Στο κατώφλι του Καρυωτάκη

Τι σημαίνει το έργο του Καρυωτάκη σήμερα; Το ερώτημα συνδέεται με δύο τουλάχιστον σημαντικές παραμέτρους: α) τη θέση και απήχηση του Καρυωτάκη στη διαχρονία, β) το ερμηνευτικό πλαίσιο κατανόησης του έργου του· ζητήματα και τα δύο με τα οποία ασχολούνται η ιστορία και η θεωρία της λογοτεχνίας. Με τον τρόπο αυτό βρισκόμαστε ήδη στο κατώφλι του Καρυωτάκη, σε έναν χώρο όπου περιμένουμε να συναντήσουμε τον ποιητή και το έργο του. Το κατώφλι προσφέρεται ως δυνατότητα και όχι ως υποχρεωτική στάση. Ανταποκρίνεται σε ανάγκες, δεν επιβάλλει συμπεριφορές. Στη διαδικασία αυτής της άτυπης μυητικής φιλοξενίας είναι κυρίαρχη η εικόνα του ποιητή, εκείνη δηλαδή η προβολή στον πολιτισμικό χώρο που συγκεντρώνει και συνυφαίνει υπό το όνομα «Καρυωτάκης» βιογραφικές ιδιαιτερότητες, λογοτεχνικές παραδόσεις, αισθητικές εξιδανικεύσεις και διαδεδομένες προκαταλήψεις. Από αυτό το μίγμα προκύπτει η εικόνα του ποιητή που συνοδεύει το έργο του. Πρόκειται για αντιφατική δράση πολλών δεδομένων, τα οποία συστεγάζονται τελικά και δημιουργούν, σε μια εθνική ιστορία της λογοτεχνίας, το είδωλο εκείνο που υποστηρίζει τη μυθολογία του μεγάλου ποιητή ως συναίρεση του πραγματικού με το φαντασιακό. Αν δεν λειτουργούσε με αυτόν τον τρόπο το σύστημα της πολιτισμικής αξιολογίας δεν θα είχαν διαρκέσει ως κοινοί τόποι στην ιστορία της ελληνικής λογοτεχνίας ο Σολωμός ως εθνικός ποιητής και αυτοκαταστροφικός ρομαντικός, ο Κάλβος ως φλογερός υμνωδός και αινιγματικός παρακαμψίας, ο Καβάφης ως καθρέφτης του διαχρονικού ελληνισμού και ως αντισυμβατικός είρων, ο Σεφέρης ως ευρωπαίος κοσμοπολίτης και ως πληγωμένος μικρασιάτης στην αστική Αθήνα των αρχαίων ερειπίων, ο Ρίτσος ως ποιητής της επαναστατικής ουτοπίας και ως τρυφερός ιδεαλιστής της ρωμιοσύνης, ο Ελύτης ως λάτρης του εφηβικού έρωτα και ως αρχιερέας της μεταφυσικής του Αιγαίου. Όλα αυτά τα γνωρίσματα, καθώς και άλλα που δεν αναφέρονται εδώ, διοχετεύονται και αφομοιώνονται στην καθιερωμένη εικόνα κάθε ποιητή. Σε αυτή την εικόνα στηρίζονται τα περισσότερα στερεότυπα που επιβιώνουν και διακινούνται με τη βοήθεια της χρησιμοθηρικής εκπαίδευσης και της φάρας των πολιτισμικών επενδυτών. Είναι μια εικόνα που υπηρετεί στοιχειωδώς την ποίηση, ενώ εξυπηρετεί επωφελώς την παραγωγή κοινωνικών ψευδαισθήσεων και εμπορικών ομοιωμάτων. Ελάχιστα στην περίπτωση αυτή ενδιαφέρει το έργο του ποιητή· αρκούν λίγοι πασίγνωστοι στίχοι και κάποιες επιδερμικές πληροφορίες, κατάλληλα αναμασημένες για τους περαστικούς αναγνώστες αλλά και για τους φιλισταίους της τέχνης. Φιλόλογοι και κριτικοί, ποιητές και καλλιτέχνες (πόσο μάλλον δημοσιογράφοι και ατζέντηδες του πολιτισμού), ανακυκλώνουν τον ίδιο χιλιοπατημένο Καρυωτάκη, όταν αποδέχονται το είδωλο. Το ίδιο το κοινό έχει τόσο πολύ εθιστεί σε αυτό, ώστε τελικά η κυρίαρχη εικόνα του ποιητή ταυτίζεται με την ποίηση, όταν δεν την υποκαθιστά. Ακόμη και όταν εντοπίζεται μια αλλαγή κατεύθυνσης ή μια διεύρυνση της ερμηνείας, έχουμε συνήθως να κάνουμε με τον επαναπροσδιορισμό ιστορικών δεδομένων και την προσκόμιση πραγματολογικών πληροφοριών (δηλαδή με εν πολλοίς βιογραφικά