Ο «προφήτης της εξαπάτησης»

Η εκλογή του Ντόναλντ Τραμπ στο προεδρικό αξίωμα αποτελεί συγκλονιστική εξέλιξη, σχεδόν πρωτοφανή στην αμερικανική πολιτική ιστορία. O καθηγητής Ρίτσαρντ Γουόλιν μας έστειλε το άρθρο του σχετικά με τις αμερικανικές εκλογές ενώ το τεύχος Νοεμβρίου της ARB είχε μόλις τυπωθεί. Κατόπιν αυτού του ζητήσαμε να γράψει ένα συμπληρωματικό κείμενο όταν πλέον θα ήταν γνωστό το αποτέλεσμα. Την επαύριο των εκλογών μάς έστειλε το κείμενο το οποίο προτάσσουμε. Η εκλογή του Ντόναλντ Τραμπ στο προεδρικό αξίωμα αποτελεί συγκλονιστική εξέλιξη, σχεδόν πρωτοφανή στην αμερικανική πολιτική ιστορία. Παρότι το δικομματικό σύστημα της Αμερικής έχει στο παρελθόν αντιμετωπίσει αξιομνημόνευτες προκλήσεις, τα κινήματα αυτά γρήγορα περιθωριοποιήθηκαν σχεδόν στο σύνολό τους και επικράτησε ο οικείος μας πολιτικός πολιτισμός. Η προφανέστερη ανάλογη περίπτωση ήταν η υποψηφιότητα του δισεκατομμυριούχου επιχειρηματία Ρος Περό στις προεδρικές εκλογές του 1992, όταν ο τότε πρόεδρος Τζορτζ Μπους ο πρεσβύτερος ήρθε αντιμέτωπος με τον Μπιλ Κλίντον. Ο Περό έλαβε σχεδόν το 18% των ψήφων.[1] Στα σχόλια που ακολούθησαν την εντυπωσιακή νίκη του Τραμπ, ένας από τους όρους που χρησιμοποιήθηκε συχνά για να περιγράψει το αποτέλεσμα είναι ο νεολογισμός «whitelash», συνδυασμός της λέξης «backlash» (αρνητική αντίδραση) και της αναφοράς στον διαρκή φυλετικό διαχωρισμό μεταξύ λευκών και μαύρων. Το κλειδί της επιτυχίας του Τραμπ ήταν η μεγάλη απήχησή του στους λευκούς ψηφοφόρους της αμερικανικής ενδοχώρας. Όπως πάντα, η κύρια τάση στην Αμερική θα προτιμούσε να χώσει το κεφάλι της στην άμμο και να προσποιηθεί ότι τα φυλετικά ζητήματα και ο ρατσισμός δεν έχουν πια σημασία. Όμως, όπως μαρτυρούν τα πρόσφατα, πασίγνωστα περιστατικά απρόκλητων θανάτων αφροαμερικανών πολιτών από πυρά αστυνομικών, το φυλετικό χάσμα στην Αμερική παραμένει ανίατο και δυσίατο.[2] Το κίνημα «Black Lives Matter» (H ζωή των Μαύρων έχει αξία) που εμφανίστηκε πριν από περίπου ένα χρόνο εξαιτίας των αδικαιολόγητων φόνων από αστυνομικούς στο Φέργκιουσον, το Μισούρι και τη Βαλτιμόρη έχει φέρει στο προσκήνιο την επίμονη συνέχεια του λευκού ρατσισμού στην αμερικανική κοινωνία. Ωστόσο, αυτό έγινε, δικαιολογημένα, με μια πολιτική μαχητικότητα που οδήγησε τους λευκούς της κατώτερης μεσαίας τάξης να πάρουν αμυντική στάση. Από την άποψη αυτή, οι νέοι, «μετά-Φέργκιουσον» πολιτικοί συσχετισμοί μεταξύ λευκών και μαύρων Αμερικανών κάνουν την εξήγηση της «λευκής αντίδρασης» για την επιτυχία του Τραμπ να φαντάζει πιο εύλογη. Η άλλη παράμετρος που συνέβαλε στη νοοτροπία της «λευκής αντίδρασης» στην αμερικανική ενδοχώρα ήταν –απολύτως αναμενόμενα– το γεγονός ότι τα τελευταία οχτώ χρόνια η Αμερική κυβερνάται από αφροαμερικανό πρόεδρο. Είναι σαφές ότι η διακυβέρνηση Ομπάμα υπονομευόταν διαρκώς από τους δεξιούς Ρεπουμπλικανούς αντιπάλους του στο Κογκρέσο. Όμως η έντονη δυσαρέσκεια της λευκής Αμερικής απέναντι σε αυτή την εκδοχή των πραγμάτων –και, με δεδομένες τις πιέσεις από το αμερικανικό κίνημα υπέρ των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της άρσης του φυλετικού διαχωρισμού, φαίνεται πως επρόκειτο για τον χειρότερο εφιάλτη των λευκών Αμερικανών– δεν θα πρέπει να υποτιμάται ως παράγοντας που συνέβαλε επίσης σημαντικά. Πέρα από τα φυλετικά ζητήματα, το αναπάντεχο εκλογικό αποτέλεσμα της περασμένης Τρίτης πρέπει επίσης να ερμηνευτεί ως καθυστερημένη αντίδραση στην οικονομική κρίση του 2008. Οι Αμερικανοί στις λεγόμενες πολιτείες της «ζώνης της σκουριάς» –όπου οι Δημοκρατικοί καταβαραθρώθηκαν την Τρίτη 8 Νοεμβρίου, ενώ παραδοσιακά ήταν προπύργιά τους– έχουν πληγεί βαθιά από το φαινόμενο που έχει γίνει γνωστό ως Μεγάλη Ύφεση. Η εκτεταμένη απώλεια παραδοσιακών βιομηχανικών θέσεων εργασίας, μια διαδικασία που είχε ήδη αρχίσει από τη δεκαετία του 1980, παρέμεινε ανεπηρέαστη από τον αργόσυρτο ρυθμό της οικονομικής ανάκαμψης. Οι Δημοκρατικοί πολιτικοί δεν κατόρθωσαν να αντιμετωπίσουν με επιτυχία το πρόβλημα. Επιπλέον, ένα από τα σοκαριστικά