Ένας στενός οικογενειακός φίλος

Εκείνο που ανήγαγε τον Ρασπούτιν σε τόσο εξαιρετική και ισχυρή προσωπικότητα δεν ήταν τόσο αυτό που έκανε αλλά αυτό που οι άλλοι θεωρούσαν ότι έκανε. ΑRΒ – THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS Douglas Smith, Rasputin: Faith, Power, and the Twilight of the Romanovs, [Ρασπούτιν: Πίστη, δύναμη και το λυκόφως των Ρομανόφ], Farrar, Straus and Giroux, σελ. 848 Στις 18 Δεκεμβρίου του 1916, δύτες ανέσυραν το παγωμένο σώμα του Γκριγκόρι Ρασπούτιν μέσα από τους πάγους του ποταμού Μάλαγια Νιέφκα στην Αγία Πετρούπολη. Τα ξύλινα υποστηρίγματα της μεγάλης γέφυρας Πετρόφσκι, από την οποία το σώμα του είχε ριχτεί στο νερό, ήταν βαμμένα με αίμα στα σημεία όπου είχαν έρθει σε επαφή με το κεφάλι του κατά την πτώση του. Μέρες ολόκληρες, ένα πλήθος συγκεντρωμένων γυναικών στις όχθες του ποταμού συνέλεγε με μπουκάλια, κατσαρόλια και κουβάδες «το άγιο νερό» που είχε καθαγιασθεί από την επαφή με τη σάρκα του. Μια μυστικιστική πίστη στις θεραπευτικές δυνάμεις του «άγιου ανθρώπου» οδήγησε τον Ρασπούτιν στο να αποκτήσει ισχυρή θέση στην αυλή των Ρομανόφ κατά τα τελευταία καταστροφικά χρόνια της. Ο τσάρος Νικόλαος και η τσαρίνα Αλεξάνδρα τον έβλεπαν ως άνθρωπο του Θεού και περίμεναν από αυτόν να θεραπεύσει τον αιμορροφιλικό γιο τους, τσάρεβιτς Αλεξέι. Όμως οι ιστορίες που κυκλοφορούσαν για τη σκανδαλώδη συμπεριφορά του με ιερόδουλες, τα σεξουαλικά όργια με την τσαρίνα, και οι φήμες που κυκλοφορούσαν κατά τα χρόνια του πολέμου πως ήταν κατάσκοπος των Γερμανών, είχαν ως αποτέλεσμα τη δολοφονία του από μια ομάδα τριών συνωμοτών ‒τον ξάδελφο του τσάρου, Μεγάλο Δούκα Ντμίτρι, τον Φέλιξ Γιουσούποφ, σύζυγο της ανιψιάς του, και τον Βλαντίμιρ Πουρίσκεβιτς, υποστηρικτή της μοναρχίας και συνιδρυτή της ακραίας εθνικιστικής Ένωσης του Ρωσικού Λαού‒ σε μια απελπισμένη προσπάθεια να σώσει τη μοναρχία. Παρασύροντας τον Ρασπούτιν στο κελάρι του Ανακτόρου Γιουσούποφ, οι δολοφόνοι ανακάτεψαν το ποτό του με δηλητήριο, τον πυροβόλησαν στην καρδιά, και όταν το θύμα που αιμορραγούσε επανήλθε ως εκ θαύματος στη ζωή και σύρθηκε έξω στην αυλή, όπως λένε οι αφηγήσεις, τον πυροβόλησαν άλλες τέσσερις φορές, την τελευταία μάλιστα από κοντινή απόσταση στο μέτωπό του. Το σώμα του Ρασπούτιν ρίχτηκε στο ποτάμι τυλιγμένο σε χοντρό λινό ύφασμα και με τα χέρια δεμένα με σχοινί, όμως αυτό δεν βούλιαζε, και όταν αργότερα ανακαλύφθηκε να επιπλέει κάτω από την παγωμένη επιφάνεια, τα χέρια του ήταν κοκαλωμένα σε μια περίεργη στάση πάνω από το κεφάλι του. Γρήγορα εξαπλώθηκε η φήμη ότι ακόμη και στο νερό ο Ρασπούτιν δεν ήταν νεκρός: με κάποιο τρόπο είχε καταφέρει να λύσει τα χέρια του και να κάνει το σταυρό του. Η ιστορία αυτή βασίζεται σε τέτοια έκταση σε φήμες και μισές αλήθειες, ώστε καθιστά πρακτικά αδύνατο τον διαχωρισμό των γεγονότων της ζωής του Ρασπούτιν από τις μυθοπλασίες που έχουν καθορίσει το