στοιχεία), όχι με την εκ νέου τοποθέτηση της γραφής του ποιητή εντός της ιστορικής προοπτικής και της ερμηνευτικής διεκδίκησης. Όλες αυτές οι επισημάνσεις συγκλίνουν στο ίδιο πάντα ερώτημα: τι σημαίνει το όνομα «Καρυωτάκης» σήμερα; Σε σχέση με τις συλλογικές αντιδράσεις, δύο λέξεις αναπηδούν αυτόματα: «αυτοκτονία» και «Πολυδούρη». Με την πρώτη ανοίγει η περιοχή της περιέργειας και του σκανδάλου. Με τη δεύτερη οργιάζει το παρασκήνιο της παραφιλολογίας και της λογοτεχνικής σαπουνόπερας. Και οι δύο αυτές λέξεις έχουν κάτι κοινό: συνεχίζουν να εξάπτουν τη φαντασία των αναγνωστών συντηρώντας ερεθιστικές υποψίες και καλλιεργώντας νοσηρές εικασίες. Αν εξαιρέσουμε τον Περικλή Γιαννόπουλο και τον Ναπολέοντα Λαπαθιώτη, ονόματα μάλλον άγνωστα στους καταναλωτές τέχνης, ο Καρυωτάκης είναι η πιο διάσημη λογοτεχνική αυτοκτονία στην Ελλάδα, γύρω από την οποία ακόμη πλέκονται ευφάνταστα σενάρια. Το περίεργο στην περίπτωση αυτή δεν είναι η συνεχιζόμενη επίδραση της «αυτοκτονίας» στην υστεροφημία του ποιητή, αλλά η εντελώς επιφανειακή χρήση της. Οι περισσότερες αντιδράσεις, ακόμη και από ειδήμονες, επιχειρούν να απαντήσουν στο αναπάντητο ερώτημα «γιατί αυτοκτόνησε ο ποιητής;» και όχι να ερευνήσουν τη σχέση της αυτοκτονίας με την ποιητική πράξη. Αν είχαν επιδιώξει το τελευταίο, πιθανώς να διαπίστωναν ότι η αυτοκτονία προετοιμαζόταν ως δυνατότητα εξαρχής και ότι η ποίηση ήταν το αναπόφευκτο όχημά της. Ωστόσο η αναζήτηση της αιτίας (γιατί αυτοκτόνησε ένας νέος και πολλά υποσχόμενος ποιητής στα τριάντα δύο του χρόνια) αποδείχτηκε πολύ ισχυρότερη και διαρκέστερη από την αναζήτηση του ποιητικού νοήματος. Να έπασχε άραγε από βαρύ αφροδίσιο; Να είχε μπλέξει με ναρκωτικά και υποθέσεις του υπόκοσμου; Να είχε διαπράξει κάποιο άλλο αδίκημα που τον βασάνιζε; Να υπήρξε θύμα πολιτικής καταδίωξης; Να ήταν άρρωστος ψυχικά; Ή μήπως…; Και η ατέρμονη αναζήτηση συνεχίζεται ακάθεκτη έως σήμερα, χωρίς φυσικά αποτέλεσμα, εκτός από τη διακίνηση σαθρών εικασιών που εμφανίζονται ως λογικές υποθέσεις. Το άτομο όμως και οι συμπεριφορές του στο πεδίο της τέχνης δεν μπορούν να κατανοηθούν αιτιοκρατικά σαν να πρόκειται για φυσικό φαινόμενο. Αν ήταν έτσι, η τέχνη δεν θα χρειαζόταν. Η τέχνη είναι ο χώρος όπου δρουν σύνθετες, σκοτεινές και αντιφατικές υποκειμενικότητες. Ο τόπος όπου το εγώ διατυπώνει τον λόγο του για να δηλώσει υπαινικτικά την έφοδό του στο σκοτάδι. Επομένως, αν υπάρχουν ειδήμονες που συγχέουν τον βίο με το έργο, είναι υπερβολικό να μετατεθεί η ευθύνη στους αναγνώστες. Η αυτοκτονία ανήκει στον Καρυωτάκη, η ποίησή του όμως ανήκει στην κοινωνία. Το βιογραφικό ίχνος προβάλλεται σε μια παράλληλη οθόνη χωρίς να ταυτίζεται ποτέ με την πραγματική ζωή του ποιητή. Βοηθάει στην πρόσληψη του έργου αλλά μόνο συμπληρωματικά, ως κειμενικό απείκασμα. Με την «Πολυδούρη» έχουμε μια ακόμη αφορμή αναδρομικής μυθοποίησης. Πόσο αγαπήθηκαν; Ποιος αγάπησε περισσότερο; Ήταν πραγματικά ερωτευμένοι; Ζήσαν τον έρωτά τους; Υπήρξε σεξουαλική συνεύρεση; Ποιος ευθύνεται για τον χωρισμό; Γιατί δεν παντρεύτηκαν; Γιατί ο Καρυωτάκης είναι τόσο ψυχρός στις φλογερές εκδηλώσεις της Πολυδούρη; Μήπως