Σκέψεις για ένα τέκνο του Άδη

«Κλάψτε παιδιά! Κλάψτε! Πέθανε ο Στάλιν!» Αμφιβάλλω αν στην παγκόσμια ιστορία υπήρξε άλλος δολοφόνος, τον θάνατο του οποίου να θρήνησαν με τόση ειλικρίνεια τόσοι άνθρωποι. Αν μπορεί να εξηγήσει κανείς τον αριθμό των οδυρόμενων ανατρέχοντας στον τεράστιο πληθυσμό και στα μέσα της πληροφόρησης (σε αυτή την περίπτωση ο Μάο, όταν πεθάνει, θα καταλάβει την πρώτη θέση), είναι κατά πολύ δυσκολότερο να εξηγήσει την ποιότητα των δακρύων. Είκοσι χρόνια πριν ήμουν 13 χρονών, πήγαινα σχολείο, οπότε και μας τσουβάλιασαν όλους σε μια αίθουσα θεάτρου, μας διέταξαν να πέσουμε στα γόνατα και η γραμματέας της κομματικής οργάνωσης –μια ανδροπρεπής θείτσα με μια σειρά παράσημα κολλημένα στο στήθος της– χειρονομώντας έντονα, βάλθηκε να μας φωνάζει απ’ τη σκηνή: «Κλάψτε παιδιά! Κλάψτε! Πέθανε ο Στάλιν!», ενώ ύψωσε πρώτη τη φωνή της θρηνητικά. Εμείς, χωρίς να μπορούμε να κάνουμε τίποτα, αρχίσαμε να ξεφυσάμε απ’ τις μύτες μας κι ύστερα, σιγά-σιγά βάλαμε πραγματικά τα κλάματα. Η αίθουσα έκλαιγε, το προεδρείο έκλαιγε, οι γονείς μας έκλαιγαν, οι γείτονες έκλαιγαν, απ’ το ραδιόφωνο ακουγόταν το “Marche funèbre” του Σοπέν και κάτι του Μπετόβεν. Γενικώς, απ’ ό,τι φαίνεται, για πέντε ολόκληρες μέρες από το ραδιόφωνο δεν μετέδιδαν άλλο τίποτα από πένθιμη μουσική. Όσο για μένα (προς μεγάλη μου ντροπή τότε, προς μεγάλη μου υπερηφάνεια σήμερα) δεν έκλαψα, παρά πεσμένος στα γόνατα ξεφυσούσα όπως όλοι. Μάλλον επειδή λίγο καιρό πριν απ’ αυτό είχα ανακαλύψει σε ένα βιβλίο γερμανικών που μου είχε δανείσει ένας φίλος μου πως η λέξη «αρχηγός» στα γερμανικά ήταν «φύρερ». Το κείμενο είχε τίτλο: “Unser Führer Stalin”. Εγώ δεν μπορούσα να θρηνήσω έναν φύρερ. Μπορεί να με επηρέαζε και το γεγονός πως η οικογένειά μου ετοιμαζόταν να φύγει. Είχε γίνει ευρέως γνωστό πως ως αποτέλεσμα της «υπόθεσης των γιατρών» (για το αποτέλεσμα αυτό δεν υπήρχε περίπτωση να αμφιβάλλει κανείς) θα μετέφεραν όλους τους Εβραίους στην Άπω Ανατολή, οι οποίοι με βαριά δουλειά προς όφελος της σοσιαλιστικής τους πατρίδας θα μπορούσαν να εξαγοράσουν την ενοχή των ομογενών τους: των εγκληματικών γιατρών. Είχαμε πουλήσει το πιάνο, το οποίο ούτως ή άλλως δεν ήξερα να παίζω και το οποίο δύσκολα θα μπορούσαμε να σέρνουμε μαζί μας στις περιπλανήσεις μας ανά την χώρα, ακόμα και αν μας επέτρεπαν να το πάρουμε μαζί. Τον πατέρα τον απέλυσαν από τον στρατό όπου είχε υπηρετήσει όλον τον πόλεμο και δεν τον προσλάμβαναν πουθενά για δουλειά. Δούλευε μόνο η μητέρα μου, αλλά κι αυτής η δουλειά κρεμόταν από μια τρίχα. Ζούσαμε με τον δικό της μισθό και ετοιμαζόμασταν για την αναγκαστική μετοίκηση, ενώ έκανε τον γύρο μια επιστολή που είχαν υπογράψει ο Έρενμπουργκ, ο Μποτβίννικ[1] και άλλοι εξέχοντες Εβραίοι, στην οποία μιλούσαν για τη μεγάλη ενοχή των Εβραίων απέναντι στη σοβιετική εξουσία και η οποία θα δημοσιευόταν στην Πράβντα από μέρα σε μέρα. Στην Πράβντα όμως βγήκε η ανακοίνωση για τον θάνατο του Στάλιν και για το πώς ο θάνατος