Κρίσεις γιὰ τὸ ἔργο τοῦ Καρυωτάκη

ΤΕΛΛΟΣ ΑΓΡΑΣ, «Κ. Γ. Καρυωτάκης», Νέα Ἑστία, τχ. 16-40, 16 Αὐγούστου 1928, σσ. 726-728. […] Σὲ ποίηση ἐξαίρετα λεπτή, καὶ συνάμα ἔντονη –πόσο βαθὺ ἀφήνει τὸ χάραγμά της στὴν ψυχή!– σοφήν, ἀλλ’ ἀκριβῶς γιὰ νὰ μὴν εἶναι σκοτεινὴ καὶ φορτική, μετρημένην σὲ ὅλα της, μὲ φρόνιμην αἰσθητικὴ συνείδηση (καὶ στὰ μέτρα της, καὶ στὸ λύγισμα τοῦ ρυθμοῦ της, καὶ στὶς ἀπροσδόκητες, –ἀλλ’ ὅμως ἀναντικατάστατες!– ρίμες της), ὁ Καρυωτάκης ἔδωσε τὸ ἀπόσταγμα τῆς σιωπηλῆς του φιλοσοφίας ἐπάνω στὴ ζωή, καμωμένης κάτω ἀπὸ τὸν ὁλοένα πυκνούμενον ἴσκιο τοῦ θανάτου. Πόσον ὁ στωϊκισμός του γίνεται ἀνώτερος, ὅταν καταλήγει σ’ ἕν’ ἀδιόρατο χαμόγελο σαρκασμοῦ, κ’ ἐκεῖνο πάλι βουτηγμένο μέσα στὴν καλωσύνη καὶ τὴν ἐγκαρτέρηση, γιὰ νὰ μὴν ταράξει τοὺς ἀνθρώπους! Ἢ ἀκόμα πιὸ πέρα, ὅταν φτάνει ὣς τὸ αὐτολογοπαίγνιο, τὴν αὐτογελοιογραφία ποὺ ἀποστάζει ἕνα χιοῦμορ ἀνέκφραστον, – σὰν ὁ ζωγράφος ποὺ μὲ μιὰ μονοκοντυλιά, μὲ μιὰ καρικατούρα νευρικὴ κι’ ἀπότομη, μουντζουρώνει, τερματίζοντάς το ξαφνικὰ τὸ ἔργο ποὺ εἶχε καταπιαστεῖ μ’ αἰσιοδοξία καὶ πίστη κ’ ἐπιμέλεια! […] Τί νὰ γράψωμε ἀκόμα γιὰ τὸ ἔργο του; Δὲν εἶναι βολετὸ νὰ γίνη ἐδῶ πιότερος λόγος. Ἄλλως τε, ἔχομε τὸν καιρό... Γιὰ πολλὰ χρόνια ἀκόμα, δὲν θὰ φανερωθεῖ τ’ ὅμοιό του. Τέλλος Ἄγρας, Ἄρθρο στὴ Μεγάλη Ἑλληνικὴ Ἐγκυκλοπαιδεία ‘Πυρσός’, τ. 13 (1928-1934). Ἀναδημοσίευση: Τέλλος Ἄγρας, Κριτικά, τ. Β΄ (ἐπιμ. Κ. Στεργιόπουλος), Ἑρμῆς, Ἀθήνα 1981, σσ. 252-254. […] Μεταξὺ τῶν ποιητῶν τῆς γενεᾶς του ὁ Καρυωτάκης κατέλαβε μίαν τῶν πρωτευουσῶν θέσεων, τὸ μὲν διὰ τὴν μορφικὴν ἀρτιότητα τῶν ἔργων του, τὸ δὲ διὰ τὸ περιεχόμενον αὐτῶν, ταχέως ἐξελιχθὲν εἰς καθαρῶς προσωπικόν. […] Ἡ μετρική του εἶναι πλουσία, ποικίλη εἰς μορφὰς καὶ ρυθμούς. Ἀριστοτεχνικῶς χειριζόμενος τὸν ἐλευθεριάζοντα στίχον (vers libéré), διέσπασε καὶ ἐζωογόνησε τὴν μετὰ τὴν ἐποχὴν τοῦ Μαβίλη καὶ κατὰ τὸ μᾶλλον ἢ ἧττον μέχρι σήμερον ἐπικρατοῦσαν τονικὴν ἀκαμψίαν· ἐπολλαπλασίασε δ’ αὐτήν, ἐξαπλώσας καὶ ἐπὶ ἄλλων πλὴν τοῦ ἑνδεκασυλλάβου στίχων καὶ στροφῶν [...] Τέλλος Ἄγρας, «Ὁ Καρυωτάκης καὶ οἱ Σάτιρες». Γράφτηκε τὸ 1933. Πρώτη ὁλοκληρωμένη δημοσίευση στὸ περ. Νέα Γράμματα, τχ. 12 (Δεκέμβρης 1935), σσ. 674-706. Ὁριστικὴ ἐπεξεργασία καὶ δημοσίευση στὸ Κ. Γ. Καρυωτάκη, Ἅπαντα (1938), σσ. lxxxx-cxxix. [...] Ἀληθινά, ὁ Καρυωτάκης εἶναι ὁ ἀντιπροσωπευτικὸς ποιητὴς μιανῆς ἐποχῆς. […] Ἔξαφνα, στὰ 1927, μὲ τὴν τρίτη καὶ τελευταία του ποιητικὴ συλλογή, Ἐλεγεῖα καὶ Σάτιρες, μᾶς ἐξεπέρασεν ὅλους, ἀμέσως κ’ ἐξακολουθητικά! Ἔγινεν ἀμέσως maître. Ἀπέκτησε καλοὺς μαθητὰς καὶ κακοὺς μιμητάς. Κ’ εἶναι, πραγματικῶς, σχεδὸν ἀδύνατο, ποιήματα τῶν νεωτέρων του νὰ μὴν ἔχουν, ἀπὸ τότε, ζωηρὴν ἢ ἰσχνὴ τὴν ἐπίδρασή του. […] Ἡ αὐτοκτονία ἔχει γίνει κιόλας θέμα τῆς ποιήσεώς του – φυσικά, τὸ τελευταῖο. Ἂν λοιπὸν ὁ Καρυωτάκης ἐπιζοῦσε, θὰ ἐπιζοῦσε ὁ ἄνθρωπος· ἀλλ’ ὄχι ὁ ποιητής. Καὶ ποιός ξέρει πῶς θὰ ἐπιζοῦσε ὁ ἄνθρωπος! […] Καὶ δὲν πιστεύω ν’ ἀμφιβάλη κανείς, ὅτι μόνο μὲ τὸ περιεχόμενο τοῦ ἔργου του ἕνας ποιητὴς γίνεται ἀντιπροσωπευτικὸς μιανῆς ἐποχῆς. Ἤ, ἀλλοιῶς νὰ τὸ πῶ: ὅτι μόνον οἱ ποιηταὶ ποὺ παρέχουν περιεχόμενον, μόνον αὐτοὶ γίνονται ἀντιπροσωπευτικοὶ μιᾶς ἐποχῆς. – Ὅποιος ἐξαντλεῖται ὁλόκληρος ἐπάνω στὴ μορφὴ τῶν ποιημάτων του, μόνον ἀτόμων μιᾶς ἐποχῆς ἠμπορεῖ νὰ γίνη ἀντιπροσωπευτικός. […] Ἡ ἀντιστοιχία κ’ ἡ ἀνταπόκριση ἀνάμεσα σὲ περιεχόμενο καὶ μορφή, ἀνάμεσα σὲ μορφὴ καὶ περιεχόμενο, ὅταν ὑπάρχη, αὐτὴ εἶναι ποὺ δίνει στὸ ἔργο τῆς τέχνης τὴ μορφὴ τοῦ ἀρτίου. […] Ὁ ρεαλισμός, ὁ ἀστικὸς ρεαλισμός, ὁ ρεαλισμὸς τοῦ πραγματικοῦ περιβάλλοντός μας, ἐπρόβαλε καθαρὸς στὴν ποίηση, μὲ τὸ ἔργο τοῦ Καβάφη. Μὲ τὴν ποίηση τοῦ Καρυωτάκη αὐτὸς ὁ ρεαλισμὸς ἔγινε νεοαστικός. Ποιά εἶναι ἡ πλατύτερη, ἡ χαρακτηριστικώτερη, ἡ συνηθέστερη πλευρὰ τοῦ νεοαστικοῦ ρεαλισμοῦ, τὸ ξεύρομε ὅλοι: εἶναι ἡ ἱεραρχία, ἡ ὑπαλληλία, τὸ γραφεῖο, ἡ γραφειοκρατία. Στὴν πρώτη περίοδο τῶν Νεοελληνικῶν Γραμμάτων, τὴν Ἑπτανησιακή, ὁ ἄνθρωπος τῶν γραμμάτων εἶν’ ὁ εὐγενής, ὁ εὐπατρίδης. Στὴ δεύτερη περίοδο, τὴν ἀθηναϊκὴ –κλασικὴ καὶ ρομαντικὴ– εἶν’ ὁ λόγιος. Στὴν τρίτη, τὴν προπολεμική, εἶν’ ὁ δημοσιογράφος. Στὴν τετάρτη, τὴ μεταπολεμικὴ (ἡ κατάπτωση συνεχίζεται), ὁ ἄνθρωπος τῶν γραμμάτων εἶναι ὁ ὑπάλληλος. Αὐτὴν τὴν ἐποχὴ ἔζησε κι’ ὁ Καρυωτάκης. Κι’ αὐτὴν ἔγραψε. Ὁ ρεαλισμός του εἶναι ὁ γραφειοκρατικός. Ἔτσι ζοῦν ἄλλως τε κι’ αὐτοὶ ποὺ τὸν διαβάζουν. Κ’ ἔτσι τοὺς ἀντιπροσωπεύει. […] Ἐκτὸς ἀπὸ δυὸ-τρεῖς ἐξαιρέσεις, δὲν ἔφθασεν ὣς τὸν ἐλεύθερο στίχο. Τὰ ποιήματά του εἶναι καμωμένα σὲ στροφὲς ποὺ φαίνονται τύπου κανονικοῦ: ἰσόστιχες μεταξύ των, μὲ ὁμοιοκαταληξίες. Ὅμως, ἂν κυττάξωμε ὀλίγο πιὸ προσεχτικά, τί ἐλευθερία, τί ἀκαταστασία, τί ἀναρχία! Ἂν δὲν ἔγραψε σὲ vers libre, ἔγραψε ὅμως τὸν vers libéré ὁ Καρυωτάκης, μ’ ἐλευθεριότητες ποὺ δὲν εἶχεν ἀποτολμήσει κανεὶς στὴν ἑλληνικὴ ποίηση. ΚΛΕΩΝ ΠΑΡΑΣΧΟΣ, «Τὰ Ἐλεγεῖα καὶ Σάτυρες τοῦ Κώστα Καρυωτάκη. Ἕνας ἀντιπροσωπευτικὸς λυρικός», Ἐλεύθερος Λόγος, 8 Ἰανουαρίου 1928. […] Ὁ Καρυωτάκης δὲν ἔχει καμιὰ ἀπολύτως πίστη, οὔτε ἐπίγεια οὔτε μεταφυσική. Ἐξ οὗ καὶ ὁ πλήρης, ὁ ἀπελπισμένος νιχιλισμός του. Ἡ φύση γι’ αὐτὸν δὲν εἶναι παρὰ μιὰ ἄψυχη ὕλη ποὺ ἔχει ἀνάγκη ἀπὸ τὸ θάνατό μας γιὰ ν’ ἀνανεωθῇ, μιὰ ἄναλγη μητρυιὰ ποὺ δὲν συμπονεῖ τὴ δυστυχία μας. Μόνη παρηγοριὰ εἶναι ἡ τέχνη, μόνος τρόπος νὰ νικηθῇ ἡ ὕλη, ἀλλὰ καὶ ἡ νίκη αὐτὴ εἶναι λειψή, ἀβέβαιη, καὶ φθάνει σχεδὸν πάντοτε ἀργά. […] Μέτρα καὶ ρυθμοὺς τ’ ἀνανεώνει μὲ μαεστρία ποὺ δείχνει γνήσιο ποιητή, μὲ τσακίσματα καὶ λυγίσματα προσωπικά, δικά του, ἀλλὰ καὶ μὲ ὅλη τὴ μουσικότητα τῆς ἰδιοσυγκρασίας του, ποὺ τὴ χύνει, καθὼς ἀναβρύζει ἀπὸ μέσα του, μὲ ὅλο τὸν παλμὸ καὶ τὸ φρικίασμα τῆς ψυχῆς, στοὺς στίχους του. Ἂν καὶ σύντομος δὲν εἶναι ποτὲ σκοτεινός, καὶ ἡ μουσικότης του συνταιριάζεται πάντα μὲ κάποια πλαστικότητα, χωρὶς τὴν ὁποίαν ἡ ποίηση καταντᾶ νὰ μὴν ἔχει ὑπόσταση, χάνεται στὸ κενό. Στὴ σύνθεση, στὴ μορφὴ γενικὰ τῶν ποιημάτων του, στὸν τρόπο μὲ τὸν ὁποῖον παίρνει καὶ ἀναπτύσσει τὰ θέματά του, παρουσιάζει μία ζηλευτὴ πολυτροπία. […] Τὰ δύο-τρία τελευταῖα γνωρίσματα τοῦ μοντερνισμοῦ του, κυρίως στὰ σατυρικά του ποιήματα τὰ συναντοῦμε. Ἡ σάτυρα τοῦ Καρυωτάκη εἶναι πάντα σχεδὸν λυρική. Ὅ,τι σατυρίζει τὸ σατυρίζει ἀνάγοντάς το στὸν ἑαυτό του πάντα καὶ ἐν σχέσει πάντοτε (ἔστω καὶ λανθανόντως) μὲ τὸ ἄτομό του. […] Μὲ τὴ νέα του συλλογή, τὴν καλλίτερη ἀπ’ τὴν ἐποχὴ ποὺ ἐξεδόθησαν οἱ Νοσταλγίες τοῦ Οὐράνη, μπαίνει ὄχι μόνον στὴν ἐντελῶς πρώτη σειρὰ τῶν ποιητῶν τῆς γενεᾶς μας, ἀλλὰ καὶ στὴν πρώτη σειρὰ ὅλων ἐν γένει τῶν σύγχρονων ἑλλήνων ποιητῶν. Κλέων Παράσχος, ἄτιτλο κείμενο γιὰ τὴ συλλογὴ Ἐλεγεῖα καὶ Σάτιρες τοῦ Καρυωτάκη. Πρώτη δημοσίευση (μὲ ὑπογραφὴ Π.), Νέα Ἑστία, τχ. 30, 15 Μαρτίου 1928, σσ. 283-284. […] Δὲν εἶναι ἀδυναμία νὰ καθίσεις νὰ ἐξηγήσεις σὲ ἀνθρώπους ποὺ τοὺς ἔχει γιὰ πάντα ἀμβλύνει ἡ ἄρνηση, ποὺ συνειθισμένοι οἱ ἴδιοι στὸν καμποτινισμὸ καὶ τὴν ψευτιά, νομίζουν καὶ τοὺς ἄλλους κατ’ ἀνάγκην καμποτίνους, ὅτι ὁ Καρυωτάκης δὲν εἶναι μόνον ὁ καλλίτερος ποιητὴς τῆς γενεᾶς του, ἀλλ’ ἀπὸ τοὺς τρεῖς-τέσσερις καλλίτερους ποὺ ἔχομε, καὶ ὅτι μερικὰ ποιήματα τῆς νεόφαντης συλλογῆς του δὲν συναντῶνται συχνὰ ὄχι μόνον στὴ δική μας ἀλλὰ καὶ σὲ ὁποιαδήποτε ξένη ποίηση; Κλέων Παράσχος, «Κώστας Καρυωτάκης», Νέα Ἑστία, τχ. 17-41, 1 Σεπτεμβρίου 1928, σσ. 778-783, καὶ τχ. 18-42, 15 Σεπτεμβρίου 1928, σσ. 835-838. Τελικὴ ἐπεξεργασμένη δημοσίευση στὸ Ἅπαντα Κ. Γ. Καρυωτάκη (1938), σσ. xvii-lxxxvii] […] Καὶ τί τὸ πιὸ μοντέρνο, τέλος, ἀπὸ τὶς πεζολογικὲς λέξεις, ποὺ ἐδῶ κ’ ἐκεῖ, ἐπίτηδες μεταχειρίζεται (καὶ ὅπου κυριαρχοῦν, μὲ τόσο ἄσφαλτη καλλιτεχνικὴ γνώση της ἐκφραστικότητάς των, χρησιμοποιημένες, μερικὲς καθαρευουσιάνικες), καὶ ἀπὸ τὶς ἀντικανονικές του τομὲς ποὺ δίνουν στὸ στίχο του κάτι σὰν περπάτημα πληγωμένου πουλιοῦ, τόσο σύμφωνο μὲ τὴν ὅλη ψυχική του διάθεση, πτώσεις καὶ λυγίσματα, φρικιάσεις καὶ ἀναπάλσεις, καὶ νέες ἐσωτερικὲς ἁρμονίες, ποὺ μὲ τὴν ποικιλία τους ξεκουράζουν τὸ αὐτὶ ἀπ’ τὴν ἀφόρητη, ὅταν εἶναι ἐξακολουθητική, κανονικὴ προσωδία; Ἀλλά, μήπως, ὅμως, δὲν εἶναι κατ’ ἐξοχὴν μοντέρνο καὶ κάποιο ἄλλο, ἐξ ἴσου χαρακτηριστικό, γνώρισμα τοῦ Καρυωτάκη, τὸ μὲ κάποια κουφὴ καὶ νοσηρή, θἄλεγες, αὐταρέσκεια φανέρωμα τοῦ ὅ,τι πιὸ μίζερο καὶ «φουκαριάρικο», πιὸ «ἀντιηρωϊκὸ» ἔχει ὁ σύγχρονος ἄνθρωπος, καὶ γενικὰ ἡ ζωή; ΒΑΣΙΛΗΣ ΡΩΤΑΣ, «Κ. Γ. Καρυωτάκης, Ἐλεγεῖα καὶ Σάτιρες», Ἑλληνικὰ Γράμματα, Β´, τχ. 5, 15 Φεβρουαρίου 1928, σσ. 182-184.. [...] Μὲ τὸ Ἐλεγεῖα καὶ Σάτιρες, … τὰ πράματα ἔχουν σοβαρέψει. Σὰν τοὺς σπανούς, ποὺ ἀνάστημα ρίχνουν ἀλλὰ γένεια δὲ βγάζουν, ἔτσι κι ὁ Καρυωτάκης, ἐνῶ δείχνει πὼς μεγάλωσε μὲ τὴν εὐγενικότερη, λεπτότερη, θαρρετότερη, ἐφευρετικότερη τεχνική του, ὡστόσο ἀπόμεινε μελαγχολικός. Ὁ «πόνος» τοὔχει γίνει τώρα τρόπος ζωῆς. Ἡ μελαγχολία του ἔχει τώρα καὶ τὶς ἀφορμές της, κι’ ἂς εἶναι αὐτὲς οἱ συνηθεισμένες ἀφορμὲς ποὺ κάνουν ἕναν «ποιητὴ» νὰ πονεῖ, γιατὶ τὰ βλέπει ὅλα μαῦρα, μιὰ καὶ δὲν τὰ βρίσκει ὅλα στὴ ζωὴ ὅπως αὐτὸς τὰ ὀνειρεύεται, γιατί, ἀντὶς νὰ δρέπει ἄνθη καὶ νὰ τὰ προσφέρει στὴν «ἐκείνην», εἶναι ἀναγκασμένος νὰ δουλεύει καὶ νὰ κάνει παρέα μὲ ἀνθρώπους ἀγροίκους, σκληροὺς καὶ βλάκες. Μαραζώνει, ἀπογοητευμένος ἀπὸ τὴ ζωὴ ποὺ φεύγει, παράκαιρα, δίχως χαρὰ ἢ λύπη, δίχως ἱκανοποίηση, τσακίζεται καὶ τὰ ρίχνει τ’ ἄρματα: Ρίξε τὸ ὅπλο καὶ σωριάσου πρηνής, ὅταν ἀκούσεις ἀνθρώπους. […] Εἶναι τρομερό. Πρέπει στ’ ἀλήθεια νὰ ὑποφέρει, γιὰ νὰ βλαστημάει ἔτσι. Τρομερό, γιατὶ στὸ σημεῖο αὐτὸ δὲν τὸν ἐκατάντησε μιὰ καταστροφή, μιὰ συμφορά, ἕνα ἀγιάτρευτο χτύπημα. Τέτοιο πράμα δὲν φαίνεται ἀπὸ τοὺς στίχους του. Ἀλλὰ εἶναι τὸ φριχτὸ ἀποτέλεσμα τῆς μελαγχολίας, ποὺ τὴν ἐσυνείθισε στὴν ἀρχή, ὅπως συνειθίζει κανεὶς τὸ τσιγάρο, καὶ τώρα τὸν ἐκυρίεψε, τοὔδιωξε κάθε ἄλλη εὐχαρίστηση, τοὔγινε ἐγωπάθεια. [...] Ἀλίμονο, ἂν ὁ ποιητὴς δὲν πονέσει τοὺς ἀνθρώπους. Ποιός τότε θὰ τοὺς πονέσει; Καὶ τί ποιητὴς εἶναι αὐτὸς ποὺ ἔχει ἀνάγκη νὰ χαϊδολογηθεῖ ἀπὸ τοὺς ἀνθρώπους; Ἂς κρατήσει λοιπὸν πεισματικὰ σκῆπτρο καὶ λύρα, καὶ ἂς τοὺς βρίζει γιατὶ δὲ νιώθουν, γιατὶ δὲν ἔχουν τὸ χάρισμα νὰ ἐκφράσουν τὸν πόνο τους κι αὐτοί, γιατὶ δὲν ἔχουν δύναμη νὰ σκεφθοῦν, γιατὶ ἀγωνίζονται γιὰ τὴ ζωὴ πολεμῶντας ὅσο καὶ ὅπως τοὺς κόβει. Ἀμὴ ἂς τοὺς ἀνοίγει τὰ μάτια ὁ ποιητής. Γιατὶ γι’ αὐτὸ εἶναι ποιητής: ἀνοιχτομάτης αὐτὸς μέσα στοὺς τυφλούς, ὁδηγὸς στοὺς παραστρατισμένους, παρηγορητὴς στοὺς θλιμμένους, δάσκαλος καὶ καλοκαρδιστής, κι’ ὄχι στενόκαρδος κ’ ἐγώπαθος. Κι’ ἂν εἶναι οἱ ἄνθρωποι κακοί, φταίει αὐτὸς πρῶτος μὲ τὴν ἐγωπάθειά του. Γιατὶ αὐτὸ εἶναι: ὅλη αὐτὴ τὴ γενιὰ (μαζὶ ποιητὲς καὶ «περιβάλλον» κ’ «ἐποχὴ») τὴν ἔφαγε ἡ ἐγωπάθεια, ὁ θεατρινισμός. […] Μὲ τὸν Καρυωτάκη κάποια παρεξήγηση θὰ συμβαίνει, ἔπιασε αὐτὴ τὴν κλάψα ἀπὸ τὸ πρῶτο του βιβλίο κ’ ἐξακολουθεῖ. Τοῦ εὔχομαι μὲ τὸ Ἐλεγεῖα καὶ Σάτιρες νὰ ξεθύμανε πιὰ καὶ ν’ ἀλλάξει σκοπό. Ἂς θελήσει νὰ νιώσει πὼς ἄλλο «παιδική», κι’ ἄλλο «στενὴ» καρδιά. ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΡΑΝΤΩΝΗΣ, «Ἡ ἐπίδραση τοῦ Καρυωτάκη στοὺς νέους», Τὰ Νέα Γράμματα, Α´ (1935), σσ. 478-486. Ὅσο πιὸ μοντέρνος καὶ πιὸ φανταχτερὸς ἀπὸ ἐξωτερικὴ ἄποψη παρουσιάζετ’ ἕνας ἀληθινὸς ποιητής, ὅσο πιὸ πολὺ ἐξαρτᾶ τὴν ποιητική του μέθοδο ἀπὸ γλωσσικοὺς τρόπους μιᾶς φαινομενικὰ εὔκολης χρήσης, τόσο πιὸ ἀκριβὰ πληρώνουνε οἱ ὀπαδοί του καὶ οἱ συνεχιστές του τὴν πρωτοτυπία του αὐτή, καθὼς ἔχουνε ἰδανικό τους τὴν οἰκειοποίηση καὶ τὸ ξεπέρασμα σ’ ἐξωτερικὰ γνωρίσματα τῆς αἰσθητικῆς ποὺ θαυμάζουνε. Μοναδικὴ περίπτωση τέτοιας ὀλέθριας ἐπίδρασης ποὺ ἀχρήστεψε πνευματικὰ μιὰ ὁλόκληρη λεγεώνα νέων στιχουργῶν στάθηκε στὴν ποίησή μας τὸ ἔργο τοῦ Καρυωτάκη. Ἂν γίνει μιὰ στατιστικὴ τῶν λυρικῶν συλλογῶν ποὺ ἐκδοθήκανε ἀπὸ νέους καὶ πρωτοφανέρωτους ποιητὲς τὰ τελευταῖα ἑπτὰ χρόνια, θὰ διαπιστωθεῖ πὼς οἱ περισσότερες ἔχουνε ὅλα τὰ τυπικὰ γνωρίσματα τῆς τέχνης τοῦ Καρυωτάκη καὶ πὼς ἀποβλέπουνε ἀποκλειστικὰ στὸ νὰ προσεγγίσουνε καὶ νὰ ξεπεράσουνε σ’ ἔνταση μοντέρνων χαρακτηριστικῶν ὅ,τι δημιούργησε ὁ ἄτυχος καὶ ὅμως τόσο γνήσιος καὶ οὐσιαστικὸς ποιητής. Ἂν ὅμως οἱ νέοι ποὺ ἀκολουθήσανε τὸ παράδειγμα τοῦ Καρυωτάκη ἀμέσως μετὰ τὴν αὐτοκτονία του καὶ πιστέψανε ἀφιλοσόφητα στὴ γονιμότητα τῆς καινούργιας