νόημά της στην ιστορική μνήμη και τη μυθολογία της πτώσης των Ρομανόφ. Ο Ντάγκλας Σμιθ προσπαθεί να τα διαχωρίσει αυτά στο βιβλίο Ρασπούτιν: Πίστη, δύναμη και το λυκόφως των Ρομανόφ, το οποίο ακολούθησε το πολύ αξιόλογο Πρώην Άνθρωποι (Former People, 2012), μια ελεγειακή αφήγηση της ιστορίας των αριστοκρατικών δυναστειών των Σερεμέτιεφ και Γκολίτσιν κατά την επαναστατική περίοδο. Ωστόσο, ο ίδιος δικαίως κρατά ως έναν βαθμό συνυφασμένα τα δύο νήματα της ιστορίας, γιατί, όπως εξηγεί στην εισαγωγή, οι μύθοι για τον Ρασπούτιν είναι αυτοί ακριβώς που τον καθιστούν ένα σημαντικό ιστορικό πρόσωπο: Όσο βαθύτερα προχωρούσα στην έρευνά μου, τόσο περισσότερο πειθόμουν ότι ένα από τα πιο σημαντικά στοιχεία που αφορούν τον Ρασπούτιν, εκείνο που τον ανήγαγε σε τόσο εξαιρετική και ισχυρή προσωπικότητα, δεν ήταν τόσο αυτό που έκανε αλλά αυτό που οι άλλοι θεωρούσαν ότι έκανε ... . Συνειδητοποίησα λοιπόν ότι εάν διαχώριζα τον Ρασπούτιν από τη μυθολογία του, θα παρερμήνευα εντελώς την προσωπικότητά του. Δεν υπάρχει Ρασπούτιν χωρίς τις ιστορίες για τον Ρασπούτιν. Κι έτσι μελέτησα με μεγάλη προσοχή τις ιστορίες αυτές, τα όσα ψιθυρίζονταν μεταξύ των αυλικών στα παλάτια των Ρομανόφ, τα πικάντικα κουτσομπολιά που πλανώνταν στον αέρα των αριστοκρατικών σαλονιών της Αγίας Πετρούπολης, τις γαργαλιστικές αφηγήσεις στον σκανδαλοθηρικό τύπο ή τα πορνογραφικά αστεία που ανταλλάσσονταν μεταξύ των ρώσων εμπόρων και στρατιωτών. Ακολουθώντας το νήμα των αφηγήσεων για τον Ρασπούτιν μπόρεσα να ανακατασκευάσω το πώς δημιουργήθηκε ο μύθος του Ρασπούτιν, από ποιον, και για ποιον λόγο. Η ανακάλυψη του Σμιθ δεν είναι νέα. Η σύνδεση του ανθρώπου με τον μύθο του αποτελεί εδώ και καιρό κεντρικό στοιχείο των βιογραφιών του Ρασπούτιν. Υπάρχουν αρκετά πρόσφατα παραδείγματα βιβλίων στα οποία είναι το κύριο θέμα, όπως εκείνο του Τζόζεφ Φέρμαν με τίτλο Ρασπούτιν: Η ανείπωτη ιστορία (Joseph Fuhrmann, Rasputin: The Untold Story, 2013) και το πολύ πιο ανάλαφρο βιβλίο της Φράνσις Γουέλτς, Ρασπούτιν: Μια σύντομη ζωή (Frances Welch, Rasputin: A Short Life, 2014), το οποίο συζητά επίσης το θέμα του σοβιετικού μύθου, με το οποίο δεν ασχολήθηκε ο Σμιθ. Κατά τις τελευταίες δεκαετίες, οι ιστορικοί έχουν αναλύσει λεπτομερώς τις πολιτικές επιπτώσεις του μύθου του Ρασπούτιν και την ευρύτερη επίδραση των διαδόσεων περί «σκοτεινών δυνάμεων» στην Αυλή, στη συσπείρωση όλων των τάξεων της κοινωνίας εναντίον της μοναρχίας. Σε μια επαναστατική κρίση δεν είναι η αλήθεια που μετράει, αλλά οι λαϊκές αντιλήψεις και πεποιθήσεις. Οι αφηγήσεις για τον Ρασπούτιν μετατράπηκαν σε πολιτική πραγματικότητα. Αν και η ανάλυση που κάνει ο Σμιθ σε αυτές τις αφηγήσεις δεν είναι καινούρια, είναι εντούτοις η πιο διεξοδική, καθώς βασίστηκε στη μελέτη μεγάλου αριθμού αρχείων και καταλήγει σε συμπεράσματα για το παραμικρό ίχνος αποδεικτικών στοιχείων από εφημερίδες και απομνημονεύματα. Το