επίπεδο. Οι δημοτικιστές δεν ήταν ούτε «παράφρονες», ούτε «μίσθαρνα όργανα ξένων δυνάμεων». Από το άλλο μέρος, οι ίδιοι δεν έβρισκαν κανένα σχεδόν θετικό στοιχείο στην καθαρεύουσα. Έπρεπε τουλάχιστο να είχε αναγνωριστεί, έστω και εκ των υστέρων, η προσφορά της στην παγίωση της επιστημονικής ορολογίας και την καθιέρωση σημασιολογικών δανείων, τα οποία εμπλούτισαν το νεοελληνικό λεξιλόγιο.[21] Ο Χάρης Μελετιάδης[22] θέτει ένα κρίσιμο ερώτημα και δίνει μια καίρια απάντηση, την οποία καλό είναι να θυμούνται οι πολιτικοί μας, και όχι μόνο (σ. 126): «Τι απομένει από τις φλογερές ομιλίες του Θεμιστοκλή Μιχαλόπουλου, βουλευτή Αττικής και Βοιωτίας, εισηγητή της τροπολογίας για την υπεράσπιση της καθαρεύουσας, του έμπειρου θεολόγου Μιχαήλ Γαλανού, του εκπαιδευτικού Ιωάννη Πατσουράκου ή του εκρηκτικού Λάκωνα Ευστράτιου Κουλουμβάκη; Οι μαχητικοί αυτοί άνδρες χάνονται κυριολεκτικά μέσα στις σελίδες των λίγων ειδικών βιβλίων της κοινοβουλευτικής ιστορίας με τρόπο σκληρό». Ο ίδιος ερευνητής καταλήγει στην παρακάτω γενική αποτίμηση (σ. 157): «Προσωπικά θα επέμενα σε μια προκαταρκτική εκτίμηση του ασφυκτικά περιοριστικού πλαισίου μέσα στο οποίο διεξάγεται η συζήτηση για τη γλώσσα του 1911. Το πλαίσιο αυτό είναι περιοριστικό και από την άποψη των θεωρητικών δυνατοτήτων των συμμετεχόντων στη συζήτηση, όπως αποκαλύπτουν και οι επεξεργασίες των καθαριζόντων και οι εμμονές των υπέρμαχων της κοινής γλώσσας προς τα Είδωλα του Ροΐδη. Το πλαίσιο ήταν επίσης περιοριστικό, επειδή δεν ήταν σε θέση να προβλέψει τις αλλαγές που προκάλεσε η γενική μεταβολή των όρων ύπαρξης του ελληνικού κράτους κατά τα αμέσως επόμενα χρόνια: η εκπαίδευση των ξενόφωνων ελληνικών πληθυσμών έγινε εσωτερικό πρόβλημα της χώρας. Το ίδιο και η ανάδυση κοινωνικών διεκδικήσεων για τους προσανατολισμούς του σχολείου. Και τα δύο προϋπέθεταν την αντιμετώπιση του γλωσσικού». Ο Ελευθέριος Βενιζέλος απεδείχθη μέγας πολιτικός άνδρας και στο θέμα της επίλυσης του γλωσσικού ζητήματος. Έβλεπε μπροστά, χωρίς να παραγνωρίζει τα διδάγματα από τα λάθη του παρελθόντος. Ο συμβιβασμός ήταν αναγκαίος. Ας μην ξεχνάμε ότι είχε και την Εκκλησία εναντίον του. Ο Πατριάρχης Ιωακείμ ο Γ΄ το κρίσιμο εκείνο έτος (1911) εξέδωκε εγκύκλιο η οποία κατέληγε με τα λόγια: «Αποτεινόμενοι προς πάντας συνιστώμεν ... όπως λάβητε τα προσήκοντα μέτρα προς προφύλαξιν από οιοσδήτινος τυχόν μαλλιαρικής και χυδαϊστικής επιρροής». Η κοινωνία, αλλά και το ίδιο το Κόμμα των Φιλελευθέρων, δεν είχαν ετοιμαστεί για να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά τη γλωσσική πραγματικότητα. Η διακινδύνευση της ενότητας του κόμματος και της υλοποίησης των κυβερνητικών μεταρρυθμίσεων θα ήταν ασύγγνωστη πράξη. Οι προτεραιότητες ήταν άλλες. Τελικά το όραμα έγινε πραγματικότητα. Η ανορθωτική πορεία του Βενιζέλου (1911-1915) αναγνωρίζεται ως η πιο δημιουργική ίσως εποχή της νεότερης πολιτικής ιστορίας. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος έδειξε και στο θέμα του γλωσσικού διχασμού τις απαράμιλλες ικανότητές του: διορατικότητα, σύνεση, συμβιβαστικότητα. Οι επικρίσεις που διατύπωσαν οι δημοτικιστές το 1911 ξεθώριασαν σε λίγα μόλις χρόνια, αφού οι μετέπειτα εξελίξεις δικαίωσαν πλήρως τον μεγαλύτερο πολιτικό ηγέτη που ανέδειξε η νεότερη Ελλάδα. [1] Κριαράς Εμμανουήλ, «Ο Ελευθέριος Βενιζέλος και η δημοτική γλώσσα», Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών, 57, 1982, 547-571. (Ομιλία στην Ακαδημία Αθηνών στις 23 Νοεμβρίου 1982). Αναδημοσιεύτηκε στο περιοδικό Φιλόλογος, τχ. 123 (Ιανουάριος-Μάρτιος 2006), 83-104· ανατύπωση από το βιβλίο Πρόσωπα και θέματα από την ιστορία του δημοτικισμού, Αθήνα 1986, 179-206. Βλ. του ίδιου, «Ο Ελευθέριος Βενιζέλος και το άρθρο του Συντάγματος για τη γλώσσα (1911)», Φιλόλογος, 137, 2009, 986-1027. [2] Χαραλαμπάκης Χρ., «Διγλωσσία και γλωσσικό ζήτημα», στον τόμο: Δ. Θεοφανοπούλου-Κοντού, Χ. Λασκαράτου, Μ. Σηφιανού, Μ. Γεωργιαφέντης, Β. Σπυρόπουλος (επιμ. εκδ.), Σύγχρονες τάσεις στην ελληνική γλωσσολογία. Μελέτες αφιερωμένες στην Ειρήνη Φιλιππάκη - Warburton, Πατάκη, Αθήνα 2003, σσ. 40-59. [3] Χαραλαμπάκης Χρ., «Το έργο του Μανόλη Τριανταφυλλίδη», Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα, 30ή ετήσια συνάντηση του Τομέα Γλωσσολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης αφιερωμένη στη μνήμη του Μανόλη Τριανταφυλλίδη, Θεσσαλονίκη 2-3 Μαΐου 2009, Θεσσαλονίκη 2010, σσ. 13-31. [4] Χαραλαμπάκης Χρ., «Εμμανουήλ Κριαράς: homo universalis», Ελληνική Γλώσσα και Ορολογία. Ανακοινώσεις 10ου Συνεδρίου, αφιερωμένου στον Εμμανουήλ Κριαρά, Ελληνική Εταιρεία Ορολογίας, Αθήνα 2015, σσ. 11-38. [5] Βλ. και Φραγκουδάκη Άννα, «Η καθαρεύουσα στο Σύνταγμα του 1911: όταν η πατρίδα υπερισχύει πολιτικά της κοινωνίας», Η εκπαιδευτική πολιτική στα χρόνια του Ελευθέριου Βενιζέλου, Πρακτικά Συνεδρίου, Αθήνα, 22-24 Ιανουαρίου 2004, Ελληνικά Γράμματα - Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος», Αθήνα 2007, σσ. 55-61. [6] Κριαράς, ό.π., Φιλόλογος, 137, 2009, σ. 1009. [7] Κριαράς, ό.π., σ. 1003. [8] Από το βιβλίο: Τα αίτια του αρχαίου και του νεωτέρου ελληνικού πολιτισμού. Λόγος απαγγελθείς εν τη μεγάλη αιθούση του Εθνικού Πανεπιστημίου τη 10η Μαρτίου 1891 παραλαμβάνοντος την πρυτανείαν, Εν Αθήναις 1891, σελίδες 53. [9] Βλ. Κρίσις του Σεβαστοπουλείου αγώνος, απαγγελθείσα εν τη μεγάλη αιθούση του Πανεπιστημίου τη 30ή Μαρτίου 1908, Τύποις Π.