γιατί έπασχε από σύφιλη; Ή μήπως γιατί φοβήθηκε τη δέσμευση; Ή μήπως γιατί είχε σχέση εξάρτησης με «κοινές» γυναίκες; Γύρω από αυτά τα ερωτήματα αναδύθηκαν και αναδύονται απίθανα σενάρια, που υπερβαίνουν ακόμη και τα βιογραφικά δεδομένα, για να καταλήξουν τελικά στη μυθοπλαστική αφήγηση ενός ανολοκλήρωτου έρωτα. Στο κέντρο αυτής της αντίδρασης είναι πάντα το ρομαντικό ερωτικό ζευγάρι, όπως ταιριάζει στις προσδοκίες ενός κοινού αγκιστρωμένου στα δράματα. Όμως, αν η σχέση αυτή επιστραφεί στην ποίηση, τότε είναι πολύ πιθανό ότι και οι δύο ζήσαν μια ιστορία που τροφοδότησε τη γραφή τους ή μάλλον μοιάζει σαν η ίδια η τέχνη να είχε προβλέψει και σκηνοθετήσει, γιατί την είχε απόλυτη ανάγκη, μια τέτοια δύσκολη σχέση που εξακολουθεί να προκαλεί τη διαμαρτυρία των αισθηματικών αναγνωστών: «μα γιατί δεν παντρεύτηκαν;». Η απορία αυτή ορίζει ακριβώς το σημείο στο οποίο η ποίηση και των δύο ακυρώνεται για μια ακόμη φορά. Γιατί η ποίηση κατέστη δυνατή επειδή η συνύπαρξή τους στη ζωή κατέστη αδύνατη. Εκτός από αυτές τις αυτόματες αντιδράσεις, έχουμε και την καθιέρωση εμβληματικών ποιημάτων όπως τα «Πρέβεζα», «Δον Κιχώτες», «Είμαστε κάτι ξεχαρβαλωμένες κιθάρες», «Μπαλλάντα για τους άδοξους ποιητές των αιώνων». Ποιήματα σαν κι αυτά ενισχύθηκαν από την χρήση τους στη δημόσια εκπαίδευση, από την ευρύτερη διάχυσή τους στον κοινωνικό χώρο και, πρωτίστως, από τη μελοποίησή τους. Όπως συμβαίνει με όλους τους ποιητές του λογοτεχνικού κανόνα, το κοινό αρκείται στο «δείγμα» και αδιαφορεί για τα υπόλοιπα. Η μελοποίηση αποτελεί βέβαια ξεχωριστό φαινόμενο, αμιγώς ελληνικό (υπό τη συγκεκριμένη μορφή) που χρήζει ειδικής διαπραγμάτευσης. Εδώ ας περιοριστούμε να σημειώσουμε ότι στο σύνολό της η ελληνική ποίηση γνώρισε το ελληνικό κοινό, σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο, μέσα από τα φίλτρα της λαϊκής και της έντεχνης μουσικής. Ο Καρυωτάκης ήδη από τη δεκαετία του 1970 υπήρξε παραδόξως προσφιλής των συνθετών και τραγουδοποιών, όχι βέβαια στην κλίμακα του Ρίτσου, του Σεφέρη και του Ελύτη, πάντως με διάρκεια έως σήμερα σε πιο ιδιωτικές, πιο χαμηλόφωνες, μελοποιήσεις. Αν σε όλα αυτά προσθέσουμε όρους όπως «παρακμή», «απελπισία», «θανατολογία», «μελαγχολία», «απαισιοδοξία» και άλλους παρόμοιους, τότε έχουμε αδρομερώς μπροστά μας την προσωπογραφία του Καρυωτάκη, όπως επιβιώνει έως τις μέρες μας. Είναι μια προσωπογραφία θεμιτή με τους όρους της επιφανειακής πραγματικότητας, αφήνει όμως σε εκκρεμότητα το πιο σημαντικό ζήτημα: αναδεικνύεται άραγε το έργο του ποιητή, στην πολυμορφία και πολυσημία του, με τον τρόπο αυτόν; Ανανεώνεται η προσωπογραφία του, προσφέροντας καινούριες δυνατότητες για την κατανόηση του έργου του, ή τον περιορίζει ασφυκτικά σε μια σειρά από πολιτισμικές χαλκομανίες; Κάθε απάντηση στο ερώτημα, όποια και αν είναι η θεωρητική της θεμελίωση, δεν μπορεί να αγνοήσει δύο τουλάχιστον δεδομένα πού τίθενται ως προϋποθέσεις. Στην πρώτη, οι επιστρώσεις της καρυωτακολογίας, ανεξάρτητα από αξία και την απήχησή τους, συνοδεύουν το έργο του ποιητή, δεν είναι δηλαδή απλά επιθέματα τα οποία μπορεί να τα αφαιρέσει κανείς και να αναδείξει