αποτέλεσμα είναι ένα υπερβολικά μεγάλο βιβλίο, γεμάτο ονόματα και λεπτομέρειες, ειλικρινές και σοβαρό (χωρίς να λείπουν και τα αστεία), που όμως συνιστά μια πολύτιμη διόρθωση στις πιο εντυπωσιακές και ευφάνταστες βιογραφίες που κυκλοφορούν, όπως αυτή του θεατρικού συγγραφέα και ιστορικού Έντβαρντ Ρατζίνσκι, με τίτλο Ο φάκελος Ρασπούτιν (Edvard Radzinsky, The Rasputin File, 2000), και σε ένα πλήθος πρόσφατων ρωσικών βιβλίων, τα οποία μηρυκάζουν τους παλιούς μύθους που εμφανίζουν τον Ρασπούτιν ως διαβολικό πράκτορα των Εβραίων ή των Ελευθεροτεκτόνων αποφασισμένο να καταστρέψει τη Ρωσία. Αδιάσειστα στοιχεία για αυτόν είναι δύσκολο να βρεθούν. Δεν υπάρχει σχεδόν τίποτα για τα πρώτα τριάντα χρόνια της ζωής του, εκτός από ένα κενό γεμάτο με όλα τα είδη των ιστοριών που επινοούσαν ο Ρασπούτιν και άλλοι. Για μεγάλο χρονικό διάστημα, ακόμη και η ηλικία του αποτελούσε αντικείμενο της μυθολογίας γύρω από το πρόσωπό του: ο Ρασπούτιν διέδιδε τη φήμη ότι ήταν μεγαλύτερος από όσο ήταν, για να υποστηρίξει την εικόνα του ως γενειοφόρου «άγιου ανθρώπου». Στο σιβηρικό χωριό Ποκρόφσκοε, όπου γεννήθηκε το 1869, λέγεται ότι ως έφηβος ήταν μέθυσος, ακόλαστος, και κλέφτης αλόγων· τον αποκαλούσαν ρασπούτνικ, που σημαίνει «άσωτος», σύμφωνα με τις ιστορίες που αργότερα κυκλοφόρησαν στον Τύπο. Όμως ο Σμιθ έχει αποκαλύψει πιο αξιόπιστα στοιχεία ‒στα αρχεία του τοπικού ειρηνοδικείου που αποτελούν μέρος των αρχείων Τομπόλσκ στη Σιβηρία‒, γεγονός που υποδηλώνει ότι ο Ρασπούτιν δεν ήταν τίποτα περισσότερο από ένα αγενές, απείθαρχο παιδί, ίσως ένοχο για μικροκλοπές, αλλά όχι για σοβαρότερα παραπτώματα όπως η κλοπή αλόγων. Κάποια στιγμή, ίσως το 1893, αλλά το πιο πιθανό τέσσερα χρόνια αργότερα, ανάλογα με την εκδοχή της ζωής του την οποία πιστεύετε, ο Ρασπούτιν άφησε το χωριό του και εντάχθηκε στους στράνικι, τους «ιερούς περιπλανώμενους ή θρησκευτικούς προσκυνητές», οι οποίοι για αιώνες περπατούσαν από άκρη σε άκρη τη Ρωσία ζώντας από την ελεημοσύνη των χωρικών. Είναι πιθανό να έφτασε και ως το Άγιο Όρος, το αρχαίο κέντρο του ορθόδοξου μοναχισμού στη βορειοανατολική Ελλάδα. Αργότερα καυχιόταν ότι είχε ταξιδέψει ως τους Αγίους Τόπους, αν και δεν υπάρχει κανένα αρχείο από αυτό το προσκύνημα. «Ο Ρασπούτιν ανέπτυξε μέσα από τα ταξίδια του το ταλέντο να διαβάζει τους ανθρώπους», υποστηρίζει ο Σμιθ, παρασυρόμενος κάπως από τη μυστηριακή αύρα του θέματός του. Μπορούσε να συναντήσει κάποιον για πρώτη φορά και περιέργως να δει μέσα του ‒ τι είχε στο μυαλό του, τα προβλήματα που είχε βιώσει στο παρελθόν, ποιος ήταν ως άνθρωπος. Και ήξερε πώς να μιλήσει γι’ αυτά. Σίγουρα είχε χάρισμα στο να θεραπεύει, έναν τρόπο να αγγίζει τα σώματα και να χαλαρώνει τη σκέψη που ορισμένες φορές έφτανε στα όρια της σεξουαλικής κακοποίησης. Ο Ρασπούτιν δεν διέθετε την απαραίτητη εκπαίδευση ώστε να γίνει ιερέας (δεν ήταν ένας «τρελός μοναχός»). Ο τρόπος με τον οποίο συνδύαζε τον μυστικισμό με τον ερωτισμό είχε πολλά κοινά με τις πρακτικές των χλίστι («τα μαστίγια»), μιας παράνομης αίρεσης που πίστευε ότι η αμαρτία ήταν αναγκαίο βήμα προς την εξιλέωση. Οι χλίστι χόρευαν γυμνοί και επιδίδονταν σε μαστιγώσεις και ομαδικό σεξ. Το 1907, οι αρχές του Τομπόλσκ άρχισαν να ερευνούν κάποιες εξωφρενικές καταγγελίες, ότι ο Ρασπούτιν συνδεόταν με τους χλίστι. Η έρευνα σταμάτησε το 1908 και ξεκίνησε πάλι το 1912, όμως δεν βρέθηκαν ενοχοποιητικά στοιχεία που να τον συνδέουν με την αίρεση, καταλήγει ο Σμιθ μετά από μελέτη των αρχείων. Ωστόσο, οι φήμες δεν σταματούσαν. Πέντε χρόνια αργότερα, μετά την Επανάσταση του Φεβρουαρίου και την πτώση της μοναρχίας, η Προσωρινή Κυβέρνηση ξεκίνησε νέα έρευνα, όμως δεν βρήκε καμία απόδειξη ότι ο Ρασπούτιν υπήρξε χλίστι. Το 1905 ο Ρασπούτιν εμφανίστηκε στην Αγία Πετρούπολη, η οποία την εποχή εκείνη συγκλονιζόταν από απεργίες και διαδηλώσεις εναντίον της κυβέρνησης, οι οποίες εξαπλώνονταν σε όλη την αυτοκρατορία απειλώντας τη μοναρχία. Στην πρωτεύουσα προσέλκυσε την προσοχή ορισμένων κορυφαίων κληρικών της Ρωσίας, μεταξύ των οποίων ο αρχιμανδρίτης Θεοφάνης, εξομολογητής της Αλεξάνδρας, ο οποίος τον γνώρισε στην αυτοκρατορική οικογένεια. Ήταν μια εποχή που η Αυλή και οι κοινωνικοί κύκλοι της πρωτεύουσας ήταν βυθισμένοι στις εναλλακτικές μορφές θρησκείας. Παντού έβραζε η περιέργεια για τον πνευματισμό και τη θεοσοφία, τον αποκρυφισμό και το υπερφυσικό, τον υπνωτισμό και τη πίστη ως μέσο ίασης, ένα κλίμα που «ενθάρρυνε την πεποίθηση ότι διαβολικές δυνάμεις βρίσκονταν εν δράσει», όπως υποστηρίζει ο Σμιθ. Ο Ρασπούτιν πλησίασε κοντά στον τσάρο και την τσαρίνα ως θεραπευτής του γιού τους, τσάρεβιτς Αλεξέι, αν και ο Σμιθ σπεύδει να επισημάνει ότι «από την αρχή ο Ρασπούτιν δεν δίσταζε να συζητά θέματα του κράτους με τον τσάρο». Κανείς δεν μπορεί να εξηγήσει την παράξενη ικανότητά του να σταματά την εσωτερική αιμορραγία του αγοριού (μια φορά ακόμη και μέσω τηλεγραφήματος), αλλά κάθε νέο «θαύμα» έπειθε την Αλεξάνδρα ότι ο άνθρωπος αυτός ήταν η απάντηση στις προσευχές της. Επικαλούμενος την πρόσφατη ιατρική έρευνα, ο Σμιθ ισχυρίζεται ότι βασικό ρόλο έπαιξε η κατευναστική επίδραση των λόγων του, όχι μόνο στον Αλεξέι αλλά και στην υστερική μητέρα του: «Εδώ και δεκαετίες είναι γνωστό ότι το άγχος και τα αρνητικά συναισθήματα έχουν ως αποτέλεσμα την επιδείνωση των συμπτωμάτων της αιμοφιλίας, ενώ, αντιστρόφως, η χαλάρωση και η ηρεμία μειώνουν τη ροή του αίματος των τριχοειδών αγγείων και βοηθούν τη διαδικασία επούλωσης». Ενδεχομένως να είναι αυτή η εξήγηση. Όμως ποιος το ξέρει; Υπό την προστασία της τσαρίνας ο Ρασπούτιν παρεκτράπηκε. Ιστορίες για την ακόλαστη συμπεριφορά του σε εστιατόρια και οίκους ανοχής εμφανίστηκαν στον σκανδαλοθηρικό τύπο, οι οποίες μοσχοπουλούσαν. Η απειλή της επανάστασης είχε αναγκάσει τον τσάρο να