αυτός είχε προκαλέσει παλλαϊκό πένθος. Και για το ότι οι άνθρωποι έκλαιγαν. Έκλαιγαν όμως, πιστεύω, όχι γιατί ήθελαν να δικαιώσουν την Πράβντα, αλλά επειδή με τον Στάλιν συνδέονταν (ή για να το πούμε καλύτερα επειδή ο ίδιος είχε συνδέσει τον εαυτό του) με μια ολόκληρη εποχή. Τα πενταετή πλάνα, το σύνταγμα, η νίκη στον πόλεμο, η μεταπολεμική αναδόμηση, η ιδέα της τάξης – όσο εφιαλτική και να ήταν. Η Ρωσία είχε ζήσει υπό τον Στάλιν σχεδόν 30 χρόνια, σχεδόν σε κάθε δωμάτιο κρεμόταν το πορτρέτο του, είχε γίνει μέρος της συνείδησής μας, μέρος της καθημερινότητάς μας, είχαμε συνηθίσει τα μουστάκια του, το προφίλ του, που θεωρούνταν «αετίσιο», το ημιστρατιωτικό σακάκι του (ούτε ειρήνη, ούτε πόλεμος), το πατριαρχικό τσιμπούκι του – όπως συνηθίζει κανείς το πορτρέτο του προπάππου του ή την λάμπα του ηλεκτρικού. Η βυζαντινή πεποίθηση πως όλη η εξουσία απορρέει από τον Θεό, στο αντιεκκλησιαστικό μας κράτος είχε μετατραπεί στην ιδέα της σύνδεσης εξουσίας και φύσης, στην αίσθηση του αναπόδραστου, είχε γίνει κάτι σαν τις τέσσερις εποχές του χρόνου. Οι άνθρωποι ενηλικιώνονταν, παντρεύονταν, χώριζαν, γερνούσαν και πέθαιναν και όλο αυτό το διάστημα πάνω απ’ τα κεφάλια τους κρεμόταν το πορτρέτο του Στάλιν. Είχες λόγους να βάλεις τα κλάματα. Ανέκυψε το ερώτημα πώς θα ζούσαμε χωρίς τον Στάλιν. Την απάντηση δεν την ήξερε κανείς. Θα ήταν ανόητο να την περιμένουμε να έρθει απ’ το Κρεμλίνο. Υποθέτω πως οι άνθρωποι στο Κρεμλίνο δεν είναι ικανοί να δώσουν καμιά απάντηση. Επειδή στο Κρεμλίνο –το έχει αυτό το συγκεκριμένο μέρος– γίνεται λόγος πάντα μόνο για την απόλυτη εξουσία και όσο γίνεται λόγος ακριβώς γι’ αυτήν, τόσο ο Στάλιν για τους ανθρώπους στο Κρεμλίνο αν δεν είναι ενσάρκωση, τουλάχιστον όμως, και σε κάθε περίπτωση, είναι κάτι παραπάνω από φάντασμα. Παρακολουθήσαμε όλοι με μεγάλη προσοχή τις εξελίξεις με το πτώμα του. Στην αρχή τοποθέτησαν το πτώμα στο Μαυσωλείο. Μετά το 20ό Σσυνέδριο το πήραν από κει, το έκαψαν και έχτισαν τη στάχτη του μέσα σε μια τεφροδόχο στα τείχη του Κρεμλίνου, όπου βρίσκεται ακόμα και σήμερα. Ύστερα –πολύ πρόσφατα– δίπλα στην τεφροδόχο τοποθέτησαν μια αρκετά σεμνή (τουλάχιστον με τα κριτήρια της εποχής μας) προτομή του. Αν εξετάσει κανείς τη συμβολική σημασία όλων αυτών των μεταμορφώσεων –και πρέπει να την εξετάσει, αλλιώς τι νόημα έχει;‒ τότε μπορεί κανείς να πει πως στην αρχή στο Κρεμλίνο επικρατούσε ο στόχος της διατήρησης του στάτους κβο, πως ύστερα επικράτησε η επιθυμία να στείλει εκείνο το στάτους κβο –εν μέρει είναι αλήθεια– στο ανάθεμα, το οποίο ανάθεμα αργότερα αποφάσισαν να αρθεί. Με άλλα λόγια δημιουργήθηκε η εντύπωση πως κανείς δεν ήξερε τι να κάνει με τον μακαρίτη. Με τον μακαρίτη; Από σωματικής απόψεως ναι, από ψυχολογικής όμως; Εδώ βεβαίως είναι εύκολο να αφεθεί κανείς σε κρίσεις πως τάχα η ουσία δεν είναι ο Στάλιν αλλά το σύστημα που γεννήθηκε απ’ αυτόν ή που τον γέννησε. Πως παρά το ότι η Ρωσία θα χρειαζόταν μια δική της δίκη της Νυρεμβέργης, ήταν