την ποίηση στην αρχική της κατάσταση· κάτι τέτοιο θα σήμαινε ότι η διαδρομή στον χρόνο δεν αφήνει σημάδια και ότι ένα έργο μπορεί να νοηθεί εκτός του πεδίου της πρόσληψης. Ακόμη και αν θεωρήσουμε ότι η ποίηση του Καρυωτάκη έχει ταλαιπωρηθεί ανεπανόρθωτα στα χέρια ορισμένων μελετητών της, και πάλι είμαστε υποχρεωμένοι να αναγνωρίσουμε ότι το ίζημα έχει επικαθίσει στους αρμούς της. Κάθε κριτική αναθεώρηση επομένως δεν μπορεί να γίνει στο κενό, αλλά πρέπει να αναμετρηθεί με όσα καθορίζουν το όνομα «Καρυωτάκης» εξαρχής και έως σήμερα. Η δεύτερη προϋπόθεση αναφέρεται στη ζωτική αναθεώρηση της αναγνωστικής ματιάς, θέτοντας υπό αμφισβήτηση την αποδοχή της παράδοσης, η οποία έχει ήδη μελετηθεί και αφομοιωθεί. Καμιά ερμηνευτική απόπειρα δεν έχει νόημα για το παρόν, αν δεν αξιοποιήσει το ποιητικό παράδειγμα για να αναδείξει τον δικό της λόγο και να συγκροτήσει τη δική της γενεαλογία. Ασφαλώς καμιά ερμηνεία δεν είναι αθώα ή αντικειμενική. Η διεκδίκηση της αλήθειας ή της ορθότητας γίνεται πάντοτε υπό όρους που επιτρέπουν τη διαφοροποίηση, τη διαφωνία και τη διαμάχη. Κανείς δεν προσέρχεται στο πεδίο όπου αναγιγνώσκεται και ανασυντίθεται το ποιητικό μήνυμα έχοντας τίτλους κατοχής και χρήσης. Είναι καιρός πια και στην Ελλάδα να ειπωθεί, σε όσους αντιλαμβάνονται τη λογοτεχνία ως τιμάριο, ότι η φεουδαρχία έχει (για την ακρίβεια, θα έπρεπε να έχει) τελειώσει. Μιλώ για τον Καρυωτάκη σήμερα, επομένως σημαίνει ότι ξαναθέτω τους όρους της ανάγνωσής του και αντιτίθεμαι στο καθεστώς που τον θεωρεί κτήμα του και τον διαχειρίζεται με μοχθηρή ιδιοτέλεια. Αν όντως μας απασχολεί το «σήμερα»», τότε αξίζει να θέσουμε υπ’ όψιν του αναγνώστη, κάποιες γενικές διαπιστώσεις: 1. Ποια είναι η θέση του Καρυωτάκη στην ιστορία της λογοτεχνίας; Εδώ βοηθά να αναφέρουμε έναν εύλογο συσχετισμό. Όπως ο Μπωντλαίρ θεωρείται, κατά γενική ομολογία, ότι υπήρξε η γέφυρα ανάμεσα στον ρομαντισμό και τον μοντερνισμό στη Γαλλία, ο Καρυωτάκης έγινε, τηρουμένων των αναλογιών, κάτι ανάλογο στην Ελλάδα, η γέφυρα που οδηγεί από την παράδοση του ρομαντισμού και του συμβολισμού (όπως ανασυγκροτείται στις αρχές του 20ού αιώνα σε καινούριες όψεις) στο αίτημα του μοντέρνου. Αναμφίβολα στην περίπτωσή του μετράνε πολλαπλώς και οι τοπικές ιδιαιτερότητες. Πίσω του υπάρχει ο ρομαντισμός, ο συμβολισμός και οι Γάλλοι poètes maudits· μπροστά του κυριαρχούν τεράστιες παρουσίες, σε εθνικό/αισθητικό επίπεδο, όπως αυτές του Παλαμά και του Σικελιανού· αλλά και του Καβάφη, ο διεκδικητικός λόγος του οποίου είχε ήδη διεισδύσει στο εθνικό κέντρο, αναγκάζοντας όλη την ποιητική συντεχνία να αναμετρηθεί μαζί του· κατόπιν, σχεδόν συγκαιρινός, περιμένει ο ελληνικός μοντερνισμός με την πιο μαχητική και ιδεολογικά συμπαγή ομάδα του, που είναι η γενιά του ’30. Σε αυτό το ιστορικό σκηνικό ο Καρυωτάκης εμφανίζεται ως ρωγμή ανάμεσα στην παράδοση και στο καινούριο, στη συντήρηση και στην υπέρβαση. Στη θέση αυτή του δισταγμού και της τόλμης βίωσε την πιο δύσκολη ποιητική απόφαση: τι να κρατήσει από το παλιό και τι να διαλέξει από το καινούριο. Τα ποιήματά του είναι απάντηση στην κόψη του ξυραφιού, στο μεταίχμιο όπου κρίνεται ο καλός ποιητής. Επειδή όμως στην τέχνη καμιά ισορροπία δεν είναι απόλυτη, έτσι κι εδώ στο τέλος η ζυγαριά έγειρε προς τη μεριά του μοντερνισμού. Η γέφυρα έγινε μονοπάτι. 