παραχωρήσει νέες ελευθερίες στον Τύπο, στο πλαίσιο των πολιτικών μεταρρυθμίσεων, τον Οκτώβριο του 1905. Όπως δείχνει ο Σμιθ, πολλές από αυτές τις ιστορίες ήταν κατασκευασμένες ή διογκωμένες από τον Τύπο, που έθετε τα γεγονότα στην άκρη χάριν της πώλησης φύλλων. Καθώς η ζημιά από αυτά τα σκάνδαλα μεγάλωνε, σε ορισμένους κύκλους ρίζωσε η πίστη ότι ο Ρασπούτιν ήταν πράκτορας των «σκοτεινών δυνάμεων» ‒Εβραίων, Ελευθεροτεκτόνων, επαναστατών, κ.λπ.‒ που τον χρησιμοποιούσαν για να υπονομεύσουν τη μοναρχία. Η αστυνομία τον έθεσε υπό επιτήρηση και συγκέντρωνε κάθε αναφορά που συνέδεε το πρόσωπό του με πρακτικές δωροδοκίας, μέθης και σεξουαλικής εκμετάλλευσης. Ο πολιτικός κόσμος ζήτησε την απομάκρυνσή του από την Αυλή. Αλλά ο Νικόλαος δεν άκουγε κανέναν. Έβλεπε τον Ρασπούτιν ως έναν «απλό, θρησκευόμενο, αφελή Ρώσο», την ενσάρκωση της «ιερής ένωσης» μεταξύ του τσάρου και του ρωσικού λαού ‒ μια μεσαιωνική φαντασίωση στην οποία είχε προσκολληθεί η κυβέρνησή του, στην προσπάθειά της να αντιμετωπίσει την αυξανόμενη πίεση για πολιτικές ευθύνες. Ο Ρασπούτιν ενθάρρυνε αυτή τη φαντασίωση, ενώ παρηγορούσε τον Νικόλαο όταν μαστιζόταν από αμφιβολίες και του θύμιζε τον όρκο που είχε δώσει κατά τη στέψη του, ότι θα κυβερνήσει ως μονάρχης: δεν έπρεπε, του έλεγε, να ακούει τους υπουργούς του ή την κοινή γνώμη, αλλά μόνο τον Θεό. Όπως επισημαίνει ο Σμιθ, ο τσάρος έβλεπε την επαφή του με τον Ρασπούτιν ως ιδιωτική, για την οικογένειά του και μόνο. Η κατευναστική παρουσία του «άγιου ανθρώπου» ήταν απαραίτητη για τη γαλήνη στο σπίτι του («καλύτερα δέκα Ρασπούτιν παρά μία κρίση υστερίας της αυτοκράτειρας», εξηγούσε ο Νικόλαος στον πρωθυπουργό του, Πιοτρ Στολίπιν). Ο τσάρος δεν μπορούσε να καταλάβει γιατί η κυβέρνηση αδυνατούσε να εμποδίσει τις εφημερίδες να δημοσιεύουν άρθρα για τον Ρασπούτιν ‒ σαν να μην είχε καμία σημασία η ελευθερία του Τύπου την οποία είχε παραχωρήσει. Όταν ο Στολίπιν προέτρεψε τους συντάκτες των εφημερίδων να σταματήσουν τη δημοσίευση των ιστοριών αυτών, μερικές συμφώνησαν απρόθυμα να στρέψουν το ενδιαφέρον τους μακριά από τον Ρασπούτιν, όμως άλλες, αναφέρει ο Σμιθ, δήλωσαν ότι θα το έκαναν όταν «θα εξαφανιζόταν και δεν θα υπήρχε πλέον λόγος για τον Τύπο να ασχοληθεί με αυτόν». Η αστυνομία, εν τω μεταξύ, συνέλεγε αντίγραφα κάθε άρθρου που μπορούσε να βρει για αυτόν, σε ρωσικό και ξένο τύπο, όμως δεν έκανε τίποτα παραπάνω και τα αντίγραφα που συγκεντρώθηκαν κατέληξαν να μαζεύουν σκόνη στο αρχείο. Η κατάσταση ήταν παράλογη. Σηματοδοτούσε ένα διογκούμενο πρόβλημα της μοναρχίας που ο Σμιθ δεν αναλύει σε βάθος: την αδυναμία της να διαχειριστεί τις ειδήσεις και την πληροφόρηση του κοινού σε μια εποχή που η επιβίωσή της εξαρτιόταν από αυτό. Το πρόβλημα έγινε οξύτερο όταν η Ρωσία μπήκε σε πόλεμο με τη Γερμανία. Μετά από μια σειρά από ήττες, ο τσάρος ανέλαβε τον έλεγχο των δυνάμεων στο μέτωπο, αφήνοντας