συμπεράσματα των προκριματικών Ρεπουμπλικανικών εκλογών του 2015-2016 ήταν ότι οι Ρεπουμπλικανοί ψηφοφόροι κατέληξαν πως οι παραδοσιακοί πολιτικοί ηγήτορές τους –ένα χωρίς έμπνευση σύνολο από πολιτικούς παρατρεχάμενους, κυβερνήτες και γερουσιαστές– αδιαφορούσαν για την οικονομική τους δυσπραγία. Γι’ αυτό και στράφηκαν σε έναν «ισχυρό άντρα» που ήταν εκτός πολιτικής σκηνής, όπως ο Τραμπ. Η πολιτική άνοδος μιας ευρείας γκάμας αυταρχικών, εθνικολαϊκιστικών κινημάτων στην ευρωπαϊκή πολιτική σκηνή πρέπει επίσης να ερμηνευτεί ως αντίδραση στην οικονομική κρίση του 2008, σε συνδυασμό με την απροθυμία της ΕΕ να αντιμετωπίσει το πρόβλημα των μακροχρόνια άνεργων και υποαπασχολούμενων. Η προσφυγική κρίση, οι επιπτώσεις της οποίας έχουν κυρίως πλήξει τα έθνη της νότιας ζώνης της Ευρώπης, έχει συμβάλει στη γενικευμένη αίσθηση ανημπόριας. Για τους ίδιους λόγους, οι ασυνέπειες στον τρόπο με τον οποίο αντιμετώπισαν οι ευρωπαϊκές ελίτ την κρίση επέτειναν την απώλεια της εμπιστοσύνης των πολιτών στην ικανότητα των ελίτ να κυβερνήσουν αποτελεσματικά. Όπως έχει επισημάνει πλήθος σχολιαστών, σήμερα η Δύση μπαίνει σε μια περίοδο γενικευμένης πολιτικής κρίσης που θυμίζει έντονα τη δεκαετία του 1930. Το δίλημμα ίσως μπορεί να περιγραφεί καλύτερα ως «κρίση αντιπροσώπευσης». Το αποτέλεσμα είναι ότι το εκλογικό σώμα και από τις δύο πλευρές του Ατλαντικού έχει πάψει να πιστεύει στην καλή πίστη και την ικανότητα των πολιτικών ηγετών να αποκαταστήσουν τις πολυδιάστατες πολιτικές προκλήσεις που έχουμε απέναντί μας. Ο φρενήρης ρυθμός της παγκοσμιοποίησης άφησε ξωπίσω τόσους ανθρώπους να πιστεύουν ότι οι οικονομικές και πολιτικές ελίτ του κόσμου επωφελούνται κατ’ εξακολούθηση από πολιτικές αποφάσεις που παίρνονται εις βάρος του μέσου πολίτη. Ώσπου να αλλάξει ποιοτικά η κατάσταση, οι ελίτ και από τις δύο πλευρές του Ατλαντικού έχουν το κρίμα στο λαιμό τους.10 Νοεμβρίου 2016 Έως και σήμερα έχει χυθεί πολύ μελάνι στην προσπάθεια να τοποθετηθεί ιστορικά η πρωτοφανής και ανησυχητική υποψηφιότητα του Τραμπ για το αξίωμα του προέδρου. Φυσικά, ένα από τα προβλήματα είναι ότι ως πολιτικός αουτσάιντερ, ο Τραμπ είναι εξπέρ στις μεταμορφώσεις. Οι θέσεις του αλλάζουν από μέρα σε μέρα, από στιγμή σε στιγμή. Ταυτόχρονα, αυτό το μάλλον στοιχειώδες και αναμφισβήτητο γεγονός αποκαλύπτει αμέσως-αμέσως κάτι σημαντικό για την υποψηφιότητά του. Ενώ τέτοιες εξόφθαλμες αντιφάσεις θα είχαν καταστρέψει έναν συμβατικό υποψήφιο, παραδόξως, για πάνω από ένα χρόνο, έχουν αφήσει τον Τραμπ πολιτικά αλώβητο. Ο ίδιος ο Τραμπ αστειεύτηκε τον Ιανουάριο ότι «Θα μπορούσα να πάω στην 5η Λεωφόρο και να πυροβολήσω κάποιον. Και δεν θα έχανα ούτε μία ψήφο, εντάξει;». Τα νταηλίκια και η υπερτροφική προσωπικότητα του Τραμπ έχουν επανειλημμένα τραμπουκίσει σε βάρος απλών προσδοκιών για μια στοιχειώδη λογική υπευθυνότητα. Οι πιστοί υποστηρικτές του μοιάζουν να αδιαφορούν, ως επί το πλείστον, για αυτά που λέει: για το αν είναι εφικτά (ένα τείχος που θα ανακόψει τη μετανάστευση από το Μεξικό) ή συνταγματικά (η πρότασή του να γίνεται θρησκευτικό τεστ για να εμποδίζονται οι μουσουλμάνοι που θέλουν να μπουν στις ΗΠΑ). Αντ’ αυτού, η αφοσίωσή τους στηρίζεται κυρίως στην προσωπικότητα και τη γοητεία του. Σε αυτή τη βάση είναι πρόθυμοι να αντιπαρέλθουν τα στοιχεία στα οποία βασίζονται παραδοσιακά οι ψηφοφόροι για να αξιολογήσουν την αξιοπιστία και τη βιωσιμότητα ενός υποψηφίου, αναστέλλοντας –και αυτό είναι ανησυχητικό– τη δυσπιστία τους. Πολλοί σχολιαστές έχουν επίσης συζητήσει εάν ο Τραμπ θα μπορούσε εύστοχα να χαρακτηριστεί φασίστας. Ως πολιτικό μόρφωμα, ο φασισμός ήταν ένα ιδιάζον φαινόμενο της Ευρώπης του μεσοπολέμου. Παρότι έχουν υπάρξει πολιτικά κινήματα που επιδίωξαν να τον μιμηθούν –για παράδειγμα, τα μπααθικά καθεστώτα στο Ιράκ και τη Συρία– σε αμερικανικά συμφραζόμενα ο όρος αναπόφευκτα θα περιπλέξει αντί να ξεκαθαρίσει τα πράγματα. Οι υποστηρικτές του Τραμπ τον στηρίζουν με ζήλο, αλλά ελάχιστα μοιάζουν με τα πολεμοχαρή κινήματα των «χιτώνων» –τους μελανοχίτωνες και τους φαιοχίτωνες– οι επιθέσεις των οποίων βοήθησαν τον Μουσολίνι και τον Χίτλερ να ανέλθουν στην εξουσία τις δεκαετίες του ’20 και του ’30. Όπως επεσήμανε ο ιστορικός Ρόμπερτ Ο. Πάξτον, ενώ οι αρχιτέκτονες του φασισμού επιδίωξαν να καταπνίξουν την ατομικότητα, την οποία θεωρούσαν μήτρα κοινωνικής αναρχίας και πολιτικής αδυναμίας, ο Τραμπ και οι υποστηρικτές του, κατά τη χαρακτηριστική αμερικανική συνήθεια, «εκθειάζουν την ατομικότητα στον απόλυτο υπερθετικό βαθμό». Πιο εύστοχη, ενδεχομένως, θα ήταν η σύγκριση των απολυταρχικών έξεων του Τραμπ με τους αυταρχικούς εθνικολαϊκιστές όπως η Μαρίν Λεπέν στη Γαλλία, ο Βίκτορ Ορμπάν στην Ουγγαρία και ο Γιάροσλαβ Καζίνσκι στην Πολωνία – προσωπικότητες που έχουν επιδιώξει να υπονομεύσουν την εύθραυστη μεταπολεμική δημοκρατική πολιτική συναίνεση στην Ευρώπη. Εάν σκεφτούμε τη θέση του Τραμπ με αυτούς τους όρους, μπορούμε επίσης να κατανοήσουμε τον ανησυχητικό θαυμασμό που τρέφει για έναν από τους κορυφαίους πολιτικούς τυράννους της σύγχρονης εποχής, τον ρώσο Βλαντίμιρ Πούτιν. Μήπως αυτές οι ερμηνευτικές προκλήσεις μάς αφήνουν χωρίς έναν αξιόπιστο ιστορικό δείκτη για να αξιολογήσουμε τη σημασία της υποψηφιότητας του Τραμπ; Σε καμία περίπτωση. Σημαίνουν μόνο ότι πρέπει να κατευθύνουμε προσεκτικά τις προσπάθειές μας στην αναζήτηση του κατάλληλου παραδείγματος που θα ρίξει φως στο νόημα του «τραμπισμού» και στο τι φανερώνει για το πεπρωμένο της αμερικανικής δημοκρατίας. Ως σημείο εκκίνησης θα πρότεινα μια σειρά κειμένων που παρήγαγαν οι στοχαστές της Σχολής της Φρανκφούρτης στα ύστερα χρόνια της αμερικανικής εξορίας τους: πέντε μελέτες που παρήγγειλε στα μέσα της δεκαετίας του 1940 η Αμερικανική Εβραϊκή Επιτροπή και που εμφανίστηκαν με τον γενικό τίτλο «Μελέτες για την Προκατάληψη» (Studies in Prejudice). Η γνωστότερη ήταν Η αυταρχική προσωπικότητα, μια πρωτοποριακή έρευνα που διεξήγαγαν οι κοινωνικοί επιστήμονες Τέοντορ Αντόρνο, Έλσε Φρένκελ-Μπούνσβικ, Ντάνιελ Λέβινσον και Νέβιτ Σάνφορντ. Η αυταρχική προσωπικότητα ήταν μια από τις πρώτες μελέτες που επιχείρησαν να συνδυάσουν την αμερικανική και την ευρωπαϊκή προσέγγιση στην κοινωνική έρευνα. Την εποχή εκείνη, ενώ οι αμερικανοί κοινωνικοί επιστήμονες διέπρεπαν στις ποσοτικές μεθόδους, οι Ευρωπαίοι, όπως ο Αντόρνο και οι υπόλοιποι της Σχολής της Φρανκφούρτης, είχαν περισσότερη άνεση στην αξιολόγηση των ποιοτικών ή ερμηνευτικών όψεων ενός συνόλου δεδομένων. Μεταξύ των σημαντικών καινοτομιών της Αυταρχικής προσωπικότητας ήταν η ανάπτυξη της Κλίμακας του Φασισμού (F-scale) όπου F = φασίστας. Επρόκειτο για έναν εμπειρικό δείκτη που μετρούσε τις λανθάνουσες αυταρχικές τάσεις των ατόμων. Για παράδειγμα, για να ανακαλύψουν τη στάση των ατόμων σε σχέση με τον αντισημιτισμό –τον ιδεολογικό άξονα του ναζισμού– οι ερευνητές τούς έθεσαν ερωτήσεις όπως: — «Μπορείτε να ξεχωρίστε έναν Εβραίο από άλλους ανθρώπους; Πώς;» — «Ισχύει ότι οι Εβραίοι έχουν αδικαιολόγητη επιρροή στον κινηματογράφο, το ραδιόφωνο, τη λογοτεχνία και τα πανεπιστήμια;» — «Αν ναι – γιατί ακριβώς είναι κακό αυτό και τι πρέπει να γίνει γι’ αυτό;» — «Τι έκαναν οι Ναζί στους Γερμανοεβραίους; Τι πιστεύετε για αυτό; Υπάρχει τέτοιο πρόβλημα εδώ;» Μια ένδειξη του μεγάλου αντίκτυπου που είχε το έργο ήταν μια έκθεση του 1973 που πιστοποιεί ότι 101 κοινωνιολογικές μελέτες από το 1950 ως το 1957 είχαν χρησιμοποιήσει ως πρότυπο την Αυταρχική προσωπικότητα. Πριν προχωρήσουμε παρακάτω, αξίζει να σταθούμε μια στιγμή για να συζητήσουμε τις πολιτικές ανησυχίες που διατρέχουν τις Μελέτες για την Προκατάληψη. Ένας από τους βασικούς λόγους που οδήγησαν στο εγχείρημα αυτό ήταν η κλιμακούμενη δίωξη των Εβραίων της Ευρώπης κατά τη δεκαετία του 1930. Ωστόσο, αυτό που κατέστησε ιδιαίτερα επιτακτική την ιδέα ήταν οι πρώτες αποκαλύψεις για το Ολοκαύτωμα το 1942. Το Ινστιτούτο για την Κοινωνική Έρευνα –το θεσμικό σκέλος της Σχολής της Φρανκφούρτης στη Νέα Υόρκη– ήταν σε ιδανική θέση να διεξαγάγει μια τέτοια μεγάλη διεπιστημονική