2. Η εποχή του Καρυωτάκη είναι ο μεσοπόλεμος. Η ποίησή του έχει ανάγκη τη σύνδεση με το περιεχόμενο αυτού του όρου για να αναπτύξει τη δυναμική της. Ο συσχετισμός πρέπει να περιλάβει και την αντίστοιχη γενιά, γιατί ο Καρυωτάκης δεν έδρασε μόνος του. Γύρω του πολλοί άλλοι νέοι ποιητές (όπως ο Τέλλος Άγρας, ο Ρώμος Φιλύρας, ο Ναπολέων Λαπαθιώτης, ο Μήτσος Παπανικολάου, η Μαρία Πολυδούρη) επιχειρούσαν να πειραματιστούν με τον δικό τους τρόπο αλλά σε κοινό πεδίο. Ο Καρυωτάκης όμως ξεχώρισε, γιατί τελικά μόνον αυτός έκανε το βήμα εμπρός ανοίγοντας χώρο για μια καινούρια ποιητική γραφή, άγνωστη έως τότε. Σε λιγότερο από μια δεκαετία (1919-1927), την πρώτη του μεσοπολέμου, κατόρθωσε να αλλάξει την πορεία της ελληνικής ποίησης. Η επίδρασή του έγινε άμεσα αντιληπτή· ακόμη και οι αρνητές του δεν μπόρεσαν να την αποφύγουν. Όσοι έγραψαν μετά το 1928 ήταν υποχρεωμένοι, με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, να λογαριαστούν με το έργο και τον μύθο του Καρυωτάκη. 3. Εξετάζοντας τη θέση του Καρυωτάκη στην ιστορία της ελληνικής λογοτεχνίας, μια θέση πλέον αναγνωρισμένη και αρχειοθετημένη, παρά τις διαφωνίες ορισμένων κριτικών ή τις ενστάσεις κάποιων ομοτέχνων του, συναντάμε αναπόφευκτα και τον όρο «καρυωτακισμός», τον οποίο λάνσαρε στη δεκαετία του 1930 η ομώνυμη γενιά αλλά συνεχίζει να απασχολεί έως σήμερα τους ειδικούς. Η επιβίωσή του και η συνεχιζόμενη συζήτηση για το περιεχόμενό του (με διαφωνίες έντονες κάποτε) φανερώνει ότι δεν πρόκειται για όρο καθαρά αισθητικού περιεχομένου αλλά για όρο με ισχυρή ιδεολογική φόρτιση. Είναι γνωστή η άποψη που θεωρεί ότι ως έννοια ο «καρυωτακισμός» δεν αναφέρεται στον ίδιο τον Καρυωτάκη αλλά στους κακούς μιμητές του, σε ένα φαινόμενο με χαρακτηριστικά μολυσματικής ασθένειας. Όμως ο πραγματικός στόχος, συνήθως διαφανής, είναι ο ίδιος ο ποιητής· σε αυτόν απευθύνεται η τελική αναφορά. Συνειρμικά ή συνεκδοχικά ο καρυωτακισμός εκθέτει τον αρχικό φορέα του που δεν είναι άλλος από τον Καρυωτάκη. Ακόμη και αν δεχτούμε ότι στην εποχή του υπήρξε συλλογικό φαινόμενο μικρής κλίμακας, η επίμονη συσχέτισή του με τον ποιητή και η διαρκής αναζωπύρωσή του αποδεικνύουν ότι υπηρέτησε ανάγκες πολιτισμικής τακτικής που αποσκοπούσε στην υπονόμευση και στη μείωση. Ο «καρυωτακισμός» είναι όρος που έχει ως πραγματικό στόχο τον Καρυωτάκη και ως πρόσχημα την αρνητική επίδρασή του στους νέους εκείνης της εποχής. Στην πραγματικότητα όμως είναι όρος κενός περιεχομένου, λόγω της ασάφειάς του και λόγω της έλλειψης πειστικών παραδειγμάτων. Υπήρξε στην αρχή ένα έξυπνο εύρημα της γενιάς του ’30, ένα είδος αντίδρασης στην απήχηση του ποιητή, στη συνέχεια όμως θεωρήθηκε λογοτεχνική επιδημία και χρησιμοποιήθηκε ως χοντροκομμένο εργαλείο για να στηρίξει φιλολογικές φαντασιώσεις που έδωσαν σε μια συγκυριακή τάση τη μορφή λογοτεχνικής νόσου. 