την τσαρίνα στην Αγία Πετρούπολη, όπου με την ενθάρρυνση του Ρασπούτιν πήρε τον έλεγχο της κυβέρνησης. Η Αλεξάνδρα έστελνε στον Νικόλαο γράμματα με οδηγίες για τα πάντα, από τις προμήθειες τροφίμων έως τις πολεμικές στρατηγικές, βασιζόμενη στις συμβουλές του «φίλου μας». Καθώς η κατάσταση επιδεινωνόταν, άρχισαν να διαδίδονται φήμες ότι ο Ρασπούτιν και η τσαρίνα δούλευαν για τον εχθρό, και έδιναν πληροφορίες απευθείας στο Βερολίνο για τις κινήσεις των ρωσικών στρατευμάτων. Οι γερμανικές καταβολές της τσαρίνας ‒ήταν κόρη του Μεγάλου Δούκα της Έσσης‒ και οι στενές σχέσεις μεταξύ της ρωσικής και γερμανικής αυλής προσέδιδαν βαρύτητα σε αυτές τις διαδόσεις. Όπως δικαίως υπογραμμίζει ο Σμιθ, δεν ήταν μόνο οι στρατιώτες και οι χωρικοί που πίστευαν τις φήμες, αλλά και οι αξιωματικοί, οι πολιτικοί, και οι γάλλοι και βρετανοί διπλωμάτες, κάτι που επέτρεπε στους Γερμανούς να προκαλούν ακόμη μεγαλύτερη σύγχυση και να σπέρνουν διχόνοια διαδίδοντας ψευδείς ειδήσεις για μυστικές συνομιλίες μεταξύ του Βερολίνου και των υπουργών του τσάρου οι οποίοι βρίσκονταν κοντά στον Ρασπούτιν, που θα οδηγούσαν σε μια ειρήνη συμφωνημένη μεταξύ τους. Τέτοιες ιδέες θα χρησίμευαν τελικά για να δικαιολογήσουν την Επανάσταση ως πατριωτική πράξη. Εξίσου πιστευτές γίνονταν οι φήμες περί σεξουαλικών σκανδάλων στην Αυλή. Αυτές έλεγαν ότι η τσαρίνα ήταν ερωμένη του Ρασπούτιν και λεσβιακή ερωμένη της Άννα Βιρούμποβα, κυρίας επί των τιμών στην αυλή της, η οποία έπαιρνε μέρος σε όργια και με τους δύο. Η «σεξουαλική διαφθορά» της Αλεξάνδρας έγινε ένα είδος αλληγορίας για τη νοσηρή κατάσταση της μοναρχίας, όπως ακριβώς οι ιστορίες για την ερωτική ζωή της Μαρίας Αντουανέτας είχαν διαβρώσει την εξουσία του «ανίκανου» βασιλιά Λουδοβίκου τις παραμονές της Γαλλικής Επανάστασης το 1789. Ποιος θα ήθελε έναν κερατά για τσάρο; Οι πορνογραφικές καρτ-ποστάλ μετέφεραν αυτήν ακριβώς την ιδέα. Μία, για παράδειγμα, έδειχνε τον Ρασπούτιν να κρατά το γυμνό στήθος της Αλεξάνδρας με τη λεζάντα «απολυταρχία» («σαμοντερζάβιε») ‒ ένα λογοπαίγνιο στη διπλή έννοια της λέξης ντερζάτ («έχω στην κατοχή μου») που εμπεριέχει την «απολυταρχία». Το ότι η τσαρίνα βρισκόταν στην σεξουαλική «κατοχή» του Ρασπούτιν τον είχε μετατρέψει στον πραγματικό κυβερνήτη της Ρωσίας. Καμία από αυτές τις φήμες δεν είχε βάση στην πραγματικότητα. (Η Βιρούμποβα ήταν μια όχι ιδιαίτερης ευφυΐας γεροντοκόρη, ξεμυαλισμένη από τις μυστικιστικές δυνάμεις του Ρασπούτιν και με ιατρικά πιστοποιημένη την παρθενία της από ειδική επιτροπή που ανέλαβε να ερευνήσει τις κατηγορίες εναντίον της, το 1917). Παρότι οι φήμες ήταν ψευδείς, χρησιμοποιήθηκαν εντούτοις για να κινητοποιήσουν ένα οργισμένο κοινό ενάντια στη μοναρχία. Οι επίσημες προσπάθειες για την αντιμετώπιση αυτών των ιστοριών ήταν γελοιωδώς αδύναμες. Για να προπαγανδίσει το πατριωτικό της πνεύμα, η αυτοκρατορική οικογένεια κανόνισε μια