έρευνα, αφού το 1936 είχε κάνει ένα βήμα προς αυτή την κατεύθυνση με τη δημοσίευση της Μελέτης για την εξουσία και την οικογένεια, σε επιμέλεια του διευθυντή του Ινστιτούτου, φιλοσόφου και κοινωνιολόγου Μαξ Χορκχάιμερ. Στα μέσα της δεκαετίας του 1940 ήταν σαφές ότι οι Ναζί θα έχαναν τον πόλεμο, όμως το ερώτημα που απασχολούσε ολοένα και περισσότερο τους πολιτικούς και τους στοχαστές της εποχής ήταν αν κάτι ανάλογο θα μπορούσε να συμβεί εδώ. Ήταν άραγε ο ιστός της αμερικανικής δημοκρατίας αρκετά ισχυρός ώστε να μπορέσει να αντισταθεί σε ό,τι ο γάλλος συγγραφέας Ζαν-Φρανσουά Ρεβέλ είχε αποκαλέσει «πειρασμούς του ολοκληρωτισμού»; Πού ακριβώς βρίσκονταν οι αδύναμοι κρίκοι και ποιος ήταν ο καλύτερος τρόπος να αξιολογήσει κανείς τους πιθανούς κινδύνους; Τέλος, εάν υποθέσουμε ότι οι εμπειρικές έρευνες θα κατόρθωναν να εντοπίσουν με επιτυχία ένα ευρύ αντιδημοκρατικό αίσθημα, ποια ήταν τα πρακτικά μέτρα που θα έπρεπε να ληφθούν για να διορθωθούν αυτές οι στάσεις και να ενισχυθούν οι πολιτικές πεποιθήσεις και οι «έξεις της καρδιάς» (Τοκβίλ),[3] χωρίς τις οποίες η δημοκρατία εκφυλίζεται στον Μολώχ του δεσποτισμού; Ένας από τους λόγους της απήχησης των Μελετών για την Προκατάληψη ήταν ότι ανταποκρίθηκαν στις πολύπλοκες απαιτήσεις του θέματός τους. Το υπό συζήτηση ζήτημα ήταν ένα περίπλοκο, πολυδιάστατο σύμπλεγμα που απαιτούσε από τους ερευνητές να κατανοήσουν τη γεμάτη νόημα συμβολή πολιτικής ιδεολογίας, κοινωνικο-οικονομικών τάσεων και δομής της προσωπικότητας. Ταυτόχρονα, οι βασικοί στόχοι του έργου ήταν σχετικά ξεκάθαροι: να προσδιοριστεί η διάδοση και η έκταση των αυταρχικών προδιαθέσεων στον γενικό πληθυσμό και να εντοπιστούν τα στοιχεία εκείνα της προσωπικότητας που καθιστούσαν κάποια άτομα ευάλωτα στους πειρασμούς του αυταρχικού καθεστώτος, ενώ άλλα παρέμεναν φαινομενικά άτρωτα. Ένας από τους λόγους που οι Μελέτες για την Προκατάληψη έχουν διατηρήσει τη διαγνωστική τους αξία είναι ότι οι ερευνητές συνειδητοποίησαν από νωρίς πως οι αντισημιτικές απόψεις αποτελούν ένδειξη ενός πιο γενικευμένου ξενοφοβικού προσανατολισμού και προδιάθεσης. Σε όλες σχεδόν τις περιπτώσεις, όσοι εκδήλωναν παράλογο μίσος κατά των Εβραίων έτρεφαν παρόμοιες εχθρότητες και απέναντι σε άλλες μειονότητες και εθνοτικές ομάδες. Όπως παρατήρησε ο Αντόρνο στην Αυταρχική προσωπικότητα: «Στοιχεία της παρούσας μελέτης επιβεβαιώνουν κάτι για το οποίο υπήρχαν πολλές ενδείξεις: ότι ένας άνθρωπος που αντιμετωπίζει εχθρικά μια μειονότητα είναι πολύ πιθανό να αντιμετωπίζει επίσης εχθρικά μια μεγάλη ποικιλία άλλων μειονοτήτων». Με άλλα λόγια, τα άτομα που εξέτασαν ο Αντόρνο και οι συνεργάτες του έκαναν διακρίσεις αδιακρίτως. Αμέσως έρχεται στον νου ο προφανής παραλληλισμός με τον Τραμπ, ο οποίος έχει μιλήσει μειωτικά για μια μεγάλη γκάμα κοινωνικά ευάλωτων ομάδων. Έτσι, ενώ ο Ρεπουμπλικανός υποψήφιος για την προεδρία απείλησε ωμά να απελάσει γύρω στα 11 εκατομμύρια μετανάστες και να απαγορεύσει καθολικά την είσοδο των μουσουλμάνων στη χώρα, οι «αυταρχικές προσωπικότητες» που μελέτησαν ενδελεχώς ο Αντόρνο και οι συνεργάτες του δήλωσαν απερίφραστα ότι θα «βάλουν τους ξένους σε στρατόπεδα συγκέντρωσης» και «θα διώξουν τους σιωνιστές από τη χώρα». Επίσης, οι Μελέτες για την Προκατάληψη παραμένουν επίκαιρες γιατί οι ερευνητές επιβεβαίωσαν την συνάρτηση της προκατάληψης με τη δυσπιστία στους δημοκρατικούς θεσμούς – ένα δεδομένο που εξηγεί επίσης γιατί όσοι κλίνουν προς τον αυταρχισμό είναι ιδιαίτερα επιρρεπείς στις θεωρίες συνωμοσίας και σε ισχυρισμούς ότι το σύστημα είναι στημένο εναντίον τους. Από τις αρχές της προεκλογικής εκστρατείας του 2016 έχει γίνει σαφές ότι η κύρια εκλογική βάση του Τραμπ, λευκοί άντρες χαμηλού μορφωτικού επιπέδου, τον βλέπουν ως πολιτικό σωτήρα που μπορεί να παρακάμψει το στημένο σύστημα, το Κογκρέσο και το δικαστικό σώμα, και να φέρει αποτελέσματα που είναι ανέφικτα διά της κανονικής θεσμικής οδού. Όπως έγραψε ο Ντέιβιντ Μπόαζ του Ινστιτούτου Κάτων (Cato Institute) στη National Review τον