4. Με ποιους ποιητές κράτησε ανοιχτό διάλογο ο Καρυωτάκης; Ποιοι είναι εκείνοι που συμμετέχουν καίρια στη διαμόρφωση της δικής του ποιητικής ταυτότητας; Αν αφήσουμε κατά μέρος την ελληνική πλευρά (που είναι δεδομένη αλλά όχι αποφασιστική) ο Καρυωτάκης τρέφεται με υλικό του 19ου αιώνα κατά κύριο λόγο. Αυτό μαρτυρούν οι μεταφράσεις του αλλά και τα ίδια τα ποιήματά του. Οι παρουσίες του Μπωντλαίρ, του Βερλαίν, του Λαφόργκ και του Πόου (μέσω της Γαλλίας) είναι καθοριστικές. H παράδοση των καταραμένων ποιητών ή ποιητών της παρακμής (décadence) συγκροτεί το κεντρικό πεδίο της καρυωτακικής ποιητικής. Η επαφή είναι διαρκής και διακρίνεται για τη γενικότερη έφεση προς τη γαλλική λογοτεχνία και γλώσσα, καθώς και για το ταίριασμα της ελληνικής αισθαντικότητας με την ατμόσφαιρα του γαλλικού fin-de-siècle. Παραδόξως η περίπτωση του Μαλλαρμέ που είναι ο πιο πρωτοποριακός ποιητής αυτής της εποχής, με τεράστια επίδραση σε όλη την Ευρώπη, δεν φαίνεται να συνέβαλε δραστικά στην ποιητική αγωγή του. Είναι φανερό ότι ο διάλογος αυτός, μολονότι έγινε αργά, και σε μια εποχή όπου ο μοντερνισμός στην Ευρώπη ήταν στην ακμή του, ταίριαζε με την ψυχοσύνθεσή του και τις ποιητικές του αναζητήσεις. Επομένως το σκηνικό της απαισιοδοξίας και της μελαγχολίας, μαζί με τον σαρκασμό και τον κυνισμό, δεν πρέπει να εξεταστούν ως βιογραφικά δείγματα ή αποδείξεις ψυχικού πάθους αλλά ως αισθητικά παραδείγματα που παραπέμπουν σε υπαρξιακές ανάγκες του ποιητή. 5. Η πιο άγονη συζήτηση για την ποίηση του Καρυωτάκη είναι αυτή που διεξάγεται τα τελευταία χρόνια (και μάλιστα σε υψηλούς τόνους) για τις πολιτικές του πεποιθήσεις και την ιδεολογική του στράτευση. Η εστίαση μετακινείται από το ένα άκρο στο άλλο. Πότε ο Καρυωτάκης διεκδικείται ως ανατρεπτικός και αντισυμβατικός, ακόμη και αναρχικός, από κάποιους αθεράπευτα ρομαντικούς της ευρύτερης αριστεράς, και πότε στιγματίζεται, από γνωστό φιλολογικό ιεροεξεταστή και την κουστωδία του, ως βασιλικός και συντηρητικός, εμφορούμενος κρυφίως από φασιστοειδείς πατριωτικές ιδέες. Για την τεκμηρίωση των θέσεων του ποιητή, για τις οποίες άλλωστε ο ίδιος ποτέ δεν μίλησε ευθέως, ούτε άλλες συμπληρωματικές πηγές είναι ιδιαίτερα διαφωτιστικές, προσκομίζονται δήθεν αποδείξεις, βασισμένες σε ισχνές πληροφορίες που αντλούνται από έμμεσα στοιχεία άλλης τάξεως (οικογενειακές παραδόσεις, νεανικές στρατεύσεις, συνδικαλιστικές δράσεις). Από όποια προοπτική και αν εξεταστεί, ο βίος του Καρυωτάκη δεν παρέχει ενδόσιμα για να ανιχνευτούν ακραίες πολιτικές θέσεις. Όπως συμβαίνει με τους περισσότερους (Έλληνες) ποιητές, έτσι και στην περίπτωσή του, η ιδεολογία, όποια και αν είναι, υποχωρεί στο παρασκήνιο για να προβληθεί το έργο εντός του οποίου μετασχηματίζεται και αφομοιώνεται. Το μόνο σοβαρό (καθότι υπαρκτό και υπογεγραμμένο) τεκμήριο είναι τα κείμενα που έγραψε ως δημόσιος υπάλληλος με συνδικαλιστική δράση. Αλλά ακόμη και αυτά δεν επαρκούν για να εντοπίσουμε με βεβαιότητα τις πεποιθήσεις του. Προωθημένες συνδικαλιστικές θέσεις (που συνδέονται συχνά με ατομικά συμφέροντα) δεν συμβαδίζουν υποχρεωτικά με αντίστοιχες πολιτικές απόψεις. Όπως και αν έχει το πράγμα για τον άνθρωπο Καρυωτάκη (με την ιδιότητα του πολίτη και του δημοσίου υπαλλήλου) και την πολιτική του ιδεολογία μπορούν να ασχοληθούν οι ιστορικοί και οι κοινωνιολόγοι. Οι κριτικοί της λογοτεχνίας και οι φιλόλογοι, που εξισώνουν τη βιογραφία με το έργο ή επιχειρούν να χειραγωγήσουν ιδεολογικά τους αναγνώστες, ακυρώνουν τον ίδιο τον ρόλο τους, την ερμηνεία δηλαδή της ποίησης. 