αἰσθητικῆς, βασισμένης κυριώτατα στὴν ἀσταμάτητη κλάψα καὶ στὸ ἀνακάτωμα δημοτικῆς καὶ καθαρεύουσας, βρίσκουνε κάποια ἠθικὴ δικαιολογία στὴν ψυχολογία τῆς στάσιμης ἐκείνης, δίχως νεῦρα, καὶ γιομάτης ἀπὸ νοσηρὲς ἀναθυμιάσεις ἐποχῆς –ἀπὸ τὰ 1928 δηλαδὴ ὣς τὰ 1931– τίποτα δὲ δικαιολογεῖ τὸ σημερινὸ φανέρωμα ποιητῶν προσκολλημένων στὸν Καρυωτακισμὸ μὲ μιὰ τόσο καθυστερημένη, διασκεδαστικὴ κάποτε, μὰ πάντα καταστρεφτικὴ ἀφέλεια, πολὺ περισσότερο μάλιστα ποὺ μήτε οἱ νέοι τῆς πρώτης περιόδου τοῦ Καρυωτακισμοῦ προσθέσανε τίποτα τὸ οὐσιαστικὸ στὴν τέχνη τοῦ Καρυωτάκη ἢ ξετυλίξανε δημιουργικὰ τὸ προσωπικό τους ἔργο κάτω ἀπὸ τὴν αἰσθητικὴ ἐπίδραση τῆς καινούργιας σχολῆς. Τὸ ἔργο τοῦ Καρυωτάκη, ἔργο ἀληθινοῦ καλλιτέχνη, ἀντικαθρεφτίζει βέβαια καὶ διασώζει ποιητικὰ τὸν ψυχικὸ καὶ τὸν κοινωνικὸ ξεπεσμὸ τῶν νέων μιᾶς χαλαρῆς, ἀνήθικης, καὶ ἄρρωστης ἐποχῆς, μὰ μὲ τὴν καταθλιπτικὴ ἐπίδραση ποὺ ἐξάσκησε καὶ ποὺ ἐξασκεῖ ἀκόμα ἐπάνω τους (ὄχι τόσο γιατὶ ἐπιβάλλει τὸ θαυμασμὸ ὅσο γιατὶ τοὺς παρασέρνει εὔκολα στὴ στιχουργία μὲ τὴν ξεγελαστικὰ πρόχειρη κι εὐκολομεταχείριστη αἰσθητική του) συνέχισε ἄγονα τὴν ἀθλιότητα τῆς ἐποχῆς ἐκείνης καὶ παράτεινε τὴ φωνὴ τῆς ἀγωνίας της μέσα σὲ μιὰ ἐποχὴ σὰν τὴ σημερινή, ποὺ τίποτα τὸ κοινὸ δὲν ἔχει καὶ δὲν πρέπει νὰ ἔχει μὲ τὰ κλαψιάρικα, νευρασθενικά, ψευτορωμαντικά, καὶ ὑπερατομιστικὰ ἰδανικὰ τῆς ἐποχῆς τοῦ Καρυωτάκη. […] Ἡ ποίηση τοῦ Καρυωτάκη ποὺ βαλθήκανε νὰ τὴ συνεχίσουνε μὲ κάποιες ἐπιφατικὲς παραλλαγές, δὲν εἶναι πληθωρικὸ ξεχείλισμα γιὰ νὰ τραφοῦνε καὶ ἄλλοι, μὰ λιγοστὸ ἀνάβρυσμα πολύτιμης οὐσίας ποὺ ἐξαντλήθηκε κι ὅλας ἀπὸ τὶς πρῶτες σταγόνες. Διπλὸ εἶναι τὸ κακὸ ποὺ προξένησε στοὺς νέους ἡ ἐπίδραση τοῦ Καρυωτάκη: ἠθικὸ καὶ αἰσθητικό. Ἀλλὰ καὶ οἱ δυὸ αὐτὲς μορφὲς τοῦ ὀλέθρου συγχωνεύουνται σὲ μιὰ καὶ δημιουργοῦνε τὸν τύπο τῆς ἀπρόσωπης καὶ ἄμουσης ποίησής τους. Ζώντας μέσα σὲ μίαν ἀτμόσφαιρα χαλαρωμένη πνευματικὰ ἦταν φυσικὸ νὰ γοητευθοῦνε ἀπὸ τὴν ποίηση τοῦ Καρυωτάκη ποὺ ἔλεγε ὅσα δὲν κατόρθωσε νὰ πεῖ κανένας ἀπὸ τοὺς μεταπολεμικοὺς καὶ μοντέρνους ποιητὲς τῆς ἀπαισιοδοξίας καὶ τοῦ περίφημου κλαυσίγελου. [...] Νομίζοντας πὼς ὁ Καρυωτάκης ἔγινε ποιητὴς ἐπειδὴ χρησιμοποίησε κάποιους γλωσσικοὺς νεολογισμοὺς βασισμένους στὸ ἀνακάτωμα καθαρεύουσας καὶ δημοτικῆς, παίρνουνε γιὰ δόγμα αἰσθητικὸ τὶς ἰδιοτροπίες αὐτὲς καὶ μεταχειρίζουνται ὅλοι τους μιὰ γλώσσα γυμνή, στατική, ἀνάκατη, συνθηματική, ἀπρόσωπη, ἄχαρα μικροαστικὴ καὶ πρόχειρη σὰν ἀτημέλητη κουβέντα, ποὺ ἡ μόνη της καλλιτεχνικὴ πρωτοτυπία, εἶναι μιὰ ἐπιδειχτική, ἐπιπόλαιη καὶ ἀσυνείδητη ἐρωτοτροπία μὲ τὴν καθαρεύουσα. ΝΙΚΟΣ ΠΑΠΠΑΣ, «Τὸ τέλος τοῦ Καρυωτακισμοῦ», Καθημερινή, 28 Σεπτεμβρίου 1936. Ἀναδημοσίευση: στὸ Χρ. Ντουνιά, Κ. Γ. Καρυωτάκης. Ἡ ἀντοχή μιᾶς τέχνης ἀδέσποτης, Καστανιώτης, Ἀθήνα 2000, σσ. 363-369. […] Τὸ μόνο ποιητικὸ πρόβλημα ποὺ παρουσιάστηκε στὴν Ἑλλάδα, αἰσθητικά, καθολικὰ εἶναι ὁ λεγόμενος Καρυωτακισμός. Ἕνα σύνολο γεγονότων, παρεξηγήσεων καὶ ἐπικίνδυνων τεχνοτροπιῶν, γέμισε τὴν ἀτμόσφαιρα τῆς Ἑλλάδος μὲ τὴν ὠχρὴ μακαριότητα ἑνὸς ἐσωτερικοῦ ποιητῆ. Ἕνας εὐγενικὸς νέος, μὲ τὴ μακρυνὴ ἐποπτεία ἑνὸς τυχοδιώκτη τοῦ Κάλβου, ἐρεθισμένος ἀπὸ τὴν ἀλεξανδρινὴ αὐθάδεια τοῦ Καβάφη, γνωστικὸς μελετητὴς τῆς πικρῆς ὀργῆς τοῦ Λαφόργκ, ποτισμένος ἀπὸ τὸ μέγα παράπονο μιᾶς ματωμένης γενεᾶς, ἕνας πονεμένος νέος, ὁ Κώστας Καρυωτάκης ἀνέσυρε τοὺς πέπλους τῆς μονοτονίας καὶ τοὺς ἀνέμισε μὲ σαρκασμό, μὲ τόλμη καὶ μὲ πρωτοτυπία. Μικρὸς ποιητὴς βέβαια, δὲν χώρισε μὲ πελώρια ἔκταση τοὺς τομεῖς ποὺ ἁπλώνει ἡ ποίηση. Μὰ ἀληθινὸς ποιητής, ἔπεισε μὲ τὰ μικρά του μέσα ὅλους μας, γιὰ τὴν εἰλικρίνεια τοῦ αἰσθητικοῦ του κινήματος. […] Ὁ Καρυωτακισμὸς φούντωσε. Ἔθιξε τὰ αἰσθητικὰ κέντρα τῶν νέων. Δημιούργησε νέο γλωσσικὸ πρόβλημα αἰσθητικώτερο ἀπ’ τὸ ἀρχέγονο τοῦ Ψυχάρη. Ἔφερε στὴν ποίηση τὴν πεζότητα τῶν ρεαλισμῶν μὲ πολλὴν εὐαισθησία. Ἀνησύχησε τὴν ἰσορροπία τῶν νέων διανοουμένων μὲ τὴν εἰρωνεία, τὴν πόζα καὶ τὴν ἐπιμιξία τοῦ λυρικοῦ μὲ τὸ τραγικό. Ὅταν δέ, ἔδωσε τόση μακάβρια αἴγλη, τόση σκληρὴ περιωπὴ στὸ ἔργο του ὁ θάνατός του στὴν Πρέβεζα, ἡ πνευματικὴ Ἑλλάδα βρέθηκε γιὰ λίγες στιγμὲς δέσμια ἑνὸς εὐγενικοῦ ἀναχωρητῆ, ποὺ τὴν δονοῦσε μὲ ἕνα ξηρὸ κρότο περιστρόφου, βγαλμένο ἀπὸ ματωμένα ποιήματα. Οἱ νέοι τὸν πῆραν γιὰ σημαία. Ἀπληροφόρητοι ἀκόμα τότε γιὰ τὰ βαθύτερα προβλήματα τῆς ποιήσεως, νόμισαν πὼς τὸ μεγάλο κίνημα τῆς τέχνης ἄρχιζε ἀπ’ τὸν Καρυωτάκη. […] Τί Σολωμός, τί Παλαμᾶς! κανένας ἀπὸ τοὺς δυὸ μεγάλους δὲν εἶδε τόσους μαθητάς! Γιὰ μιὰ δεκαετία πνιγήκαμε στοὺς χτυπητοὺς ρυθμοὺς τῶν ἐλεγειῶν καὶ στὸν πικρὸ σαρκασμὸ τῶν σατυρῶν του. Ἡ Κριτικὴ δὲν γνώριζε νὰ ξεχωρίσῃ τὸν ποιητὴ ἀπ’ τὸν ἀρχηγό, καὶ ἐνῷ ἔκαμε πὼς χτυπᾶ τοὺς μιμητές του, κατόπι δυνάμωσε τὸ φανατισμὸ καὶ δημιούργησε μαζὺ μὲ τοὺς νέους τὸν Καρυωτακισμό, τὸ ὀξὺ αὐτὸ φαινόμενο τῆς ποιήσεώς μας, ποὺ γέμισε κινδύνους, παρεξηγήσεις καὶ πεζότητα μιὰ καὶ δυὸ νέες ποιητικὲς γενεὲς τῆς πατρίδας μας. Εἶναι δυὸ ἴσως τρία χρόνια ποὺ ἀναπνέουμε. Ἡ μεγάλη ὁρμὴ τοῦ φανατισμοῦ κόπασε. Ἦρθαν νέες πληροφορίες ἀπὸ τὰ μεγάλα κέντρα τοῦ πολιτισμοῦ καὶ τῆς τέχνης. Ἦρθαν ὡριμότεροι μελετητές. Πλουτίστηκε ἡ γλώσσα μας μὲ νέα ξένα καὶ λίγα δικά μας ποιητικὰ κείμενα. [...] Πρῶτος ὁ Μανώλης Κανελλῆς στὴν Ἑλλάδα ἔδωσε τὴ μάχη κατὰ τοῦ Καρυωτακισμοῦ. Τὰ Ρίγη τῆς γῆς εἶναι τὸ πρῶτο ποιητικὸ βιβλίο στὴν Ἑλλάδα, ποὺ ἀπαντᾶ στὸν Καρυωτακισμὸ μὲ εὐρύτητα καὶ θέτει γνησιώτερα ἕναν τομέα ποιήσεως Εὐρωπαϊκῶν χώρων. […] Τὸ δεύτερο σημεῖο τῆς συγκρούσεως πρὸς τὸν Καρυωτακισμὸ ἀπὸ τὸ ὁποῖο ἀρχίζει καὶ τὸ τέλος του, εἶναι ἡ ποίηση τοῦ Γιώργου Σεφέρη. Ἀπὸ τὴν ἐποχὴ τῆς «Στροφῆς», ὁ Καρυωτακισμὸς εἶναι πιὰ ἕνας νεκρός, μέσα στὸ φέρετρο τῆς πρωτοπορίας, στολισμένος μὲ ὅσα ἄνθη ἁγνότητας δὲν τὸν ἄφησε ἡ σκληρή του μοίρα νὰ καλλιεργήσῃ. […] Ὁ Καρυωτακισμὸς μᾶς ἔδωσε ἕναν ποιητὴ καὶ μιὰ κατάσταση ἐπικίνδυνη γιὰ τὴν πνευματικὴ Ἑλλάδα. Μᾶς δίνει τώρα καὶ τὸ τέλος μιᾶς ἀγανακτήσεως, ποὺ μᾶς ἔφερε στὸν ἴδιο δρόμο. Τὴ στιγμὴ δὲ αὐτὴ ποὺ ἀποσυντίθεται μιὰ κατάσταση καὶ διατηρεῖται εὐλαβικὰ ὁ ποιητὴς ποὺ τῆς ἔδωσε τὄνομά του, δὲν μπορῶ νὰ λησμονήσω τὸν