καλύτερο που δεν έγινε, μιας και η ιδέα της συγχώρεσης (ειδικά της ασυνείδητης) είναι υψηλότερη από την ιδέα «οφθαλμός αντί οφθαλμού». Πως η τεχνολογική πρόοδος θα βάλει αργά η γρήγορα τα πάντα στη θέση τους, μιας και ακόμα και ένα ολοκληρωτικό σύστημα, αν θέλει να επιζήσει θα πρέπει να αναπτυχθεί σε τεχνοκρατικό σύστημα, και πως γενικώς μας περίμενε η σύγκλιση. ΟΚ. Αλλά στη δεδομένη περίπτωση δεν με ενδιαφέρουν ούτε τα απαρχαιωμένα, ούτε τα προοδευτικά συστήματα και οι πορείες τους. Δεν με ενδιαφέρουν ούτε τα «άδυτα των αδύτων», ούτε η ψυχολογία «των ισχυρών αυτού του κόσμου». Με ενδιαφέρουν οι ηθικές συνέπειες του σταλινισμού, κυρίως εκείνο το πογκρόμ που προκάλεσε στα μυαλά των συγχρόνων μου και γενικότερα στη συνείδηση των ανθρώπων του αιώνα μας. Επειδή, έτσι το βλέπω εγώ, ο σταλινισμός είναι πρώτα απ’ όλα ένας τρόπος σκέψης και δευτερευόντως μια τεχνική άσκησης εξουσίας, μια τεχνική διοίκησης. Επειδή φοβάμαι πως δεν υπάρχουν απαρχαιωμένοι τρόποι σκέψης. Σχεδόν τριάντα χρόνια, μια χώρα διακοσίων εκατομμυρίων ανθρώπων την διοικούσε ένας άνθρωπος τον οποίον οι μεν θεωρούσαν εγκληματία και οι δε παρανοϊκό, ενώ κάποιοι τρίτοι έναν Ανατολίτη αγροίκο που στην πραγματικότητα θα μπορούσε κανείς να αλλάξει, και με τον οποίο όμως και οι μεν, και οι δε, και οι τρίτοι κάθονταν γύρω από το ίδιο τραπέζι, συζητούσαν και αντάλλασσαν χειραψίες. Ο άνθρωπος αυτός δεν γνώριζε ούτε μια ξένη γλώσσα, της ρωσικής συμπεριλαμβανομένης, την οποία έγραφε με τρομερά γραμματικά λάθη. Κι όμως, στα βιβλιοπωλεία σχεδόν ολόκληρου του κόσμου μπορεί κανείς να βρει τα άπαντά του, που γράφτηκαν για λογαριασμό του από ανθρώπους οι οποίοι εξοντώθηκαν ακριβώς επειδή έκαναν αυτή τη δουλειά, ή και που έμειναν ζωντανοί για τον ίδιο λόγο. Ο άνθρωπος αυτός είχε τις πλέον συγκεχυμένες απόψεις για την ιστορία (εκτός απ’ τον Ηγεμόνα του Μακιαβέλλι, που βρισκόταν πάντα πάνω στο κομοδίνο του), για τη γεωγραφία, τη φυσική, τη χημεία· οι επιστήμονές του όμως, παρότι φυλακισμένοι, μπόρεσαν να κατασκευάσουν και την ατομική βόμβα και τη βόμβα υδρογόνου, οι οποίες σε ποιότητα δεν υπολείπονταν σε τίποτα των κατασκευασμένων στον λεγόμενο ελεύθερο κόσμο αδελφών τους. Ο άνθρωπος αυτός που δεν είχε καμία πείρα στην διοίκηση επιχειρήσεων, κατάφερε και δημιούργησε έναν μοναδικό σε μέγεθος μηχανισμό μυστικής αστυνομίας, που προκαλούσε τον ίδιο τρόμο στον μαθητή που έβλεπε έναν κοριό να σέρνεται πάνω στο πορτρέτο του αρχηγού στον τοίχο και ένιωθε κρύο ιδρώτα στη σκέψη πως θα μπορούσε να το δει αυτό ο δάσκαλός του, όσο και στο πρώην στέλεχος της Κομιντέρν που έγραφε τα απομνημονεύματά του σε κάποια ζούγκλα της Νοτίου Αμερικής. Διοικούσε τη χώρα επί σχεδόν τριάντα χρόνια και όλον αυτόν τον καιρό δολοφονούσε. Δολοφονούσε τους συμπολεμιστές του (κάτι που δεν ήταν και τόσο άδικο, μιας και ήταν κι αυτοί δολοφόνοι), δολοφονούσε και όσους δολοφονούσαν τους συμπολεμιστές του. Δολοφονούσε και τα θύματα και τους θύτες. Ύστερα άρχισε να δολοφονεί