6. Οι ιδέες, οι απόψεις, τα αισθήματα, τα πάθη, οι φαντασίες του ποιητή έχουν αξία μόνο στον βαθμό που μετατρέπονται σε ποιητική γραφή. Ακόμη και όταν ο ίδιος ή η εποχή παρέχουν μαρτυρίες για τις απόψεις του περί κοινωνίας, ιδεολογίας, πολιτικής και τέχνης, ακόμη και τότε πρέπει τα στοιχεία αυτά να συνδεθούν με το έργο, να φανεί ο τρόπος με τον οποίο διαφωτίζουν τον ποιητικό λόγο και βοηθούν την ανάγνωση στην προσπάθειά της να τον νοηματοδοτήσει εκ νέου. Το πιο συνηθισμένο σφάλμα είναι να πιστέψει κανείς ότι ο ποιητής έχει τον απόλυτο έλεγχο του έργου του, ότι καθορίζει το νόημά του και ρυθμίζει την απήχησή του. Πρόκειται για διαδεδομένη πλάνη που εμποδίζει να κατανοήσουμε πως συχνά ένα έργο προσλαμβάνεται τελείως διαφορετικά όχι μόνο από τις προθέσεις του δημιουργού αλλά και από τους ιστορικούς προσδιορισμούς του. Ένα λογοτεχνικό κείμενο στον κοινωνικό χώρο μπορεί να λειτουργήσει ακόμη και εναντίον του συγγραφέα του. Δεν είναι λίγα τα παραδείγματα που η επαναστατική ιδεολογία του συγγραφέα καταλήγει σε έργα συμβατικά, δηλαδή ανώδυνα για την άρχουσα τάξη, αλλά και το αντίστροφο, ένας συγγραφέας συντηρητικών αντιλήψεων να δημιουργεί έργα που υπονομεύουν ή διαταράσσουν την κρατούσα τάξη. Η δράση του κειμένου δεν υποτάσσεται υποχρεωτικά στην ιδεολογία ή τη θρησκεία ή τις απόψεις του δημιουργού, γιατί η λογοτεχνική γλώσσα έχει έναν δικό της τρόπο να ακολουθεί απρόβλεπτα μονοπάτια. Ας δεχτούμε λοιπόν, για χάρη του επιχειρήματος, ότι ο Καρυωτάκης στη ζωή του υπήρξε άνθρωπος συντηρητικών αρχών και αντιδραστικών πεποιθήσεων. Ή ας υποθέσουμε ότι υπήρξε γενικά αδιάφορος, χωρίς φανατισμούς, αφοσιωμένος στα δικά του ενδιαφέροντα και στις δικές του έγνοιες. Θα μείνουμε σε αυτό το επίπεδο και θα αγνοήσουμε το έργο; Τότε διαγράφουμε τον ποιητή και αδιαφορούμε για το πιο σημαντικό: το δημιούργημά του. 7. Στην περίπτωση του Καρυωτάκη μια τέτοια στάση μας στερεί μια σημαντική πλευρά της ποίησής του: την άσκηση κοινωνικής κριτικής. Η κριτική αυτή είναι πολύ πιο καταλυτική ιδεολογικά και αποτελεσματική κοινωνικά από την κομματική στράτευση ή την διακήρυξη συγκυριακών πολιτικών απόψεων. Η ποίηση του Καρυωτάκη είναι δραστική πολιτικά γιατί έχει ως στόχο της την αστική κοινωνία της εποχής του και ιδιαίτερα την άρχουσα τάξη. Τα κύρια μέσα που χρησιμοποιεί για τον σκοπό αυτό είναι η ειρωνεία, ο σαρκασμός και η σάτιρα. Κατορθώνει έτσι να υπερβεί το επικαιρικό και να μιλήσει γενικότερα για την κοινωνική πραγματικότητα. Ποιήματα όπως «Ο Μιχαλιός», «Δον Κιχώτες», «Ωδή εις Ανδρέα Κάλβον», «Μικρή ασυμφωνία εις α μείζον», «Στο άγαλμα της ελευθερίας», «Δημόσιοι υπάλληλοι», αλλά και πεζά όπως τα «Τρεις μεγάλες χαρές» και «Κάθαρσις» είναι σπουδαία δείγματα κοινωνικής κριτικής, πολύ πιο «επαναστατικά» και «ανατρεπτικά» από στρατευμένα έργα άλλων λογοτεχνών. Στον ελληνικό