μυαλωμένο καὶ σοβαρὸ στοχαστὴ Ἀντρέα Καραντώνη ποὺ ἀπὸ τοὺς πρώτους, ὁ πρῶτος ἴσως, μ’ ὅλη τὴν ἐκτίμησή του γιὰ τὸν ποιητὴ Καρυωτάκη, σήκωσε τὸν πόλεμο ἐνάντια στὴν πλασματικὴ κι’ ὀλέθρια ἐπιβίωση μιᾶς καταστάσεως πικρῆς κι’ ἀφόρητης, τοῦ Καρυωτακισμοῦ […] Κ. Θ. ΔΗΜΑΡΑΣ, «Κ. Γ. Καρυωτάκης», Ἐλεύθερον Βῆμα, 21 Φεβρουαρίου 1938. Ἀναδημοσίευση: Γ. Π. Σαββίδης, Κ. Γ. Καρυωτάκης. Ποιήματα καὶ πεζά, Ἑρμῆς, Ἀθήνα 1975, σσ. 220-223. […] Ὁ Καρυωτάκης δὲν ἦταν μεγάλος ποιητής· καλὰ-καλὰ ἐγὼ πιστεύω πὼς δὲν ἦταν κὰν ποιητής, στὴν πλήρη σημασία ποὺ μποροῦμε νὰ δώσουμε στὴ λέξη. Τὸν λὲν ἀκόμη προσωπικὸ καὶ πρωτότυπο· καὶ ὅμως σὲ κάθε του ποίημα ἐπάνω μποροῦμε, ἔτσι, χωρὶς σοφία καὶ ἔρευνα μεγάλες, νὰ σημειώσουμε τὸ ὄνομα τοῦ δικοῦ μας ἢ τοῦ ξένου ποιητοῦ ἀπὸ τὸν ὁποῖον ἑκάστοτε ἐπηρεάζεται. Ἀλλὰ ἦταν δέκτης, εὐαισθησίας καταπληκτικῆς, ποὺ συνεκέντρωσε μέσα του ὅλες τὶς διάχυτες τάσεις καὶ ροπὲς τῆς γενεᾶς του, τὶς ἀποκρυστάλλωσε καὶ τοὺς ἔδωσε μορφὴ τελειωτική. Ὅπως πολὺ σωστὰ σημειώνει ὁ κ. Βαρίκας, «τὸ ἔργο τοῦ Καρυωτάκη δὲν ἦταν δυνατὸν σὲ καμιὰ περίπτωση νὰ ἔχει συνέχεια»: ὁ Καρυωτάκης ἦταν ἕνα ὅριον· ὕστερα ἀπὸ κεῖνον οἱ ἐπαναλήψεις, οἱ μιμήσεις τοῦ εἴδους του μᾶς ἐδόθηκαν. Κατὰ τοῦτο, λοιπόν, ἡ θέση του μέσα στὴν φιλολογία μας εἶναι σημαντική. […] Εἶπα πὼς γιὰ μένα ὁ Καρυωτάκης δὲν ἦταν κὰν ποιητής· ἡ κρίση αὐτὴ μπορεῖ νὰ φανεῖ αὐθαίρετη ἂν ἀναλογισθοῦμε ὅλη τὴν φιλολογία ἡ ὁποία ἔχει κιόλας ἀναπτυχθεῖ ἐπάνω στὸ σχετικῶς μικροῦ ὄγκου ἔργο του. Ὅμως καὶ πρίν, ὅσο τὸ εἶχα μελετήσει, καὶ τώρα ποὺ τὸ ξαναδιάβασα συγκεντρωμένο, δὲν ἐβρῆκα οὔτε ἕνα στίχο του ποτισμένον μὲ τὴν θεία ἐκείνη οὐσία ποὺ ἐξαϋλώνει τὸν λόγο γιὰ νὰ τὸν κάνει ποίηση. Ἡ σκέψη, ὁ στοχασμός, ἡ παρατήρηση, μᾶς δίδονται ὠμά, μὲ μιὰ ψυχρότητα ἐργαστηριακή, ποὺ καμιὰ πνοὴ –ἐμπνοὴ– δὲν ἦρθε νὰ τὴν ταράξει. Μᾶς συγκινεῖ ὁ Καρυωτάκης, ἀλλὰ ὄχι αἰσθητικά: ὁ πόνος τοῦ ἀνθρώπου, ὁ εἰλικρινής, μᾶς συγκινεῖ μέσα στὸ ἔργο του· μᾶς συγκινοῦν αὐτὰ ποὺ λέει, ὁ ἄνθρωπος ποὺ διαφαίνεται μέσα ἀπὸ αὐτὰ ποὺ λέει, ἀλλὰ καμιὰ μέθη ποιητικὴ δὲν μᾶς δίνει τὸ διάβασμα τῶν στίχων του. Ματαίως θὰ προσπαθήσει κανεὶς νὰ ἀνιχνεύσει ποίηση –ἁγνὴ ποίηση καθὼς τὴ λένε– μέσα στοὺς στίχους αὐτούς […] ΓΙΩΡΓΟΣ ΘΕΟΤΟΚΑΣ, «Κ. Γ. Καρυωτάκης», Νεοελληνικὰ Γράμματα, τχ. 68, 19 Μαρτίου 1938. […] Ὁ Καρυωτάκης, ὡς ἄνθρωπος ἢ μᾶλλον ὡς θῦμα, ἀγαπήθηκε πολύ, μέσα ἀπὸ τὸ ἔργο του, ἀπὸ πλήθη νέων. Ἀγαπήθηκαν τὰ βάσανά του κι’ οἱ πίκρες του. Ἀγαπήθηκαν οἱ ἀνικανοποίητοι πόθοι του, οἱ ψυχικὲς καταπιέσεις του, οἱ ἀποτυχίες τῆς ἰδιωτικῆς ζωῆς του. Ἀγαπήθηκε τέλος ἡ αὐτοκτονία του σὰ μιὰ θορυβώδης ὁμαδικὴ διαμαρτυρία. Μιὰ ὁλόκληρη νεολαία τὸν ἡρωοποίησε σωστὰ ἢ ἄδικα, τὸν ἔκανε σύμβολο τῆς δικῆς της ἰδιωτικῆς ζωῆς. Καὶ ἐμπνεόμενη ἀπὸ τὴν προσωπικὴ αὐτὴ ἀγάπη, πίστεψε εἰλικρινὰ ὅτι ἡ συγκίνησή της εἴταν ποιητικὴ καὶ καλλιτεχνική. Ἂν θελήσουμε ὅμως νὰ κάνουμε ἀφαίρεση ὅλης αὐτῆς τῆς ἐπεισοδιακῆς συναισθηματολογίας, ἂν προσπαθήσουμε νὰ κρίνουμε τὸ ἔργο αὐτὸ καθεαυτό, χωρὶς καμμιὰ προσωπικὴ προκατάληψη ὑπὲρ ἢ κατὰ καὶ μὲ αὐστηρὰ πνευματικὰ κριτήρια, ὅπως ἁρμόζει νὰ κρίνουνται τὰ ἔργα τῆς τέχνης, τί θὰ μείνει ἀπὸ τὸν Καρυωτάκη ὡς ποιητή; Πρέπει νὰ συγχαροῦμε τὸν κ. Κ. Θ. Δημαρᾶ ποὺ εἶχε πρῶτος, νομίζω, τὴν ἰδέα νὰ προτείνει, στὴν περίπτωση αὐτή, μιὰ ἀναθεωρητικὴ διαδικασία. Θὰ εἴταν ἐνδιαφέρον, τώρα μὲ τὴν ἀφορμὴ τῆς ἔκδοσης τῶν Ἁπάντων του νὰ ἀκουστοῦν καὶ ἄλλες γνῶμες τῆς γενεᾶς ποὺ παρουσιάστηκαν στὰ γράμματα μετὰ τὸ θάνατό του. Δέκα χρόνια εἶναι ἀρκετὴ ἀπόσταση καιροῦ γιὰ νὰ τοποθετηθεῖ μὲ σχετικὴ βεβαιότητα ἕνα ἔργο σὰν τὸ δικό του. Τὸ διάβασα αὐτὸ τὸ ἔργο ὁλόκληρο καὶ τὸ ξαναδιάβασα μὲ ὅλη τὴν ἐπιμέλεια ποὺ μοῦ ἐπέβαλλε ἡ ἀγάπη τῶν τριγυρινῶν πρὸς αὐτό. Ἀσφαλῶς ὁ ἄνθρωπος εἴτανε καλλιτέχνης καὶ εἶχε μιὰ ἐσωτερικὴ ζωή. Μοῦ φαίνεται ὅμως ὅτι ἡ δημιουργική του πνοὴ εἴτανε λιγοστὴ κι’ ἡ καλλιέργειά του ἀκόμα λιγώτερη. Μελετώντας τον μὲ ψύχραιμο μάτι, εἴμαστε ὑποχρεωμένοι νὰ παραδεχτοῦμε ὅτι δὲν ἔγραψε οὔτε ἕνα ἀληθινὰ καλὸ ποίημα. […] Ἡ τέχνη, λοιπόν, τοῦ Καρυωτάκη δὲ μοῦ ἔδωσε πουθενὰ αὐτὴ τὴν ἁπλῆ καὶ δυνατὴ ἐντύπωση τῆς καλῆς ποιότητας, αὐτὸ τὸ εὐγενικὸ αἴσθημα τοῦ στερεοῦ, τοῦ ἄρτιου, τοῦ ἀνεπιφύλαχτα ὡραίου, ποὺ μᾶς δίνει π.χ. μιὰ ὠδὴ τοῦ Κάλβου, ἢ ἕνα ἐλεγεῖο τοῦ Γρυπάρη, ἤ, ἂς ποῦμε, τὸ «Ὄνειρο στὸ κῦμα» τοῦ Παπαδιαμάντη. Ἔχει ἀσφαλῶς κι’ ὁ Καρυωτάκης ἀρκετὲς εὐτυχισμένες στιγμές, ὅπου τὸν αἰσθάνεσαι ὅτι χτυπᾶ τὰ φτερά του μὲ ὁρμὴ καὶ κοντεύει νὰ πετάξει. Ἀλλὰ τὰ φτερά του δὲν ἀντέχουν πολλὴ ὥρα. Τὸ ἀποτέλεσμα εἶναι ἀδύνατο, χαλαρὸ καὶ σὲ πολλὰ σημεῖα χαλασμένο. Τὸν ἀδίκησε ἴσως μιὰ ὑπερβολικὴ εὐκολία στὴν εὐαισθησία καὶ στὴ διατύπωση τῶν πραγμάτων, καὶ κάποια ἄγνοια τῆς βαθύτερης σημασίας τῶν πνευματικῶν καὶ καλλιτεχνικῶν ζητημάτων. Ἂν ἄρχιζε νὰ ἐμβαθύνει, ἂν ἀποφάσιζε νὰ δυσκολευτεῖ περισσότερο, τὸ ἀποτέλεσμα, φαντάζουμαι πὼς θὰ ἦταν καλύτερο, γιατὶ ἡ ποιητικὴ ψυχὴ ὑπῆρχε. Ἡ εὐκολία του ὅμως, ἀπὸ τὴν ἄλλη μεριά, συνετέλεσε πολὺ στὴ διαμόρφωση ἑνὸς πολυθόρυβου «καρυωτακισμοῦ», ποὺ γέμισε τὴν Ἑλλάδα μὲ φτηνὴ στιχουργημένη λογοτεχνία. Ἤτανε πολὺ εὔκολο νὰ τὸν μιμηθεῖ ὅποιος ἤθελε. Ἐπικράτησε ἔτσι ἡ ἐντύπωση ὅτι αὐτὸς εἴταν ὁ σπουδαιότερος ποιητής, ὁ κατεξοχὴν ποιητὴς τῆς γενεᾶς του, τῆς γενεᾶς τῶν νέων τῶν ἐτῶν 1910-1920. Στὴν ἴδια ὡστόσο γενεά, ἂν ψάξουμε μὲ προσοχή, θὰ βροῦμε, νομίζω, τρεῖς ἢ τέσσερις, ἴσως καὶ περισσότερους ποιητὲς πού, χωρὶς νὰ κάνουν σχολή, εἶναι ἀσφαλῶς καλύτεροι καλλιτέχνες ἀπ’ αὐτόν. […] Ἡ Ἑλλάδα μόλις ἔβγαινε ἀπὸ τὴ μεγάλη φωτιὰ τῆς Καταστροφῆς καὶ μόλις ἔμπαινε ἢ προσπαθοῦσε νὰ μπεῖ στὴν ὁρμητικὴ ροὴ τοῦ 20οῦ αἰώνα. Γιὰ μιὰ στιγμὴ ἡ ἑλληνικὴ λογοτεχνία πίστεψε πὼς εἴτανε τὸ τέλος τῶν πάντων. Ὕστερα ἦρθε τὸ καινούργιο αἷμα, σχηματίστηκε μιὰ καινούργια ἀτμόσφαιρα, διατυπώθηκαν καινούργια ἐρωτήματα, καινούργια αἰτήματα, κι’ ἄρχισε ἡ περιπέτεια τῆς δικῆς μας γενεᾶς, χωρὶς αὐτοκτονίες ἴσαμε σήμερα – ἂς χτυπήσουμε ξύλο! ΜΗΤΣΟΣ ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ, «Ὁ ποιητὴς μιᾶς γενεᾶς», Νεοελληνικὰ Γράμματα, τχ. 69, 26 Μαρτίου 1938. Εἴμαστε οἱ ἄνθρωποι τῶν ἄκρων. Ὁ μέσος ὅρος δὲν