φωτογράφιση για την τσαρίνα και τις κόρες της ντυμένες με στολές του Ερυθρού Σταυρού. Στη συνέχεια αυτές επισκέφθηκαν τους τραυματίες σε στρατιωτικά νοσοκομεία στο Πέτρογκραντ, όπως είχε μετονομαστεί η Αγία Πετρούπολη μετά την έναρξη του πολέμου για να ακούγεται λιγότερο γερμανική. Δεν είχαν όμως συνειδητοποιήσει ότι η εικόνα της νοσηλεύτριας είχε αλλάξει, όταν μια παρτίδα από στολές νοσοκόμων είχε πέσει στα χέρια των ιερόδουλων της πόλης. Ο Σμιθ δεν συζητά την αποτυχία της μοναρχίας να ελέγξει τη δημόσια εικόνα της (ούτε καν αναγνωρίζει ότι αυτό ίσως αποτελούσε πρόβλημα). Όμως περιγράφει καλά την επαναστατική ατμόσφαιρα που δημιουργήθηκε από την εξάπλωση των διαδόσεων αυτών το 1916. Η ατμόσφαιρα αυτή αποτυπώνεται στα στιχάκια ενός πρόστυχου και άτεχνου ποιήματος για τον Ρασπούτιν που κυκλοφόρησε από διάφορες εφημερίδες της Μόσχας σε αντίγραφα πολύγραφου που ο Σμιθ βρήκε στα αρχεία: Ο ναύτης λέει στον στρατιώτη: Αδελφέ, ό,τι και να πεις δεν έχει σημασία Το πουλί κυβερνά τώρα τη Ρωσία. Από το πουλί διορίζονται υπουργοί, Το πουλί κάνει πολιτική, Αρχιεπισκόπους χρίζει, Θέσεις και μετάλλια σκορπίζει. Τα στρατεύματα διατάζει, Και τα πλοία αυτό προστάζει. Στους Εβραίους την πατρίδα έχει πουλήσει, Το πουλί τις τιμές έχει αυξήσει. Έτσι, το πουλί είναι ακμαίο και ισχυρό, Και σε ό,τι κάνει καταπληκτικό. Σαφώς, αυτό δεν είναι ένα κοινό πουλί, Είναι λένε τριανταπέντε εκατοστά μακρύ... Στο τρίτο και τελευταίο μέρος της βιογραφίας ο Σμιθ ασχολείται με τα σχέδια για τη δολοφονία του Ρασπούτιν (ήταν περισσότερα από ένα) και τον απόηχο της δολοφονίας του. Η πρώτη συνωμοσία ξεκίνησε από τον υπουργό Εσωτερικών, Αλεξέι Χβοστόφ, έναν άνθρωπο που ξεχώριζε μόνο από το τεράστιο μέγεθος της κοιλιάς του και τον ακραίο αντισημιτισμό του, ο οποίος είχε εμμονή με τις φήμες που ήθελαν τον Ρασπούτιν να είναι κατάσκοπος των Γερμανών. Τα ανόητα σχέδιά του να τον πετάξει από ένα τρένο, να τον δηλητηριάσει, όπως επίσης να τον απαγάγει και να τον σκοτώσει μέσα σε ένα αυτοκίνητο, παρεμποδίστηκαν από τους υφισταμένους του και αποκαλύφθηκαν στην Αλεξάνδρα, η οποία φρόντισε να τον απομακρύνει από τη θέση του. Τα γεγονότα της συνωμοσίας που κατέληξε στη δολοφονία του Ρασπούτιν ανήκουν στον μύθο του όσο και κάθε άλλη πτυχή αυτής της ιστορίας. Η πιο συνηθισμένη εκδοχή της αφήγησης για τον θάνατό του, η οποία δίνεται συνοπτικά στην αρχή αυτής της βιβλιοκρισίας, προέρχεται από τα απομνημονεύματα του Γιουσούποφ, που κυκλοφόρησαν για πρώτη φορά το 1927 με τον τίτλο Ρασπούτιν και σε αναθεωρημένη έκδοση το 1953 με τον τίτλο Χαμένη δόξα. Όπως επισημαίνει όμως ο Σμιθ, «οι δολοφόνοι δεν είναι καλοί αφηγητές», και ιδιαίτερα ο Γιουσούποφ. Έχοντας χάσει την τεράστια περιουσία του στην Επανάσταση, όταν διέφυγε στο εξωτερικό, το μόνο πράγμα που του είχε μείνει να πουλήσει ήταν «τη φήμη του ως του ανθρώπου που σκότωσε τον Ρασπούτιν»: το να βγάλει