Δ. Σακελλαρίου, Εν Αθήναις 1908, το οποίο υπογράφει «Η Επιτροπεία Γ. Μιστριώτης, Γ. Χατζηδάκις, Σ. Βάσης». [10] Με τίτλο: «Βενιζέλος», Ο Νουμάς, Σάββατο 28 του Φλεβάρη 1915, σ. 98. [11] Κρίσις του Βουτσιναίου ποιητικού αγώνος, του έτους 1873 αναγνωσθείσα εν τη μεγάλη αιθούση του εν Αθήναις εθνικού Πανεπιστημίου, υπό του εισηγητού Γεωργίου Μιστριώτου, σελίδες 34. [12] Ανατυπώθηκε στον Νουμά, τόμος 9, αρ. 427 (13 του Μάρτη 1911), «Η δημοτική μας», σ. 175. Στο ίδιο τεύχος του Νουμά δημοσιεύονται οι σκληρές κρίσεις του Ψυχάρη για τον Μιστριώτη: «Ο κ. Μιστριώτης ... καμιά υπόληψη δε χαίρεται στον επιστημονικό κόσμο. ... Μολαταύτα το υποκείμενο τούτο σήμερα κυβερνά και τρομοκρατεί την Ελλάδα ... με λόγια». [13] Βλ. Ρητορικοί λόγοι, τόμος 5, 1911, σ. 20. [14] Τώρα προσιτή στην καλαίσθητη έκδοση του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία, Αθήνα 2010, σ. 183 κ.ε. [15] Βλ. τη δίωρη περίπου εκπομπή στον τηλεοπτικό σταθμό της Βουλής των Ελλήνων, με θέμα «Τετράδια Κοινοβουλευτικού Λόγου, Ελευθέριος Βενιζέλος & Λορέντζος Μαβίλης: Αγορεύσεις για τη Γλώσσα, 26 Φεβρουαρίου 1911» και συζητητές τους Χρ. Χαραλαμπάκη και Χάρη Μελετιάδη και συντονίστρια τη δημοσιογράφο Ματρώνη Δικαιάκου (διαθέσιμη στο goo.gl/n4TW8h). [16] «Η Συνταγματική αναθεώρηση του 1911 προκαλεί έντονες αντιθέσεις. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος οικοδομεί κράτος δικαίου», εφημ. Χανιώτικα Νέα, 1 Ιουνίου 2012, και σε ηλεκτρονική μορφή: goo.gl/vrqhgm [17] Παπακώστας Γιάννης, Ο Φώτης Φωτιάδης και το αδερφάτο της εθνικής γλώσσας, Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο, Αθήνα 1985. [18] Τετράδια Κοινοβουλευτικού Λόγου, Τετράδιο 3. Ελευθέριος Βενιζέλος και Λορέντζος Μαβίλης: Αγορεύσεις για τη γλώσσα στη Β΄ (Διπλή) Αναθεωρητική Βουλή (1911), σ. 123 κ.ε. Εισαγωγή - Ιστορικός σχολιασμός: Χάρης Ν. Μελετιάδης, Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία, Αθήνα 2010. Βλ. ιδιαίτερα σ. 133. [19] Βαγιακάκος Δικαίος, «Γεώργιος Ν. Χατζιδάκις (1848-1941). Βίος και έργον», στον τόμο: Γλωσσολογικαί Έρευναι, τόμος B΄, ΄Eκδοση της Aκαδημίας Aθηνών, Aθήνα 1977, σσ. *1-*142. Βλ. σ. *94 κ.ε. [20] Βλ. Βαγιακάκος, ό.π., σ. 136. [21] Βλ. Χαραλαμπάκης, «Διγλωσσία και γλωσσικό ζήτημα», ό.π., σ. 54. [22] Βλ. Τετράδια Κοινοβουλευτικού Λόγου, Τετράδιο 3, ό.π., «Εισαγωγή - Ιστορικός σχολιασμός», σσ. 125-170.

Ο Ελευθέριος Βενιζέλος και το γλωσσικό ζήτημα

Σύνδεση