ὑπάρχει στὴν Ἑλλάδα: ἢ εἶσαι μεγάλος ἢ εἶσαι ἕνα μηδενικό. Ἀνάμεσα σ’ αὐτὰ τὰ δυὸ δὲ μεσολαβεῖ τίποτε. Πρὶν ἀπὸ λίγα χρόνια, χαλοῦσε ὁ κόσμος μὲ τὸν Καρυωτάκη. Εἴταν ὁ ποιητής, ὁ μεγάλος, ὁ μοναδικός, ὁ ἀναμενόμενος, ὁ τρίτος σταθμὸς στὴ νεοελληνικὴ ποίηση μετὰ τὸν Σολωμὸ καὶ τὸν Καβάφη, ὁ ποιητὴς ποὺ ἔπαιρνε εὐρωπαϊκὴ πιὰ σημασία. Ἔπειτα ἦρθε μιὰ περίοδο, ποὺ οἱ φωνὲς χαμήλωσαν τὸν τόνο τους καὶ ποὺ τὸ ζήτημα φάνηκε νὰ παίρνει τὸ φυσικό του δρόμο, ποὺ εἴταν κι ὁ καλλίτερος. Ἔτσι θὰ μποροῦσε νὰ ἐλπίζει κανείς, ὅτι, τώρα, δέκα χρόνια μετὰ τὸ θάνατο τοῦ Καρυωτάκη, μὲ τὴν εὐκαιρία τῆς ἔκδοσης τῶν Ἁπάντων του, ἡ σύγχρονη κριτική, ποὺ τὴν παραδέχομαι πολὺ πιὸ ἐξελιγμένη ἀπὸ τὴν κριτικὴ τοῦ 1930, θὰ τοποθετοῦσε τὸν τραγικὸ αὐτὸ νέο στὴ θέση ποὺ τοῦ πρέπει. Εἴμαστε ὅμως οἱ ἄνθρωποι τῶν ἄκρων, καὶ γι’ αὐτὸ ἔπρεπε νὰ γκρεμίσουμε τὸν Καρυωτάκη ἀπὸ κεῖ ποὺ τὸν ἀνεβάσαμε καὶ νὰ τὸν ρίξουμε ὅσο τὸ δυνατὸν πιὸ κάτω. […] Σήμερα ἄρχισαν τὴν ἐπίθεση δυὸ πραγματικοὶ διανοούμενοι, δυὸ ἄνθρωποι ποὺ ξέρουν νὰ σκέφτονται καὶ νὰ διατυπώνουν τὴ σκέψη τους, δυὸ λογοτέχναι μὲ τέλεια κατάρτιση κ’ εὐρύτατη γνώση, οἱ κ.κ. Κ. Θ. Δημαρᾶς καὶ Γιῶργος Θεοτοκᾶς. Θὰ συνεχίσουν ἴσως κι ἄλλοι, ἀλλὰ φαντάζομαι ὅτι αὐτοὶ δὲ θὰ ἔχουν τὸ ἴδιο κῦρος μὲ τοὺς παραπάνω. […] Ὁ κ. Δημαρᾶς ἀρνιέται κάθε ποιητικὴ ἀξία στὸν Καρυωτάκη, πρᾶγμα ποὺ δὲν μπορῶ νὰ τὸ παραδεχτῶ. […] Ὁ Καρυωτάκης δὲν εἶναι κὰν ποιητής, καὶ ὅμως ἀντιπροσωπεύει στὴ φιλολογία μας τὴ γενεά του ὁλόκληρη καὶ γι’ αὐτὸ θὰ μείνει ἀθάνατος – ἔτσι λέει ὁ κ. Δημαρᾶς. Μὰ δὲ λέει καθόλου πῶς συμβιβάζεται αὐτό. Μὲ ποιούς τίτλους θὰ ἐξασφαλίσει ὁ Καρυωτάκης τὴν ἀθανασία; Τί εἴταν ἀφοῦ δὲν εἴταν ποιητής; Καὶ μὲ ποιό δικαίωμα μπορεῖ ν’ ἀντιπροσωπεύσει μιὰ ἐποχὴ ἕνας ἄνθρωπος ποὺ ἔγραψε στίχους χωρὶς ποίηση, ἕνας ἐπιδέξιος θεματογράφος στιχουργός, γιὰ νὰ πῶ αὐτὸ ποὺ δὲ λέει οὔτε ὁ κ. Δημαρᾶς; Ὁ κ. Δημαρᾶς σὲ πολλὰ σημεῖα τοῦ ἄρθρου του ἔρχεται σ’ ἀντίθεση μὲ τὸν ἴδιο τὸν ἑαυτό του […] Ἂν δὲν ὑπάρχει ποίηση στὸ ἔργο τοῦ Καρυωτάκη, τότε ποιά εἶναι ἡ ἀξία του; Ποῦ βρίσκεται; Φιλοσοφία, σαρκασμός, ἀνθρώπινος πόνος, κλπ. μέσα σ’ ἕνα ποίημα χωρὶς ποίηση δὲν μποροῦν νὰ ὑπάρχουν ἤ, καλλίτερα, δὲν μποροῦν, κι ἂν ὑπάρχουν, νὰ πάρουν τὴ σημασία ποὺ θὰ τοὺς δώσει τὸ δικαίωμα ν’ ἀντιπροσωπεύσουν μιὰ ἐποχή. Τί θὰ εἴταν τὸ ἔργο τοῦ Σολωμοῦ χωρὶς τὴν ποίηση; Στίχοι πατριωτικοί, στίχοι τῆς κακῆς ὥρας δηλαδή, σὰν τοῦ Σούτσου καὶ τῶν ἄλλων, ποὺ δὲ θὰ ἔδιναν κανένα ρῖγος ἀπὸ τὸ Εἰκοσιένα, ποὺ θὰ τὸ ὑποβιβάζανε ἴσως καὶ δὲ θὰ μᾶς συγκινοῦσαν ποτὲ μὲ λυρικὴ ἐντύπωση, μὲ τὴν ὑψηλότερη δηλαδὴ μαρτυρία μιᾶς ἐποχῆς. Ἡ ποίηση τοῦ Καρυωτάκη δὲν εἶναι ἁγνή, λέει ὁ κ. Δημαρᾶς. Μά ποιά εἶναι ἡ ἁγνὴ ποίηση; ποῦ ἀρχίζει καὶ ποῦ τελειώνει; Ἀρχίζει ἀπὸ τὸ Βαλερὺ ἢ ἀπὸ τὸν πρῶτο ποιητὴ τοῦ κόσμου; Ἂς μὴν παρασυρόμαστε ἀπὸ θεωρίες, ὡραῖες καὶ σωστὲς γιὰ λίγα χρόνια, ποὺ γκρεμίζονται γρήγορα ἀπὸ τὶς ἀντίθετες θεωρίες, ὡραῖες καὶ σωστὲς κι αὐτές. […] Ὁ Καρυωτάκης ἐξ ἄλλου –ἂν καὶ ὁ κ. Θεοτοκᾶς λέει τὸ ἀντίθετο– εἶχε μιὰ καλλιέργεια μοναδικὴ ἴσως στὴν ἐποχή του. Ὄχι μόνο εἶχε τὴν κατάρτιση ποὺ πρέπει νὰ ἔχει κάθε ποιητής (κι αὐτὸ τὸ βεβαιώνω γιατὶ τὸν γνώρισα), ἀλλὰ εἴτανε προικισμένος καὶ μὲ τὴν καταπληκτικὴ ἐκείνη διαίσθηση ποὺ κάνει κανένα νὰ μαντεύει καὶ ὅσα δὲν ξέρει, καὶ ποὺ μόνο οἱ πραγματικοὶ καλλιτέχνες τὴν ἔχουν. Ὅλα τὰ ρεύματα τοῦ πρώτου τετάρτου τοῦ αἰώνα μας, ὅλο τὸ χάος τῶν ἰδεῶν ποὺ προηγήθηκε μιᾶς μεταβολῆς χωρὶς προηγούμενο, βρῆκαν ἀντίχτυπο σ’ αὐτὸν καὶ τὸν μπέρδεψαν ἴσως μέσα σ’ ἕνα λαβύρινθο, ὅπου μ’ ἀγωνία ἔψαχνε νὰ βρεῖ τὸ δρόμο του. Ἀπὸ τὴν πρόοδο ὅμως ποὺ βλέπουμε στὰ τελευταῖα του ποιήματα, καταλαβαίνουμε ὅτι τὸν εὕρισκε, ἔστω καὶ μέσα στὸ σκοτάδι. […] ΤΙΜΟΣ MΑΛΑΝΟΣ, «Eἶναι ποιητὴς ὁ Kαρυωτάκης;» (1940). Πρώτη δημοσίευση: Κριτικὰ Δοκίμια, Ἀλεξάνδρεια 1943, σσ. 51-62. Ἀναδημοσίευση: Ἡ δύναμη τῶν αἰσθήσεων καὶ ἄλλα κριτικά, Πρόσπερος, Ἀθήνα 1984, σσ. 34-43. […] Εἶναι ἀπαραίτητο νὰ εἶναι κανεὶς μεγάλος; Στὴν περιοχὴ τῆς νεοελληνικῆς ποιήσεως, δὲ θὰ ἦταν ἐπίσης ἀρκετὸ ἂν ἕνας κατόρθωνε νὰ εἶναι σημαντικὸς ἢ καὶ ἁπλῶς μόνο καλὸς ποιητής; Γιὰ μένα, τὸ μόνο ἐλάττωμα ποὺ ἐπιτρέπει κάπως τὴν κατάκριση ἑνὸς ποιητῆ εἶναι ἡ μετριότητα, κι αὐτὴ πάλι μονάχα ὅταν κομπάζει, μέτριος ὅμως ποιητὴς κανεὶς δὲν μπορεῖ νὰ πεῖ πὼς ἦταν ὁ Καρυωτάκης. Ἀλλὰ καὶ πάλι ὁ κ. Δημαρᾶς θὰ μᾶς διορθώσει: – «Μεγάλος ποιητής; Ἐγὼ καλὰ-καλὰ πιστεύω πὼς δὲν ἦταν κὰν ποιητής. Ματαίως θὰ προσπαθήσει κανεὶς ν’ ἀνιχνεύσει ποίηση –ἁγνὴ ποίηση καθὼς τὴ λένε– μέσα στοὺς στίχους του». Πολὺ φοβᾶμαι ὅτι ἡ κριτική μας ἀρέσκεται νὰ τρέφεται μὲ ὑπερβολές. Ἔτσι τώρα καὶ ὁ κ. Δημαρᾶς. Φιλοδοξώντας νὰ δώσει τὸ τελειωτικὸ χτύπημα στὸ θαυμασμὸ ποὺ εἶχε προκαλέσει ἐπὶ δέκα ὁλόκληρα χρόνια τὸ ἔργο τοῦ κρινόμενου ποιητῆ, διάλεξε ἕνα κριτήριο πού, ἂν καὶ δὲν ἦταν βέβαια τὸ καταλληλότερο, ἦταν ἀναντίρρητα τὸ πιὸ εὔκολο σὲ ἀποτέλεσμα. Γιὰ νὰ σκοτώσει μιὰ πεταλούδα τράβηξε μὲ τουφέκι. […] Ἂν συγκρίνουμε προσεκτικὰ τὴν πρώτη του παραγωγὴ [τοῦ Καρυωτάκη] μὲ τὴν τελευταία του, θὰ παρατηρήσουμε ὅτι, ἐνῶ εἶχεν ἀρχίσει μὲ στίχους ἁρμονικότερους, κατέληξε σὺν τῷ χρόνῳ σὲ μιὰ παραμέληση τῆς αὐστηρῆς, τῆς κλασικῆς θὰ ἔλεγα κατεργασίας τους. Καὶ ὅμως αὐτὴ ἡ τελευταία παραγωγή του (γιὰ τὸ μάτι ποὺ ξέρει νὰ διακρίνει) εἶναι καὶ ἡ προσωπικότερη. Σ’ αὐτὴν ὁ ποιητὴς εἶναι πολὺ πιὸ κοντὰ σ’ ἐκεῖνο ποὺ θέλησε νὰ εἶναι. Ἑπομένως ἂν ἤθελε νὰ ἐργαστεῖ καὶ πρὸς τὴν ἄλλη κατεύθυνση (τῶν ἁρμονικότερων δηλαδή, λεκτικῶν συνδυασμῶν, πού, ἂν δὲν εἶναι ὅλη ἡ ἁγνὴ ποίηση, ὁπωσδήποτε ὅμως εἶναι ἡ ἀρχή της) δὲν θὰ ἤτανε διόλου δύσκολο νὰ τὸ ἐπιτύχει, ἀφοῦ ἤδη τὰ πρῶτα ποιήματά του ἦταν πολὺ πιὸ κοντὰ σὲ μιὰ τέτοιαν ἀντίληψη. Φτάνουμε λοιπὸν στὸ συμπέρασμα, ὅτι ἡ ἀπὸ μέρους του παραμέληση ἤτανε θελητή. Τὸ στίχο του τώρα τὸν ἀποσπᾶ, μετρικὰ καὶ ρυθμικά, ἀπὸ τὴν κλασικὴ ἀντίληψη καὶ βάζοντας τέρμα στὶς καθαρὰ μελικὲς τάσεις του. Στόχος τοῦ ποιητῆ, στὴ δεύτερη περίοδο, δὲν εἶναι πιὰ τὸ ἄδολο λυρικὸ ποίημα, ἀλλὰ τὸ μιμικὸ μᾶλλον. Ὁ στίχος του τώρα μιμεῖται, στὴ ρυθμική του κυρίως ἔκφραση, τὴν ὁμιλία, σπάζοντας, κατὰ τὸ παράδειγμα τῶν φανταιζίστ, τοὺς κανόνες ποὺ τὸν ἐμποδίζουν ν’ ἀποδώσει τὶς χειρονομίες καὶ τὶς κινήσεις τῆς ψυχῆς τοῦ ποιητῆ. [...] Ὅπως ὁ Καβάφης ἔτσι κι ὁ Καρυωτάκης δὲν μπορεῖ νὰ γίνει πρότυπο. Ὅποιος θελήσει νὰ τοὺς μιμηθεῖ θὰ ξεπέφτει στὴν παρωδία τους. Καὶ θὰ φέρω ὡς παράδειγμα τὴ γλώσσα τους. Ἀνάμικτη ἔγραψε ὁ μέν, ἀνάμικτη καὶ ὁ δέ. Καὶ ὅμως παρόλο ποὺ ὁ Καρυωτάκης ἐμφανίζεται μετὰ τὸν Καβάφη, τὴν ἀνάμιξη αὐτὴ τὴν ἐπιχειρεῖ μ’ ἕνα δικό του τρόπο. Ὕστερα ἀπ’ αὐτούς, ὅποιος ἄλλος τὴν ἐπεχείρησε δὲν κατάφερε νὰ κάνει κάτι τι τὸ δικό του. Ἢ Καβάφη θὰ ἔκανε ἢ Καρυωτάκη [..] ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΟΤΖΙΟΥΛΑΣ, «Ἡ καθιέρωση τοῦ Καρυωτάκη», Ποιητικὴ Τέχνη, 1 Νοεμβρίου 1948. Τώρα ποὺ πέρασαν εἴκοσι ὁλόκληρα χρόνια ἀπ’ τὸ θάνατο τοῦ ποιητῆ, μποροῦμε νὰ ἐξετάσουμε ὁριστικὰ πιὰ τὴν ἀξία τῆς προσφορᾶς του στὴν ποίησή μας καὶ προπάντων τοὺς λόγους ποὺ τὸν ἐπέβαλαν ἔτσι ἀπότομα καὶ σταθερὰ στὴ συνείδηση τοῦ κοινοῦ καὶ τῶν νέων. Ὁ Καρυωτάκης, πρὶν ἀκόμα δημοσιέψει τὸ βιβλίο του Ἐλεγεῖα καὶ Σάτιρες, δὲν ἤταν μὲ τὶς προηγούμενες συλλογές του, παρὰ ἕνας συνηθισμένος ποιητής. Ἐρχόταν παρακοντὰ κι ἀπ’ τὸν Ἄγρα, ποὺ φαινόταν νὰ ἔχει τότε τὸ προβάδισμα τοῦ στίχου, κι ἀπὸ μερικοὺς ἄλλους συγχρόνους του, θιασῶτες πάντα τῆς γαλλικῆς τεχνοτροπίας. Δὲ χρειάστηκαν παρὰ καμμιὰ ἑκατοστὴ μὲ στίχους, δικούς του καὶ ξένους, ἐμφανισμένους ἀπέριττα, στὴν ὥρα τους ὅμως –σὰ νὰ τὸ ζητοῦσε ἡ ἐποχή–, γιὰ νὰ γίνει ὁ Καρυωτάκης ποιητὴς τῆς γενιᾶς του, σύμβολο μιᾶς περιόδου. Ἐννοεῖται πὼς στὴν ξαφνικὴ αὐτὴ ἐπιβολή του δὲ συνέργησε λίγο καὶ ἡ ταυτόχρονη αὐτοκτονία, ποὺ ἦρθε σὰν ἐπιβεβαίωση τῶν ἀπαισιόδοξων γραφτῶν του […] Ἐκείνη ἡ πιστολιὰ ποὺ ἀντήχησε τὸ 1928 σὲ μιὰ ἠπειρωτικὴ παραλία ἔκαμε πολλοὺς ν’ ἀνοίξουν τὰ μάτια τους, ν’ ἀνακαλύψουν ἕναν ἄνθρωπο, ἕναν κόσμο παραγνωρισμένο. […] Ἡ ποιητική μας ἀτμόσφαιρα ἤταν κορεσμένη ἐκεῖνον τὸν καιρὸ ἀπὸ τρία ρεύματα: τοῦ Παλαμᾶ καὶ τῶν ἐπιγόνων του, τοῦ Καβάφη καὶ τοῦ Βάρναλη. Αὐτοὶ οἱ τρεῖς πυρῆνες εἶχαν ἐπικρατήσει, σὰν ἀστερισμοὶ σὲ νεφέλωμα. Καθένας τους ἀντιπροσώπευε μιὰ τεχνοτροπία, μιὰ αἰσθητική, ἀλλὰ συνάμα καὶ μιὰ ἀντίληψη ζωῆς, μιὰ βιοθεωρία: τὸ ρομαντισμό, τὸ ρεαλισμό, τὴν ἀνανέωση. Ἡ ἐπιρροή τους συνεχίζονταν καὶ μέλλονταν νὰ συνεχιστεῖ, ὅμως ἤταν φανερὸ πὼς οἱ φίλοι τῆς τέχνης περίμεναν ἀκόμα μιὰ ποικιλία, ἕνα συνδυασμό, κάτι ποὺ χωρὶς νὰ εἶναι ὁλότελα καινούργιο θὰ τοὺς ἔδινε τὴν αἴσθηση τοῦ καινούργιου. Ἀπάνω σ’ αὐτὴ τὴν ὥρα φανερώθηκε, σὰ Μεσσίας, ὁ Καρυωτάκης. Τὸ θέλγητρό του ἦταν ἡ ἀδυναμία του. Δὲ ζήτησε νὰ καταχτήσει μὲ τὴν ἐπίδειξη προσόντων, ἀλλὰ ἔδειξε διακριτικὰ τὶς πληγές του, τὶς πίκρες του, ποὺ τὶς εἴχαμε ὅλοι μας. Μὲς στὴν ψυχή του βασίλευε ἕνα κενὸ καὶ αὐτὸ ἴσα-ἴσα μᾶς ἀποκάλυψε. Οἱ ἄνθρωποι ποὺ δὲν εἶχαν καμιὰ πίστη καὶ ὅμως ἤταν ἠθικὰ στοιχεῖα, παθαίνονταν γιὰ τὴν ἀρετή, ὅλοι οἱ ἀηδιασμένοι ἀπ’ τὴ μικρότητα τῆς ζωῆς, εἶδαν σ’ αὐτὸν ἕναν ἥσυχο τιμητή, ἕναν ἄοπλο ἐπαναστάτη, ποὺ δὲν ζητοῦσε καμιὰ ἐνέργεια ἀπὸ μέρος τους, μόνο ἀποδοχὴ καὶ σαρκασμό. […] Στὴν πραγματικότητα ὁ Καρυωτάκης δούλεψε τὴν ἔκφραση ὅσο λίγοι. Ἔκαμε καὶ καινοτομίες ποὺ δὲν τὶς ἀποτόλμησαν ἄλλοι. Μὲ παρατονισμούς, μὲ μετάθεση τομῶν, μὲ ἀποφυγὴ συνιζήσεων, μ’ ἐρωτοτροπίες πρὸς τὸν ἐλεύθερο στίχο, ἀκόμα καὶ μὲ καλαίσθητη, μαστορικὴ χρήση τῆς καθαρεύουσας λείανε τὸ στίχο, τὸν ἁπάλυνε, τὸν ἐξοικείωσε μὲ τὴ νοοτροπία τῶν σύγχρονων ἀνθρώπων, τὸν ἔβαλε νὰ περπατάει στὸ δρόμο χωρὶς προσωπίδα. Χρησιμοποίησε πεζολογικὰ στοιχεῖα χωρὶς ὁ ἴδιος νὰ πέσει στὴν πεζολογία, ποτέ, πουθενά, πλούτισε τὴ ρίμα μας, μπόλιασε κοινὲς λέξεις στὸν ποιητικό μας λόγο, στάθηκε ὁ εἰσηγητής, μποροῦμε νὰ ποῦμε, ἢ ὁ κυριώτερος παράγοντας, ἔπειτ’ ἀπ’ τὸ Ρῶμο Φιλύρα, τοῦ προσανατολισμοῦ τῆς ποίησής μας πρὸς τὸν ἀστικὸ κόσμο, τὸ περιβάλλον τῶν πόλεων. […] Κανένας ἄλλος πρὶν ἀπ’ αὐτὸν δὲ σκέφτηκε ἢ δὲν μπόρεσε νὰ μᾶς περιγράψει τὴν ἰσόβια πλήξη, τὸ ἀσάλευτο τέλμα ποὺ λέγεται ὑπαλληλίκι. [...] Ἤταν ὅμως εἰλικρινὴς στὴν ἀπόγνωσή του, καλόπιστος στὴν πολεμική του, ἤταν ἄδολος καλλιτέχνης, γι’ αὐτὸ μᾶς ἀρέσει. Ὁ κριτικὸς τοῦ μέλλοντος, ἀφοῦ τὸν ἐξετάσει ψυχαναλυτικά, πρέπει νὰ τὸν κοιτάξει κι ἀπ’ ἄλλη πλευρά: σὲ συνάρτηση μὲ τὶς πολιτικὲς ἀναστατώσεις ποὺ ἐπακολούθησαν τὴ μικρασιατικὴ καταστροφὴ καὶ μὲ τὴν παραζάλη ποὺ ἔφεραν αὐτὲς σὲ ἄτομα ἢ ὁλόκληρες ὁμάδες, καθὼς μετατοπίζονταν κι ὅλο ἔχαναν τὴν ἰσορροπία τους· κάπου ἐκεῖ ἀνῆκε κι ὁ ποιητής. Ἡ ἀπαισιοδοξία του βέβαια μᾶς εἶναι σήμερα ἀπαράδεχτη. Οὔτε τὸν περιβάλλουμε πιὰ μὲ φωτοστέφανο μάρτυρα ἐπειδὴ αὐτοκτόνησε. Ἀλλὰ ἡ ἠθική του ἀκεραιότητα, ἡ συσπασμένη μορφή του προκαλοῦν ἀκόμα τὴ συμπάθειά μας. Θῦμα τῆς λειψῆς, ἄγουρης σοφίας του, ὁ Καρυωτάκης δὲ μπορεῖ ὡστόσο, δὲν πρέπει νὰ λησμονηθεῖ. Μᾶς ἔδωσε ἕνα μάθημα τέχνης. Μᾶς ἄφησε κι ἕνα παράδειγμα εὐαισθησίας. Μ. Μ. ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ, «Φαινόμενα ἀκμῆς καὶ παρακμῆς στὴ νεοελληνικὴ ποίηση» [1951], Ἐπιθεώρηση Τέχνης, τχ. 2, Φεβρουάριος 1955, σσ. 86-91. Στὴν ψυχολογία τῆς παρακμῆς, τὴ δική του καὶ τοῦ περίγυρου, χρωστάει καὶ ὁ Καρυωτάκης τὴν καθιέρωσή του ἀπ’ τοὺς ἀστοὺς καὶ τοὺς μικροαστούς. Εἶναι ὁ τυπικὸς ἐκπρόσωπος τῆς μικροαστικῆς κοινωνίας, ὕστερα ἀπ’ τὸν πρῶτο παγκόσμιο πόλεμο καὶ ἰδιαίτερα ὕστερα ἀπ’ τὴ μικρασιατικὴ καταστροφή. […] Τὸ προοδευτικὸ ρεῦμα ἐπηρέασε τὸν Καρυωτάκη καὶ τοὺς ἄλλους. Ἐλάχιστα ὅμως καὶ προσωρινά. Μὰ ἡ διαμαρτυρία τους δὲν πῆρε ποτὲ τὸ μόνιμο χαραχτήρα τῆς κοινωνικῆς καὶ πολιτικῆς πράξης. Ἔμεινε στὰ πλαίσια μιᾶς προσωπικῆς δυσαρέσκειας ἄρρωστης καὶ παθητικῆς. Μὲ τὴν ἀπαισιόδοξη ποίηση τοῦ Καρυωτάκη διαπαιδαγωγήθηκαν πλῆθος μικροαστοὶ στὰ χρόνια γύρω καὶ ὕστερα ἀπὸ τὸ 1930. Δὲν εἶχαν κανένα λόγο νὰ καρυωτακίζουν, εἴταν ὅλοι τους ὑγιεῖς σωματικά, πολλοὶ ἦταν καὶ οἰκονομικὰ ἀποκαταστημένοι. Ἡ ἄρχουσα τάξη στένευε τὰ ὅρια τῆς ζωῆς. Δὲν εἶχε νὰ τὴν πλουτίσει, καὶ δὲν ἐπέτρεπε νὰ πλουτιστεῖ, μὲ τὰ μεγάλα ἰδανικὰ ποὺ φλογίζουν τὶς καρδιὲς τῶν ἀνθρώπων (ἰδιαίτερα τῶν νέων) καὶ τὶς βάζουν σὲ κίνηση. Ἀπ’ αὐτὸ ἡ πλήξη καὶ ἡ ἀνία. Ἀλλὰ ἡ ἀπαισιοδοξία τους προερχόταν καὶ ἀπὸ ἐπίδραση. Ὁ καρυωτακισμὸς εἶχε γίνει μόδα πιά, καὶ κάθε νεαρὸς ποιητὴς νόμιζε πὼς ἦταν ὑποχρεωμένος νὰ τὴ δεχτεῖ, ἀδιάφορο ἂν ὑπῆρχε σ’ αὐτὸ ἐσωτερικὴ ἀνταπόκριση […] Στὴν ποίηση τοῦ Καρυωτάκη δὲν ὑπάρχει καμιὰ ὑπόληψη τῆς ζωῆς καὶ τοῦ ἀνθρώπου. Τὴν ἀπογυμνώνει τόσο ἀπὸ κάθε ὀμορφιά, ἀπὸ κάθε χαρά, ὅσο κανείς. Οὔτε ὁ Καβάφης δὲν τὴν ξεγύμνωσε ἔτσι […] ΜΑΝΟΛΗΣ ΛΑΜΠΡΙΔΗΣ, «“Il gran rifiuto” (Καβάφης - Βάρναλης - Καρυωτάκης)», Ἐπιθεώρηση Τέχνης, τχ. 7, Ἰούλιος 1955, σσ. 35-42. […] Προεκτείνοντας ὣς τὴν ἄκρη αὐτὴ τὴ διάθεση ‒ποὺ ὅπως δείξαμε‒ δὲν εἶναι ἀσυμβίβαστη μὲ τὴν πιὸ ἐπαναστατικὴ συνείδηση, θὰ συναντήσουμε τὴ φοβερὴ χειρονομία τοῦ Καρυωτάκη. Ἀηδιασμένος ἐντελῶς ἀπὸ τὸν ἀστικὸ κόσμο, καὶ μὴ βρίσκοντας τίποτε ἄξιο ἀλλοῦ πουθενά, τραβάει τὴν Ἄρνησή του ὣς τὴν ἔσχατη λογικὴ συνέπεια, καὶ πραγματοποιεῖ τὴν ἔξοδο «ἀπ’ τὴ μαύρη τούτη κόλαση». […] Ὁ Καρυωτάκης βρίσκεται σὲ γοερὴ –καὶ εὐσυνείδητην– ἀντίθεση πρὸς τὸν κόσμο τῶν ἀστῶν, τὸ γεμάτο ψέμα καὶ ἀπανθρωπιά. Τὰ ἰδανικὰ ποὺ φλογίζουν καὶ καῖνε τὸν Ποιητὴ –τὴ Λευτεριά, τὴν Ἀρετή, τὴν Ἀνθρωπιά, τὴν Ἀξιοπρέπεια– τὰ ἔχουν ἀπεμπολήσει οἱ ἀστοί. Ξεσκεπάζοντας μὲ πικρὸ σαρκασμὸ τὴν ὑποκρισία τους καὶ τὴ σαπίλα τους, δείχνει ὅλον τὸν πόνο τῆς τρυφερῆς ψυχῆς του. […] Ὅταν καμιὰ φορὰ ἡ Ἀνθρωπότητα θὰ ἔχει περάσει ἀπὸ τὸ «Βασίλειο τῆς Ἀνάγκης» στὸ «Βασίλειο τῆς Ἐλευθερίας», καὶ τὸ Λογικὸ θὰ ἔχει ἀποκτήσει τὰ δικαιώματά του, ἐκεῖ ὅπου κυριαρχεῖ ἡ ἀναρχία καὶ ὁ παραλογισμός, θὰ συγκαταλέξουν ἀνάμεσα στὰ κοινωνιολογικὰ παράδοξα ὅτι βρέθηκαν ἄνθρωποι ποὺ θεωρούσανε αὐτὸν τὸν σπαραγμένο Καρυωτάκη, ποὺ ἔβαλε τὸ δάχτυλό του «εἰς τὸν τύπον τῶν ἥλων» τῆς τραγωδίας τῆς ἐποχῆς μας, ὡς πνευματικὸν ἐκπρόσωπο τῆς σαπισμένης κυρίαρχης τάξης, «ἐγωιστὴ δυσαρεστημένο μικροαστό, ποὺ ἡ ζωή του κύλησε μέσα στὸ ψέμα». Εἴμαστε βέβαιοι πὼς θὰ κυττάζουν ἀλλιῶς... […] Ὁ Καβάφης κι ὁ Καρυωτάκης [...] δὲν εἶναι ποιητὲς τῆς ἰδεολογίας τῶν κλονιζομένων κυριάρχων. Ἐκφράζουν τὴν παρακμή, μὰ ὄχι pro domo τῆς κυρίαρχης τάξης. Δὲν ἀγωνιοῦν μήπως χάσουν κάτι – ἢ ἔστω μήπως χαθεῖ κάτι ποὺ ἀξίζει, καὶ ποὺ χωρὶς αὐτὸ ὁ κόσμος θὰ γινόταν ἄσχημος. (Αὐτὸ ἀποτελεῖ τὴν οὐσία τῆς συντηρητικῆς ψυχολογίας). Ἐκφράζουν τὴν παρακμὴ ἀπ’ έξω. Ἡ στάση τους εἶναι ἀποδοκιμασία, χλευασμός, μυκτηρισμὸς τῶν «ἀξιῶν», περιφρόνηση καὶ ἀηδία. Δὲν ἀνήκουν ἠθικὰ στὴν ἄρχουσα τάξη καὶ δὲν τὴν ἐκπροσωποῦν καλλιτεχνικά. Βρίσκονται ἀντιμέτωποί της – κι ὅταν ἀκόμα στέκονται στὸ κενό, εἴτε γιατὶ τὸ κενὸ ὑπάρχει ἀντικειμενικά, εἴτε γιατὶ οἱ ἴδιοι δὲν εἶναι ἀπὸ τὴν πάστα τῶν ἀγωνιστῶν, εἴτε καὶ γιὰ τὰ δυό. […] Ἄν, λοιπόν, ὁρισμένοι κύκλοι, ἀπομονώνοντας ἢ παραμορφώνοντας μερικὲς ὄψεις τῆς καβαφικῆς καὶ τῆς καρυωτακικῆς ποίησης, βρῆκαν ἢ νόμισαν πὼς βρῆκαν τὴν ἔκφραση τοῦ ἑαυτοῦ τους – αὐτὸ δὲ θὰ πεῖ πὼς αὐτὴ εἶναι κι ἡ ἀληθινὴ σημασία τοῦ ἔργου τοῦ Καβάφη καὶ τοῦ Καρυωτάκη καὶ πὼς θὰ πρέπει κανεὶς νὰ χαρίσει σ’ αὐτοὺς τοὺς παρακμίες ὁλάκερο τὸν Καβάφη κι ὁλάκερο τὸν Καρυωτάκη. Ἀναμφισβήτητα, καὶ ὁ Καβάφης καὶ ὁ Καρυωτάκης «βγαίνουν» ἀπὸ τὴν παρακμή. Ὄχι ὅμως λογικά, παρὰ διαλεκτικά. Ὄχι σὰν θέση, συντηρητικὴ τοῦ φθίνοντος, παρὰ σὰν ἄρνησή του. ΖΗΣΙΜΟΣ ΛΟΡΕΝΤΖΑΤΟΣ, «Τὸ χαμένο κέντρο (Γιὰ τὸν Σεφέρη)», 1961. Ἀναδημοσίευση: Ζήσιμος Λορεντζάτος, Μελέτες, τόμ. Α´, Δόμος, Ἀθήνα 1994. Στὴν Ἑλλάδα μέχρι τὰ Ἐλεγεῖα καὶ Σάτιρες (1927) οἱ περισσότεροι ἐξακολουθοῦσαν νὰ γράφουν ξέγνοιαστοι ποιητικὰ ἢ εὐχαριστημένοι, ὁπωσδήποτε ἀνυποψίαστοι πὼς μποροῦσε νὰ εἶχε κάτι συμβεῖ, ποὺ ἐρχόταν νὰ ἀμφισβητήσει ἢ καὶ νὰ ὑπονομέψει ἀκόμα τὰ θεμέλια τῆς ἴδιας τῆς ποίησης –ὡς λειτουργία, ὄχι ὡς οὐσία– ποὺ μέχρι τότε τὴ θεωροῦσαν ἀπρόσιτη στὸ βάθος της ἢ αἰώνια. Κανένας δὲν ὑποψιαζόταν πὼς ἡ ποίηση, ὕστερα ἀπὸ τὴ φανερὴ χρεοκοπία της μὲ τὴν Παλαιὰ Σχολὴ τῶν Ἀθηνῶν –1821 (ἢ πρὶν) - 1888– ποὺ ἀποδόθηκε στὴν καθαρεύουσα, εἶχε πάρει ἁπλῶς παράταση μὲ τὴ Νέα Σχολὴ τῶν Ἀθηνῶν –1888-1927– καὶ πὼς τὴν ἀφανέρωτη τώρα, δηλ. μέχρι τὸ 1927, χρεοκοπία της, τὴν ἔκρυβε ἀπὸ τὰ μάτια τοῦ κόσμου μόνο ἡ ἀπατηλὴ χρησιμοποίηση τῆς δημοτικῆς, ποὺ εἶχε συνδεθεῖ στὸ ἀναμεταξὺ –σήμαινε τόσα πολλὰ– καὶ μὲ ἄλλα γενικότερα αἰτήματα ἢ πόθους στὴ συνείδηση πολλῶν Ἑλλήνων. [...] Ὁ Καρυωτάκης εἶναι ὁ πορθμὸς ἢ ὁ δίαυλος. Χωρίζει καὶ ἑνώνει. Ἡ περίπτωσή του πέφτει ἀκριβῶς ἀπάνω στὸ κεντρικὸ σημεῖο τῆς ἔντασης, ἐκεῖ ὅπου τὸ σκοινὶ ἀρχίζει καὶ τινάζει ἕνα-ἕνα τὰ κλωνιά του ὥσπου νὰ σπάσει. Ἀπὸ τὸν Καρυωτάκη καὶ πέρα μεσολαβεῖ ἕνα διάστημα ὀχτὼ χρόνια περίπου ὡσότου φτάσομε στὴν ἀπάντηση τοῦ Σεφέρη μὲ τὸ Μυθιστόρημα (1935). ΒΥΡΩΝ ΛΕΟΝΤΑΡΗΣ, «Θέσεις γιὰ τὸν Καρυωτάκη», Σημειώσεις, τχ. 1 (1973), σσ. 71-77. Ἀναδημοσίευση: Βύρων Λεοντάρης, Κείμενα γιὰ τὴν ποίηση, Νεφέλη, Ἀθήνα 2001, σσ. 17-24. Ι. Ὑπάρχουν ποιητὲς τελεσίδικα γνωστοί, ὑπάρχουν καὶ ποιητὲς ποὺ τοὺς ἀνακαλύπτουμε ἀδιάκοπα. Ὁ Καρυωτάκης εἶναι ὁ ποιητὴς ποὺ ἀπωθοῦμε. ΙΙ. Ὁ Καρυωτάκης δὲν ὁρίζεται ὡς προσωπικότητα. Ὁρίζεται μόνο ὡς πραγματικότητα. Εἶναι καιρὸς νὰ ἀπορρίψουμε ὅλες τὶς ἐκδοχὲς ποὺ ἔκαναν τὸ ὕποπτο λάθος νὰ τὸν προσεγγίζουν μόνο ἢ κυρίως ὡς προσωπικότητα-περίπτωση […] Ὁ Καρυωτάκης εἶναι μιὰ ἀντιπροσωπικότητα. ΙΙΙ. […] Στὸν Καρυωτάκη δὲν ὑπάρχουν πιὰ αὐταπάτες· ἀντίθετα εἶναι ἐκπληκτικὰ αἰσθητὴ ἡ ἀπουσία κάθε θεότητας καὶ μυθολογίας. Μὲ τὸν Καρυωτάκη ἡ νεοελληνικὴ ποίηση γιὰ πρώτη φορὰ συναντᾶ τὸ ἀδιέξοδό της. Ποτὲ ἄλλοτε ἡ ποίηση δὲν συζήτησε τόσο πολὺ τὸν ἑαυτό της. […] Ἐκεῖνο ὅμως ποὺ ἔχει ἰδιαίτερη σημασία εἶναι ἡ ἐξαντλητικὴ ἐπιμονὴ τοῦ Καρυωτάκη σὲ ὅλες τὶς πτυχὲς τοῦ ἀδιέξοδου, τόσο στὴν ἀποκάλυψη τοῦ κοινωνικοῦ εἶναι τῆς ποίησης, ὅσο καὶ στὴν ἀβάσταχτη αἴσθηση τῆς οὐσίας τῆς ποιητικῆς λειτουργίας, ποὺ ὁρίζεται μὲ τὴν πιὸ σύντομη καὶ πιὸ περιεκτικὴ ποιητικὴ ἐρώτηση: «τί νά ’χουμε, τί νά ’χω...». Ἡ ποίηση, καὶ μαζὶ ὅλη ἡ προβληματική της, δὲν εἶναι παρὰ αὐτὸ τὸ ἐρώτημα. IV. Κατὰ ἕνα μεγάλο μέρος της (μὲ ἄξονα τὰ ποιήματα «Ὅλοι μαζί...», «Μικρὴ ἀσυμφωνία εἰς Α μεῖζον», «Σταδιοδρομία») ἡ ποίηση τοῦ Καρυωτάκη ἀποτελεῖ τὴν ἔκφραση καὶ τὴν κριτικὴ τοῦ κοινωνικοῦ εἶναι τῆς νεώτερης ἑλληνικῆς ποίησης. Κανένας ἄλλος ποιητὴς δὲν ἔνιωσε τόσο βαθιὰ καὶ τόσο ἄμεσα τὴν τραγικὴ ἀδυναμία καὶ εὐτέλεια τοῦ ποιητῆ ὡς κοινωνικῆς ὕπαρξης καὶ σὲ κανένα ἄλλο ποιητικὸ ἔργο δὲν ἀναιροῦνται τόσο ριζικὰ καὶ καίρια οἱ ἰδεολογικὲς κατασκευὲς γιὰ τὴν «κοινωνικὴ σημασία» τῆς ποίησης καὶ τὸν «κοινωνικὸ ρόλο» τοῦ ποιητῆ. Οἱ ἀντιλήψεις γιὰ τὴ «μοναδικότητα τῆς ποιητικῆς προσωπικότητας», γιὰ τὴ μεσσιανικὴ «ἀποστολὴ» τοῦ ποιητῆ κ.