μεσοπόλεμο ο Καρυωτάκης είναι ο κορυφαίος κοινωνικός ποιητής (μαζί με τον Βάρναλη φυσικά, που συνιστά όμως ξεχωριστή περίπτωση άλλης γενιάς και διαφορετικής αισθητικής ιδεολογίας). Όχι μόνο γιατί έγραψε ποιήματα με σαφή στόχευση την αστική υποκρισία, την πατριδοκαπηλία, την κοινωνική αναλγησία και την καπιταλιστική φενάκη, αλλά και γιατί όλη η ποίησή του μπορεί να θεωρηθεί ως συνολική «άρνηση» της κρατούσας τάξης, άρνηση από την οποία δεν γλιτώνει ούτε η ίδια η ποίηση. Ο Καρυωτάκης είναι πολιτικός ποιητής. Βρήκε τον τρόπο να καταστήσει ορατή την κοινωνική «διαφορά» του επινοώντας μια καινούρια ποιητική γραφή. Ο Καρυωτάκης είναι ανατρεπτικός ποιητής. Η αντισυμβατική στάση του δεν τελειώνει στην εποχή του, η ποίησή του εξακολουθεί να τροφοδοτεί τη σκέψη και τη στάση ανθρώπων που ακολουθούν ανορθόδοξα μονοπάτια και συχνά τον χρειάζονται για να δηλώσουν τη δική τους «διαφορά». Είναι συνεπώς καιρός να τελειώσουν οι αδιέξοδες διαμάχες για την πολιτική ταυτότητα του ανθρώπου Καρυωτάκη και να αξιολογηθεί το ποιητικό μήνυμα ως εργαλείο άσκησης κοινωνικής κριτικής, εργαλείο που καθώς φαίνεται συνεχίζει να είναι εξαιρετικά χρήσιμο. 8. Συνοψίζοντας τα προηγούμενα μπορούμε να καταλήξουμε στη σύζευξη του ερωτήματος «τι σημαίνει ο Καρυωτάκης σήμερα;» με το «πώς πρέπει να προσεγγίσουμε τον Καρυωτάκη σήμερα;». Υπάρχει πράγματι άφθονο υλικό για τον ποιητή και την εποχή του, όπως υπάρχουν και αρκετές εκδόσεις των έργων του, οι περισσότερες όχι αξιόπιστες. Δεν λείπουν και κάποιες σοβαρές εργασίες για την ποίησή του με έμφαση είτε σε ιστορικά / πραγματολογικά στοιχεία είτε σε μορφολογικά / διακειμενικά. Ωστόσο το πιεστικό ερώτημα είναι η ανάκτηση του καρυωτακικού λόγου για τις σημερινές ανάγκες. Αν δεχτούμε ότι κάθε έργο αποτυπώνει μεταφορικά μια συγκεκριμένη ιστορική και υποκειμενική στιγμή, τότε πρέπει να κατανοήσουμε ότι η πορεία του στον χρόνο μπορεί αυτή τη «στιγμή» να την αλλοιώσει, να την ενσωματώσει, ακόμη και να την εξαλείψει. Η απροσδιοριστία απαιτεί από τον κριτικό να διαμορφώσει άποψη για τα ιστορικά δεδομένα και για την ιστορικότητα του έργου τέχνης εν γένει. Αν παράλληλα δεχτούμε ότι το ποιητικό έργο δεν είναι απλό ντοκουμέντο αλλά φαντασιακή κατασκευή, δηλαδή προσωπική στάση απέναντι στον θεσμό της λογοτεχνίας, τότε είναι απαραίτητο να μελετήσουμε και τη ρητορική του υπόσταση. Συνεπώς η εκ νέου ερμηνεία του Καρυωτάκη πρέπει να συνδυάσει την ιστορία με την ρητορική για να αναζωογονήσει ένα έργο που δεκαετίες τώρα επιβαρύνεται με ξελιγωτικά στερεότυπα. Στο τέλος, όλες οι πλευρές του Καρυωτάκη, η αισθητική, η πολιτική, η καταραμένη, η παρακμιακή, η ερωτική, η απαισιόδοξη (όποια άλλη τέλος πάντων), πρέπει να συνεκτιμηθούν για να εντοπιστεί η «διαφορά»: τι είναι αυτό που τον όριζε τότε, και συνεχίζει να τον ορίζει ακόμη, ως μια εξαίρεση, ως κάτι διαφορετικό ανάμεσα στους παλαιούς ή καθιερωμένους της ελληνικής ποίησης και στους δυσανεκτικούς διεκδικητές του μοντέρνου. Το σημαντικότερο: τι είναι αυτό που συνεχίζει να τον καθιστά αντικείμενο διαμάχης και δοκιμαστήριο ιδεών και αρχών στην εποχή μας.

Στο κατώφλι του Καρυωτάκη

Σύνδεση