περασμένο Φεβρουάριο: «Είναι ο άνθρωπος … πάνω στο άσπρο άλογο … που μπορεί να πάει στην Ουάσινγκτον … και να τα διορθώσει όλα. Δεν μιλάει για πολιτικές ή για συνεργασία με το Κογκρέσο. Ουσιαστικά ορκίζεται να γίνει ένας Αμερικανός Μουσολίνι, ο οποίος θα συγκεντρώσει την εξουσία στον “Λευκό Οίκο του Τραμπ” και θα κυβερνά μοναρχικά». Ωστόσο, για να καταλάβουμε τη μαζική ψυχολογική γοητεία που ασκεί ο τραμπισμός πρέπει να δούμε επίσης πώς οι εκπρόσωποι της Κριτικής Θεωρίας αποκρυπτογράφησαν τις ρητορικές τεχνικές που χρησιμοποιούν οι εγχώριοι πρωτοφασιστικοί αγκιτάτορες της Αμερικής. Από αυτή την άποψη επίσης, οι ομοιότητες και οι αντιστοιχίες με τον ρητορικό στόμφο του Τραμπ είναι αποκαλυπτικές. Τότε, όπως και τώρα, ένας από τους κύριους στόχους του επαγγελματία αγκιτάτορα ήταν να «νηπιοποιήσει» (infantalize) τους οπαδούς του. Επιβάλλοντας την νηπιοφροσύνη, επιτυγχάνει έναν διττό σκοπό: Τους μετατρέπει σε εύπλαστο υλικό για τους δημαγωγικούς σκοπούς του και ταυτόχρονα τους παρασύρει να κινηθούν ενάντια στα πραγματικά υλικά τους συμφέροντα. Για να το πετύχει αυτό, ο δημαγωγός υπούλως εκμεταλλεύεται επείγοντα και πραγματικά κοινωνικά προβλήματα –την ανεργία, την κοινωνική ανισότητα, την απόμακρη και αδιάφορη στάση των κατ’ επάγγελμα πολιτικών– συσκοτίζοντας την πραγματική τους πηγή και μεγαλοποιώντας την έκτασή τους. Παρουσιάζοντας την τρέχουσα κατάσταση με τα μελανότερα χρώματα, ο αγκιτάτορας εντείνει την απόγνωση των ακροατών του σε σημείο που γίνονται πλαστελίνη στα χέρια του. Η προσφυγή του δημαγωγού στη ρητορική υπερβολή και την συναισθηματική υπερβολή αποδεικνύεται αποτελεσματικό μέσο για να φυτευτεί ο σπόρος της σύγχυσης και του αποπροσανατολισμού στον νου του μέσου, καταπιεσμένου πολίτη, προσδένοντάς τον ακόμη πιο αποτελεσματικά στον δημαγωγό που εμφανίζεται πια σαν πολιτικός Μεσσίας. Όπως παρατήρησε ο Χορκχάιμερ στην εισαγωγή του για τις Μελέτες για την Προκατάληψη: «Ο δημαγωγός δημιουργεί το καλούπι για αυτό το πολύ σύγχρονο φαινόμενο, την αποπροσωποποιημένη, ασυνάρτητη και απόλυτα χειραγωγήσιμη δομή προσωπικότητας στην οποία επιδιώκουν να μετατρέψουν τον άνθρωπο οι αντιδημοκρατικές δυνάμεις». Στους Προφήτες της εξαπάτησης (1949) ο κοινωνιολόγος Λέο Λόβενταλ και ο ανθρωπιστής και μεταφραστής Νόρμπερτ Γκούτερμαν ανέλυσαν τις χαρακτηριστικές ρητορικές τακτικές και τα τεχνάσματα των αμερικανών αγκιτατόρων. Εκεί παραθέτουν τα εξής χαρακτηριστικά σχόλια ενός από τους επίδοξους φύρερ που παρατηρούσαν: Πότε θα ξυπνήσουν οι απλοί, συνηθισμένοι, ειλικρινείς, σαν πρόβατα Αμερικανοί και θα δουν ότι τα κοινά τους ρυθμίζονται για λογαριασμό τους από ξένους, κομμουνιστές, παλαβούς, πρόσφυγες, αρνησιπάτριδες, σοσιαλιστές, τερμίτες και προδότες; Αυτοί οι ξένοι εχθροί της Αμερικής μοιάζουν με το παρασιτικό έντομο που γεννά τα αυγά του μέσα στο κουκούλι μιας πεταλούδας, καταβροχθίζει την προνύμφη και, όταν ανοίγει το κουκούλι, αντί για πεταλούδα βρίσκουμε ένα παράσιτο. Εδώ, ένα υπερφορτισμένο, καταστροφολογικό λεξιλόγιο δαιμονοποίησης, μάστιγας και ολέθρου προκαταλαμβάνει τη ρεαλιστική εκτίμηση των κοινωνικών προβλημάτων. Ο «κατάλογος των εχθρών» υποκαθιστά την ορθολογική εξέταση των εναλλακτικών πολιτικών, καθιστώντας έτσι περιττή κάθε περαιτέρω συζήτηση. Όπως παρατηρούν ο Λόβενθαλ και ο Γκούτερμαν, αντί να βοηθήσει τους οπαδούς του να διοχετεύσουν εποικοδομητικά την οργή τους, «ο αγκιτάτορας τούς δίνει την άδεια να ενδώσουν σε προληπτικές φαντασιώσεις όπου εκτονώνουν βίαια αυτά τα συναισθήματα ενάντια σε υποτιθέμενους εχθρούς». Με τον «τραμπισμό» η λίστα των ενόχων μπορεί να έχει αλλάξει, αλλά ο ρητορικός προπηλακισμός παραμένει οικείος. Έτσι, αντί να αξιολογήσει προσεκτικά εναλλακτικές πολιτικές ή να ζυγίσει τα υπέρ και τα κατά συγκεκριμένων θεσμικών μεταρρυθμίσεων, ο Τραμπ προτιμά να δαιμονοποιήσει τους αντιπάλους του –«η διεφθαρμένη Χίλαρι», ο «ψεύτης Τεντ»– καλώντας τους υποστηρικτές του να συμμετέχουν σε προεκλογικές εκδηλώσεις, οι οποίες μοιάζουν ώρες-ώρες με προκλητικά