λπ., σαρώνονται μὲ ἄτεγκτους, βάναυσους, ὅσο καὶ ὀξεῖς ἀφορισμούς, ποὺ μαρτυροῦν πὼς ὁ Καρυωτάκης θὰ πρέπει πολὺ νὰ διανοήθηκε πάνω στοὺς κοινωνικοὺς ὅρους ὕπαρξης τῆς ποίησης, καὶ πὼς βρῆκε πολὺ ἀνεπαρκεῖς καὶ τὶς κοινωνιστικὲς θεωρίες «τοῦ περιβάλλοντος κ.λπ.», ἀφοῦ τοποθετεῖ μέσα σὲ εἰσαγωγικὰ τὶς λέξεις «περιβάλλον» καὶ «ἐποχή». Ἔτσι ὁ Καρυωτάκης γίνεται ὁ πρῶτος βλάσφημος στὴν ἑλληνικὴ ποίηση καὶ ὁ πρῶτος βλάσφημος κριτικός της. VI. […] Ὁ Καρυωτάκης ἦρθε νὰ ἀνακόψει καὶ νὰ ἀνατρέψει τὴν ἀνάπτυξη ἑνὸς παρατεταμένου μεταρομαντισμοῦ. VII. Κοινωνικὸς ποιητὴς ὁ Καρυωτάκης καὶ συγχρόνως ποιητὴς τῆς ἐσωτερικῆς προσωπικῆς περιπέτειας, ἕνωσε τὶς ἄκρες τῶν δυὸ τάσεων προκαλώντας τὴν τρομερὴ ἠλεκτρικὴ κένωση στὸ σῶμα τῆς λογοτεχνίας μας. Ὑπῆρξε ψυχρὸς ποιητής, χωρὶς ἀναπτύξεις στὴν ἔκφραση, χωρὶς μηρυκασμοὺς στὴν ἔμπνευση, συντάκτης τοῦ ἰσολογισμοῦ: οὐσία τῆς ποίησης - κοινωνικοὶ ὅροι ὕπαρξής της. Νομιμοποίησε συγχρόνως καὶ τὸ μόνο δυνατὸ γλωσσικὸ ἰδίωμα στὴ νεοελληνικὴ ποίηση, ἀπορρίπτοντας ὅλον τὸν τεχνητὸ γλωσσικὸ ἐφιάλτη τῆς ἐποχῆς. VIII. Ὅλες οἱ λογοτεχνίες ἐκδικοῦνται τὰ βλάσφημα παιδιά τους, κάθε μιὰ μὲ τὸν τρόπο της. Ἡ νεοελληνικὴ λογοτεχνία, καθόλου εὔρωστη, ἀναιμικὴ καὶ κομφορμιστική, ἐπιβιώνουσα ἀκόμα μέχρι σήμερα κάτω ἀπὸ τοὺς ἴδιους ἀκριβῶς κοινωνικοὺς ὅρους ὕπαρξης ποὺ διέγραψε ὁ Καρυωτάκης (ἐπαιτεία τῆς ἀναγνώρισης, ἔπαθλα καὶ βραβεῖα, βιομηχανοποιημένες μεταφράσεις, ἐκδόσεις «ἁπάντων» προθανάτιες καὶ μεταθανάτιες, ἀνθολογίες κ.λπ.) δὲν φαίνεται ἱκανὴ γιὰ μιὰ σοβαρὴ ἐκδίκηση στὴν πρόκληση τοῦ Καρυωτάκη. […] Ἢ δημιουργοῦν τὸ πλάσμα τοῦ «καρυωτακισμοῦ» γιὰ νὰ τὸν σαβανώσουν μέσα σ’ αὐτὸ – ἀλλὰ «καρυωτακισμὸς» δὲν ὑπῆρξε ποτέ, εἶναι τὸ πιὸ ἀνύπαρκτο, μυθολογικὸ τέρας τῆς νεοελληνικῆς ποίησης. Ἐπιχειροῦν αἰσθητικὲς καὶ φιλοσοφικὲς τοποθετήσεις του χωρὶς αἰσθητικὴ καὶ χωρὶς φιλοσοφία – ὅμως τὰ πιὸ ἔγκυρα κριτικὰ κείμενα ποὺ γράφτηκαν ποτὲ γιὰ Ἕλληνα ποιητή, δηλαδὴ τὰ κείμενα τοῦ Παράσχου, τοῦ Ἄγρα, τοῦ Μαλάνου, δὲν σβήνουν. ΟΔΥΣΣΕΑΣ ΕΛΥΤΗΣ, «Τὸ χρονικὸ μιᾶς δεκαετίας», στὸ Ἀνοιχτὰ χαρτιά, Ἀστερίας, Ἀθήνα 1974, σσ. 255-361. […] Τραβοῦσα τότε, πίσω πάλι, στὸ προαύλιο τοῦ Πανεπιστημίου, ἀλλὰ ἕνα προαύλιο ἐντελῶς διαφορετικὸ πού, σὰν ἀπὸ μαγικὸ χέρι, τὴν ὥρα τοῦ δειλινοῦ ἄλλαζε ὄψη, ἐρήμωνε... Ἐκεῖ, ἔσμιγα μὲ τρεῖς-τέσσερεις φίλους ποὺ αὐτοί, ἀνήκανε σὲ μίαν ἄλλη φυλή. Χλωμοί, ὀνειροπαρμένοι, ἔγραφαν ὅλοι τους ποιήματα ποὺ μοιάζανε καὶ ποὺ ὁμολογούσανε πίστη σ’ ἕναν καὶ μόνο θεό: τὸν Καρυωτάκη. Ἕνα ξερὸ δαφνόφυλλο τὴν ὥρα αὐτὴ θὰ πέσει Τὸ πρόσχημα τοῦ βίου σου καὶ θ’ ἀπογυμνωθεῖς Μὲ δέντρο δίχως φύλλωμα θὰ παρομοιαστεῖς Ποὺ τὸν χειμώνα ἀπάντησε στοῦ δρόμου ἐκεῖ τὴ μέση. Ναί, χωρὶς ἀμφιβολία, ἦταν μιὰ καινούργια γλώσσα. Ὅμως κάτι μ’ ἐνοχλοῦσε μέσα ἐκεῖ. Δὲν ξέρω νὰ τὸ πῶ, ἀλλὰ ἴσως εἶναι αὐτό: δὲν εὕρισκα νὰ ὑπάρχει καμιὰ ἀναλογία ἀνάμεσα στὸ ὕφος ποὺ εἶχε αὐτὸ τὸ ποίημα καὶ στὸ ὕφος ποὺ ἔπαιρνε ἡ ζωή μας τὰ χρόνια ἐκεῖνα. […] Νὰ ἐξηγούμαστε. Δὲ στρέφομαι ἐναντίον τοῦ Καρυωτάκη πού, αὐτός, ἀνέβηκε τὴ σκάλα μὲ δεξιοτεχνία καὶ θάρρος κι ἂν ἔπεσε, ἤτανε ἀπὸ κακὴ ἐκτίμηση τῆς σημασίας ποὺ μποροῦσε νὰ ἔχει ἡ πτώση του. Βεβαιότατα ὅμως στρέφομαι ἐναντίον τοῦ γενικοῦ αὐνανισμοῦ ποὺ ἀκολούθησε. ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΕΦΕΡΗΣ, Δοκιμές, τ. Α΄, Ἴκαρος, Ἀθήνα 1974. σ. 65 […] Στὴν ἄκρη τῆς διάκρισης αὐτῆς βρίσκουμε τὴ διάκριση τοῦ χειροποίητου καὶ τοῦ μηχανοποίητου – ταπεινὴ τέχνη χωρὶς ὕφος ἔλεγε μὲ ἀκρίβεια, γιὰ τοὺς μοιραίους γύψους του, ὁ Καρυωτάκης. […] (1937) σ. 95 […] Ὑπάρχει πρῶτα ἡ γενεὰ τῶν λογοτεχνῶν ποὺ εἶχε ἀπὸ καιρὸ διαμορφώσει τὴ φυσιογνωμία της στὶς παραμονὲς τοῦ πολέμου τοῦ ’14· κι ἔπειτα μιὰ ἄλλη γενεά, ποὺ θὰ μπορούσαμε νὰ τὴν ὀνομάσουμε, μολονότι ὄχι μὲ μεγάλη ἀκρίβεια, γενεὰ τοῦ καρυωτακισμοῦ. Σ’ αὐτὴ ἀντέδρασε ἡ λεγόμενη γενεὰ τοῦ ’30. […] (1938) σ. 97 […] [Ἡ] μεικτὴ γλωσσικὴ μορφὴ εἶναι κληρονομιὰ […] τοῦ Καβάφη. Μεσουράνησε, πολὺ πιὸ ἀφρόντιστη,[1] στὴν πρώτη μεταπολεμικὴ γενεά, ὅταν πιὰ ὁ ἀγώνας τοῦ δημοτικισμοῦ εἶχε ξεφυλλιστεῖ, μὲ τὸν καρυωτακισμό. […] Τὸ ἀνακάτεμα αὐτὸ ἦταν τὸ λιγότερο. Ἐκεῖνο ποὺ ἦταν πολὺ πιὸ φοβερό, ἦταν μιὰ γενικὴ ἀφροντισιὰ στὴν ἔκφραση. […] Σ’ αὐτὴ τὴ διαλυτικὴ κατάσταση ἦρθαν νὰ ἀντιδράσουν, πολὺ συνειδητὰ κάποτες, οἱ ποιητὲς ποὺ φάνηκαν μετὰ τὸ ’30. […] (1938) σ. 167 [...] Ἕνας ποιητὴς [ὁ Καρυωτάκης] μὲ ἐξαιρετικὴ εὐαισθησία, πού, μολονότι πέθανε τρομερὰ νέος, εἶχε τὴν τύχη ν’ ἀφήσει ἕνα ἔργο ποὺ λογαριάζει ὡσὰν σταθμὸς στὴ λογοτεχνία μας. Δυστυχῶς, ὅπως τυχαίνει τόσο συχνά, ἀπὸ τὴν ποίηση τοῦ Καρυωτάκη γεννήθηκε καὶ ὁ καρυωτακισμός, ποὺ ἦταν μιὰ πολὺ στενόχωρη ὑπόθεση. […] Ὁ καρυωτακισμὸς ἦταν ποίηση χωρὶς ὁρίζοντα. Ὅμως, γύρω στὰ 1930, τὰ πράγματα ἀλλάζουν. Ἐκεῖνο ποὺ χαρακτηρίζει τὶς ἀναζητήσεις τῶν νέων, εἶναι ἕνα εἶδος νησιώτικης ἰδιοσυγκρασίας. [...] (1941) σ. 180 […] ἀπὸ τὸν Παλαμᾶ ὣς τὸν Καρυωτάκη, ποὺ δανείστηκε τὴ στιχουργικὴ τοῦ Ζακυνθινοῦ γιὰ νὰ φτιάξει ἕνα χρονογράφημα, ὁ Κάλβος συζητήθηκε, κρίθηκε, ἐρευνήθηκε πολύ. […] (1941) σ. 278 [Ὅταν ἀνέβηκε ὁ Ἐρωτόκριτος τὸ 1929 θεωρήθηκε] ἁπλοϊκὴ μίμηση ἱπποτικῶν ρομάντσων […] Ἦταν τοῦ συρμοῦ νὰ καθρεφτίζεσαι μ’ ἕνα εἶδος νωχελικῆς φιλαυτίας στὴν αὐτοκτονικὴ διάθεση τοῦ Καρυωτάκη. […] (1946) σ. 431 […] Ὁ φτωχὸς λόγος τοῦ Καβάφη σώζεται ἀπὸ δύο στοιχεῖα: τὴν ἀκρίβεια, καὶ … τὴν εὐαισθησία […] Τὸ βλέπει κανεὶς αὐτὸ ὅταν τὴν παραβάλλει μὲ τὴ γλώσσα τῶν καθαρολόγων, καὶ τοῦ Καρυωτάκη κάποτε, ἢ ἐκείνων ποὺ χρησιμοποιοῦν τὴ δημοσιογραφικὴ μεικτὴ ‒ μὲ τὴ γλώσσα ποὺ μεταφέρει σχήματα, ὄχι εὐαισθησία. […] (1941-1946) [1] Στὸν Καβάφη ἡ γλώσσα εἶναι μόνο γλωσσικὰ μεικτή, στοὺς καρυωτακικοὺς εἶναι λογοτεχνικὰ αφρόντιστη [σημείωση Σεφέρη].

Κρίσεις γιὰ τὸ ἔργο τοῦ Καρυωτάκη

Σύνδεση