χρήματα ήταν «πρωταρχικό κίνητρό του για τη συγγραφή του βιβλίου», το οποίο «έπρεπε να έχει δραματική ένταση για να πουλήσει». Για να δικαιολογήσει τη δολοφονία, ο Γιουσούποφ την παρουσίασε ως ηρωική νίκη ενάντια στην ενσάρκωση του διαβόλου, που δεν απέχει από τον τρόπο με τον οποίο την είχε δει η κοινωνία της Αγίας Πετρούπολης. Όμως αν η δολοφονία είχε ως στόχο να σώσει τη μοναρχία διώχνοντας τη διαβολική δύναμη που τη διέφθειρε, το αποτέλεσμα ήταν το αντίθετο: έκανε τον τσάρο ολοένα και πιο αποφασισμένο να αντισταθεί στη μεταρρύθμιση. Η Αλεξάνδρα πίστευε ότι η δολοφονία είχε γίνει από πράκτορες των Ελευθεροτεκτόνων. Ο Σμιθ τελειώνει το βιβλίο του με την κατάρρευση του καθεστώτος Ρομανόφ κατά την Επανάσταση του Φεβρουαρίου, η οποία προκάλεσε την κυκλοφορία ενός νέου τεράστιου κύματος προπαγανδιστικού και πορνογραφικού υλικού, που απεικόνιζε τον Ρασπούτιν ως την προσωποποίηση των «σκοτεινών δυνάμεων» από τις οποίες είχε απελευθερωθεί η Ρωσία. Είναι κρίμα που ο Σμιθ δεν προχώρησε την ιστορία του μετά το 1917. Ο Ρασπούτιν είχε μια μακρά ζωή μετά θάνατον, ως «δαίμονας» και «άγιος» στη μυθολογία της επανάστασης. Υπήρξε ο αντιήρωας σε πολλές σοβιετικές κινηματογραφικές ταινίες, και δοξάστηκε ως η «μεγαλύτερη ερωτική μηχανή της Ρωσίας» στο δημοφιλές τραγούδι «Ρασπούτιν» του 1978 από το δυτικογερμανικό συγκρότημα Boney M. Σήμερα το πρόσωπό του εμφανίζεται σε ρωσικές μπύρες, μπουκάλια βότκας, κούκλες ματριόσκα και άλλα τουριστικά αντικείμενα, μερικά από τα οποία πωλούνται στο Ανάκτορο Γιουσούποφ, και η αναπαράσταση της δολοφονίας του με κέρινα ομοιώματα στο υπόγειο όπου πυροβολήθηκε προσφέρεται ως αξιοθέατο στους επισκέπτες. Όσο για το πέος του, που αποτελεί μεγάλο κομμάτι του μύθου για τον Ρασπούτιν, οι φήμες έλεγαν ότι πέραν του ότι είχε μήκος τριανταπέντε εκατοστά, είχε επίσης τρία εξογκώματα σε στρατηγικά σημεία κατά μήκος του άξονά του, τα οποία ενίσχυαν τις δυνατότητές του. Το 2009 ένα μεγάλο πέος που επέπλεε σε ένα βάζο με φορμαλδεΰδη ήταν το κύριο έκθεμα στο καινούριο Μουσείο Ερωτισμού στην Αγία Πετρούπολη. Σύμφωνα με το μουσείο, το τερατώδες αντικείμενο είχε βρεθεί αποκομμένο από το σώμα του Ρασπούτιν στον τόπο της δολοφονίας του, είχε πωληθεί σε μια ομάδα από απόδημες Ρωσίδες, οι οποίες το λάτρευαν ως ιερό λείψανο, και αγοράστηκε από τον διευθυντή του μουσείου για 8.000 δολάρια από ένα αντικέρ στο Παρίσι. Κάποια άλλα στοιχεία όμως δημιουργούν αμφιβολίες για την προέλευσή του. Το 1914 ο Ρασπούτιν εξετάστηκε από γιατρούς, μετά από απόπειρα κατά της ζωής του στην οποία τον είχαν μαχαιρώσει: σύμφωνα με την ιατρική έκθεση, τα γεννητικά του όργανα ήταν τόσο μικρά και συρρικνωμένα που ο γιατρός αμφέβαλλε για το αν ήταν σε θέση να εκτελέσει σεξουαλική πράξη. © THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS 2016 — Μετάφραση: Αναστασία Μωράκη

Ένας στενός οικογενειακός φίλος

Σύνδεση