χορογραφημένο, σαδιστικό τελετουργικό. Υποκινώντας τους οπαδούς του σε ένα κρεσέντο εθνικιστικού και θρησκευτικού μίσους, ο δημαγωγός εξασφαλίζει ότι θα διατηρηθεί η στρεβλή αντίληψη που έχουν για την πραγματικότητα και ότι η λιμπιντική κάθεξη[4] ή ο λιμπιντικός δεσμός ανάμεσα στον ίδιο και σε εκείνους θα παραμείνει ισχυρός. Στην πραγματικότητα, το σλόγκαν του Τραμπ ότι αυτός και μόνον αυτός μπορεί «να κάνει την Αμερική και πάλι σπουδαία» ή ακόμη και η δήλωσή του στον λόγο της ανάληψης των καθηκόντων του ότι «θα είμαι η φωνή σας» δεν έχουν σχεδόν τίποτα το ιδιαίτερα καινούριο ή πρωτότυπο. Ο Λόβενθαλ και ο Γκούτερμαν παραθέτουν εύστοχα τα λόγια ενός αγκιτάτορα από τη δεκαετία του 1940, ο οποίος προοιωνίζεται αυτούς τους ρητορικούς θεατρινισμούς με εντυπωσιακή ακρίβεια: «Λέω αυτό που όλοι θέλετε να πείτε αλλά δεν έχετε τα κότσια. … Προτείνουμε χωρίς χρονοτριβή … να ευνουχίσουμε τους ακόλαστους μέσα στο σώμα της κοινωνίας και να επανιδρύσουμε την Αμερική, σε μια βάση όπου μια τέτοια λεηλασία να μην μπορεί να επαναληφθεί ποτέ ξανά.» Σε άλλα σημεία, ο Τραμπ επικαλέστηκε για πολιτικό κέρδος το σλόγκαν «Να πάρουμε πίσω την Αμερική». Όμως ούτε αυτή η δήλωση είναι ιδιαίτερα πρωτότυπη, όπως φανερώνει το ακόλουθο απόσπασμα από τους Προφήτες της εξαπάτησης: «Θα πάρουμε αυτή την κυβέρνηση από τα χέρια των αστών και θα τη δώσουμε πίσω στους ανθρώπους που πιστεύουν ακόμη ότι δύο και δύο κάνουν τέσσερα. …». Ήδη τη δεκαετία του 1940, οι εγχώριοι δημαγωγοί διαχώριζαν με μαεστρία τις δόλιες αστικές ελίτ και τους λεγόμενους πραγματικούς Αμερικανούς. Εδώ, φυσικά, η ειρωνεία είναι ότι ο Τραμπ, ο γόνος ενός μεγιστάνα της Νέας Υόρκης που καυχιέται ότι διαθέτει προσωπική περιουσία 10 δισ. δολαρίων (ενώ έχει επανειλημμένα αρνηθεί να παρουσιάσει τις φορολογικές του δηλώσεις για να το αποδείξει), δεν μπορεί να χαρακτηριστεί «άνθρωπος του λαού». Άραγε, τόσο έχουν λιγοστέψει οι επιλογές των «αληθινών Αμερικανών» που αισθάνονται την ανάγκη να εμπιστευτούν την πολιτική τους μοίρα στα χέρια ενός ανθρώπου που είναι αποδεδειγμένα τραμπούκος, ξενοφοβικός και μισογύνης; Ενός ανθρώπου που χρησιμοποιεί κατ’ επανάληψη προσωπικές επιθέσεις αντί πολιτικών επιχειρημάτων και ο οποίος, όταν έρχεται δεύτερος στις δημοσκοπήσεις, απειλεί εμμέσως την αντίπαλό του με βία, όπως δείχνει η αυγουστιάτικη νύξη του[5] στους «ανθρώπους της Δεύτερης Τροπολογίας»[6] (Second Amendment people); Στους Προφήτες της εξαπάτησης, ο Λόβενθαλ και ο Γκούτερμαν επιδιώκουν να ρίξουν φως στην κοινωνιο-ψυχολογική φύση της προκατάληψης χρησιμοποιώντας την αναλογία ενός λεωφορείου που είναι διαρκώς ασφυκτικά γεμάτο. Οι εκνευρισμένοι επιβάτες, έχοντας φτάσει στα όρια της υπομονής τους, αρχίζουν να φωνάζουν τις δικές τους λύσεις. Ο Επιβάτης Α αντιμετωπίζει το δίλημμα προσγειωμένα και πρακτικά, προτείνοντας λογικά να αυξήσει η εταιρεία συγκοινωνιών τον αριθμό των δρομολογίων στην υπερφορτωμένη γραμμή. Ο Επιβάτης Β, απεναντίας, ακολουθεί εντελώς άλλη ρότα –για χάρη της συζήτησης, θα την ονομάσω «προσέγγιση Τραμπ»– και ισχυρίζεται υστερικά ότι ο συνωστισμός δεν σχετίζεται με την ολιγωρία της εταιρείας. Αντίθετα υποστηρίζει ότι αυτό που φταίει είναι η αποτυχημένη μεταναστευτική πολιτική της Αμερικής, κατηγορώντας, όπως είπε ένας συμμετέχων που αναφέρεται στο βιβλίο, «όλους αυτούς τους ξένους που δεν μιλάνε καν καλά αγγλικά [και που] θα έπρεπε να τους στείλουμε πίσω από εκεί που ήρθαν». Για θεωρητική καθοδήγηση, ο Αντόρνο βασίστηκε στη μονογραφία του Φρόιντ Ψυχολογία των μαζών και ανάλυση του Εγώ (1922). Στο λυκαυγές της φασιστικής εποχής, ο Φρόιντ είχε αναλύσει διορατικά τους οντογενετικούς κινδύνους της «μαζικής κοινωνίας», όσον αφορά τον κίνδυνο της «παλινδρόμησης του εγώ»: της θυσίας της ατομικής αυτονομίας στον βωμό των παράλογων και συναισθηματικών απαιτήσεων της «μάζας» ως δοχείου του συλλογικού υπερεγώ. Η επισφαλής φύση της μετάβασης από την Gemeinschaft, την κοινότητα, στην Gesellschaft, την κοινωνία, η οποία συνεπαγόταν τη ραγδαία και εκτεταμένη διάλυση των παραδοσιακών κοινωνικών δεσμών, αύξησε εκθετικά τους κινδύνους αυτούς. Για να δείξει τους πειρασμούς της παλινδρόμησης, ο Φρόιντ χρησιμοποίησε την παραβολή της αρχέγονης ορδής, η συνοχή της οποίας βασίζεται σε μια αρχική βίαιη πράξη: τη θανάτωση του αρχέγονου πατέρα. Επειδή η διατήρηση της αυτονομίας τού εγώ απαιτεί υπερβολική λιμπιντική καταστολή, συχνά θεωρείται επαχθής. Έτσι, όπως έδειξε ο κοινωνικός ψυχολόγος Έρικ Φρομ στο κλασικό του έργο Ο φόβος μπροστά στην ελευθερία, σε «ετεροκατευθυνόμενους» τύπους προσωπικότητας –κοινωνικούς τύπους και τύπους που ζητούν επιβεβαίωση–, τέτοιες πιέσεις και απαιτήσεις συχνά ωθούν το άτομο να αναζητήσει ανακούφιση στις ψεύτικες παραμυθίες του πολιτικού δημαγωγού, ο οποίος λειτουργεί ταυτόχρονα ως υποκατάστατο της πατρικής φιγούρας. Ιδίως σε εποχές οξείας κοινωνικής και οικονομικής έντασης, γίνεται δύσκολο να αντισταθεί κανείς στον πειρασμό της παλινδρόμησης σε ένα πιο πρωτόγονο φυλογενετικό στάδιο, όπως δείχνει η αρχέγονη ορδή του Φρόιντ. (Αναμφίβολα, στην περίπτωση της υποψηφιότητας Τραμπ, οι συνέπειες της οικονομικής κρίσης του 2008 λειτούργησαν ως σημαντικός καταλύτης.) Εάν λοιπόν τη δούμε μέσα από το πρίσμα της φροϊδικής θεωρίας περί τοπογραφικού μοντέλου, η φασιστική δομή προσωπικότητας χαρακτηρίζεται από ένα αδύναμο Εγώ, υπερβολικά αναπτυγμένο Υπερεγώ και απειθάρχητο Εκείνο (id). Ο ασταθής φασιστικός εαυτός ενισχύεται από την προσκόλληση σε στερεότυπα και προκαταλήψεις. Η Κλίμακα του Φασισμού έδειξε ότι οι φασιστικοί τύποι προσωπικότητας αντιλαμβάνονταν τη λογική και τη δημοκρατία ως εκδηλώσεις αδυναμίας, και κατ’ επέκταση ως στόχους ενστικτώδους επιθετικότητας. Στον βαθμό που τέτοιοι τύποι ταυτίζονταν με τις επικρατούσες δυνάμεις, ήταν οι απόλυτοι πολιτικοί κομφορμιστές. Αυτό ήταν και ένα από τα κεντρικά σημεία του πρωτοποριακού πολιτικού φιλμ του Ιταλού σκηνοθέτη Μπερνάρντο Μπερτολούτσι Ο κομφορμιστής (1970).[7] Επομένως, κατά την άποψη του Αντόρνο, η προσέγγιση του Φρόιντ στα ζητήματα της ψυχολογίας της μάζας πρόσφερε μια ανεκτίμητη ευρετική μέθοδο για την κατανόηση της σχέσης ανάμεσα στην κοινωνικο-οικονομική κρίση, το ναρκισσιστικό τραύμα (λ.χ. την ανεργία και την επακόλουθη απώλεια κοινωνικής καταξίωσης) και την ανάδυση οπισθοδρομικών πολιτικών κινημάτων – κινημάτων που αναζητούν αντισταθμιστική παρηγοριά στην επίκληση στο συναίσθημα και στην εύρεση αποδιοπομπαίων τράγων, σε αντιδιαστολή με τις πιο επίπονες και ώριμες, εγωκεντρικές προσεγγίσεις στην πολιτική επίλυση των προβλημάτων. Η Κλίμακα του Φασισμού όπως την συνέλαβαν ο Αντόρνο και οι συνεργάτες του δεν έγινε δεκτή χωρίς αντίλογο. Παρ’ όλο που αναγνώρισαν την αξιέπαινη προγνωστική της αξία, οι επικριτές της θεώρησαν ότι οι ερευνητές είχαν διατυπώσει τις ερωτήσεις έτσι ώστε να πάρουν τις απαντήσεις που επιθυμούσαν. Πρόσφατα, οι πολιτικοί επιστήμονες επιχείρησαν να βελτιώσουν τη μεθοδολογική προσέγγιση της αρχικής ερευνητικής ομάδας του Αντόρνο, φτάνοντας στο συμπέρασμα ότι οι στάσεις των ατόμων απέναντι στις στρατηγικές και τις πρακτικές της ανατροφής των παιδιών αποτελούν πολύ ακριβέστερο δείκτη των αυταρχικών τάσεων. Αυτή η στρατηγική εφαρμόστηκε με επιτυχία στη μελέτη των Μαρκ Τζ. Χέθερινγκτον και Τζόναθαν Ντ. Γουάιλερ, Authoritarianism and Polarization in American Politics (Cambridge University Press, 2009) ‒ ένα έργο που, εκ των υστέρων, είναι ιδιαίτερα χρήσιμο στο να εξηγηθεί γιατί η εκστρατεία του Τραμπ άσκησε τέτοια έλξη σε μεγάλο μέρος του αμερικανικού εκλογικού σώματος. Όπως ήταν μάλλον αναμενόμενο, οι μελέτες για τον Τραμπ και τον πολιτικό αυταρχισμό έχουν γίνει εσχάτως πολύ συνηθισμένες στην πανεπιστημιακή κοινότητα. Βασικό τους στοιχείο είναι αυτός ο τύπος βελτιωμένων κοινωνιοψυχολογικών τεχνικών μέτρησης. Και τα πρόσφατα συμπεράσματα επιβεβαιώνουν ηχηρά τα ευρήματα του Αντόρνο και των συνεργατών του. Ο Μάθιου ΜακΓουίλιαμς του πανεπιστημίου της Μασαχουσέτης στο Άμχερστ είναι ένας από τους κορυφαίους αναλυτές που ανίχνευσαν στα αυταρχικά γνωρίσματα της προσωπικότητας την ειδοποιό διαφορά των οπαδών του Τραμπ. Με λόγια που θα μπορούσαν κάλλιστα να είχαν γράψει ο Αντόρνο και οι συνεργάτες του, σε πρόσφατο άρθρο του,[8] περιέγραψε εύστοχα τις αυταρχικές προσωπικότητες του σήμερα ως εξής: Άτομα που ρέπουν προς τον αυταρχισμό επιδεικνύουν φόβο απέναντι στον «άλλο» και προθυμία να ακολουθήσουν και να υπακούσουν ισχυρούς ηγέτες. Έχουν την τάση να βλέπουν τον κόσμο με όρους άσπρου-μαύρου. Είναι εξ ορισμού άκαμπτοι και ανελαστικοί όσον αφορά τη στάση τους. Και μόλις ξεχωρίσουν τον φίλο από τον εχθρό, παραμένουν σταθεροί στα συμπεράσματά τους. Ο χαρακτηρισμός του ΜακΓουίλιαμς είναι πολύ χρήσιμος προκειμένου να εξηγηθεί γιατί οι υποστηρικτές του Τραμπ, μόλις καταλήξουν σε μια απόφαση, παραμένουν αμετακίνητοι: εντελώς ανεπηρέαστοι από αντίρροπα δεδομένα, ενδείξεις και επιχειρήματα. Κατά τη διάρκεια της εκστρατείας για τις προκριματικές εκλογές του 2016, ο ΜακΓουίλιαμς μελέτησε σχολαστικά ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα 1.800 υποστηρικτών του Τραμπ και κατέληξε σε ένα συμπέρασμα που πρέπει να μας προβληματίσει: Η ροπή προς τον αυταρχισμό ήταν μακράν η σημαντικότερη μεταβλητή που καταδείκνυε υποστήριξη για την υποψηφιότητα Τραμπ – σημαντικότερη από το εισόδημα, το μορφωτικό επίπεδο και τη φυλή. Ο ΜακΓουίλιαμς ανακάλυψε ότι οι υποστηρικτές του ήταν πολύ πιο πιθανό να πιστεύουν πως οι μειονότητες πρώτον, θα έπρεπε να γνωρίζουν τη θέση τους, δεύτερον, θα έπρεπε να εμποδίζονται να αντιτίθενται στις αποφάσεις της πλειοψηφίας, και ότι, τρίτον, όταν κινδυνεύει η ευημερία της χώρας, ο πρόεδρος θα έπρεπε να έχει τη δυνατότητα να καταπνίξει την παραφωνία των αντίθετων φωνών. Επίσης, θεωρούσαν ότι πρέπει να κλείσουν τα μουσουλμανικά τεμένη και να ανασταλεί η ισχύς του habeas corpus σε περιπτώσεις πολιτών που είναι ύποπτοι για συμμετοχή σε τρομοκρατικές οργανώσεις. Παρ’ όλο που ο Ντόναλντ Τραμπ θα μπορούσε να εξαφανιστεί μετά τις εκλογές του Νοεμβρίου, ο Τραμπισμός –τα κοινωνικά αίτια που οδήγησαν στο φαινόμενο Τραμπ– είναι απίθανο να πάψουν να υφίστανται στο προσεχές μέλλον. Ο μόνος τρόπος να διορθωθεί αυτή η ανησυχητική απότομη κλίση της αμερικανικής πολιτικής προς τον αυταρχισμό είναι να αντιμετωπιστούν με σοβαρότητα οι γενεσιουργές αιτίες της. Αυτό σημαίνει να πάρουμε σοβαρά το αδιέξοδο όπου βρίσκονται εκατομμύρια αμερικανοί πολίτες, όσοι αισθάνονται πως το σημερινό πολιτικό σύστημα, και οι ελίτ που το χειρίζονται, αγνοούν συστηματικά τα δεινά τους. — Μετάφραση: Νίνα Μπούρη επιμέλεια: Νικήτας Σινιόσογλου [1] Βλ. το προφητικό άρθρο του David S. Bernstein, “Why Hillary Clinton Should Be Worried by Ross Perot,” Politico, 29 Μαρτίου 2016, https://goo.gl/ocKYUj [2] Σχετικά με πυροβολισμούς αθώων αφροαμερικανών από αστυνομικούς, βλ. Wesley Lowery, They Can’t Kill Us All: Ferguson, Baltimore, and a New Era in America’s Racial Justice Movement (Little, Brown, Βοστόνη 2016). [3] (Σ.τ.Ε.) Ο όρος habits of the heart χρησιμοποιήθηκε από τον Αλεξίς ντε Τοκβίλ στο έργο Δημοκρατία στην Αμερική (Democracy in America) (1835/1840), για να ορίσει τα στοιχειώδη χαρακτηριστικά του αμερικανικού χαρακτήρα, όπως είναι η οικογένεια, η θρησκευτικότητα και η συμμετοχή στην πολιτική. [4] (Σ.τ.Ε.) Αγγλικά: Cathexis, ψυχαναλυτικός όρος από το αρχαιοελληνικό κάθεξις, ο οποίος αποδίδει τον πρωτότυπο γερμανικό όρο Besetzung του Φρόιντ [κατοχή, κατάληψη]. [5] Βλ. goo.gl/Q6ePFB [6] (Σ.τ.Ε.) Η Δεύτερη Τροπολογία του αμερικανικού Συντάγματος (15.12.1791) ορίζει ότι δεν θα υποστεί περιορισμούς το δικαίωμα του λαού να κατέχει και να φέρει όπλα, αφού η καλά οργανωμένη πολιτοφυλακή είναι απαραίτητη για την ασφάλεια ενός ελεύθερου κράτους. [7] (Σ.τ.Ε.) Η ταινία του Μπερτολούτσι είναι βασισμένη στο αριστουργηματικό μυθιστόρημα του Αλμπέρτο Μοράβια (Εκδόσεις Πατάκη). [8] Matthew MacWilliams, “The best predictor of Trump support isn't income, education, or age. It's authoritarianism”, Vox, 23.2.2016.

Ο «προφήτης της εξαπάτησης»

Σύνδεση