ολόκληρες κατηγορίες ανθρώπων – και για να εκφραστούμε με τον τρόπο του: ολόκληρες τάξεις. Ύστερα καταπιάστηκε με τη γενοκτονία. Ο αριθμός των ανθρώπων που πέθαναν στα στρατόπεδά του είναι ανυπολόγιστος, όπως ανυπολόγιστος είναι και ο αριθμός των ίδιων των στρατοπέδων, που σε αναλογία με την έκταση της Γερμανίας σε σχέση με την έκταση της ΕΣΣΔ, ξεπερνούσε τον αριθμό των στρατοπέδων του Τρίτου Ράιχ. Στο τέλος της δεκαετίας του 1950 δούλευα ο ίδιος στην Άπω Ανατολή, πυροβολώντας τρελαμένες αρκούδες που είχαν συνηθίσει να τρέφονται με τα πτώματα απ’ τους τάφους των στρατοπέδων και τώρα πέθαιναν επειδή δεν μπορούσαν να επιστρέψουν στην κανονική τους τροφή. Και όλον αυτόν τον καιρό, όσο δολοφονούσε, έχτιζε. Στρατόπεδα, νοσοκομεία, σταθμούς παραγωγής ηλεκτρικού ρεύματος, γιγαντιαία μεταλλουργεία, κανάλια, πόλεις κ.λπ., μαζί με μνημεία στον εαυτό του. Σταδιακά ανακατεύτηκαν όλα σε αυτή την τεράστια χώρα. Είχε γίνει πια ακατανόητο το ποιος έχτιζε και ποιος δολοφονούσε. Ακατανόητο και το ποιον να αγαπήσει κανείς, και ποιον να φοβηθεί, το ποιος κάνει το Κακό και ποιος το Καλό. Το μόνο που απέμενε ήταν να συμπεράνει κανείς πως όλα αυτά ήταν ένα και το αυτό. Μπορούσε κανείς να ζήσει, να κατανοήσει όμως το γιατί ζούσε ήταν ακατανόητο. Να λοιπόν που κάποτε απ’ την ηθική μας στην οποία κυριαρχεί η ιδέα της αμφισημίας των πάντων προέκυψε η διττή σκέψη. Όταν λέω «διττή σκέψη», δεν έχω υπόψη το γνωστό φαινόμενο του «λέω-αυτό-αλλά-σκέφτομαι-το-άλλο-και-αντίστροφα». Ούτε έχω υπόψη μου κάποια οργουελιανή κατάσταση. Έχω υπόψη μου την απόρριψη της ηθικής ιεραρχίας που λαμβάνει χώρα όχι προς όφελος κάποιας άλλης ιεραρχίας, παρά προς όφελος του Τίποτα. Έχω υπόψη εκείνη την κατάσταση του μυαλού, που χαρακτηρίζεται απ’ τον κανόνα «αυτό-είναι-κακό-αλλά-σε-γενικές-γραμμές-είναι-καλό» (και-σπάνια-το αντίθετο). Με άλλα λόγια έχω υπόψη την απώλεια όχι μόνο του απόλυτου, αλλά και του σχετικού ηθικού κριτηρίου. Με άλλα λόγια έχω υπόψη όχι την παράλληλη καταστροφή δυο ανθρώπινων κατηγοριών –του Καλού και του Κακού– ως απόρροια της αναμεταξύ τους μάχης, αλλά την παράλληλη διάλυσή τους ως απόρροια της συνύπαρξής τους. Για να το πω ακριβέστερα, έχω υπόψη μου τη σύγκλισή τους. Το να έλεγε κανείς πάντως πως αυτή η διαδικασία έγινε εντελώς συνειδητά, θα ήταν παρατραβηγμένο. Όταν γίνεται λόγος για ανθρώπινες υπάρξεις, είναι γενικώς καλύτερα να αποφεύγει κανείς κάθε είδους γενίκευση. Και αν το επιτρέπω αυτό στον εαυτό μου, είναι επειδή τα πεπρωμένα των ανθρώπων εκείνη την εποχή ήταν μέχρι ενός ορισμένου σημείου κοινά. Για την πλειονότητα, η διττή πνευματική κατάσταση προέκυπτε όχι σε κάποιο αφηρημένο επίπεδο, ούτε σε επίπεδο σκέψης, αλλά στο επίπεδο του ενστίκτου, στο επίπεδο ελάχιστων προαισθημάτων, ενύπνιων εικασιών. Για τους λίγους δε, φυσικά όλα ήταν καθαρά, επειδή ο ποιητής που επιτελεί την κοινωνική αποστολή να υμνήσει τον αρχηγό, έκανε σκέψεις πάνω στην αποστολή του και διάλεγε τι έλεγε, με άλλα λόγια επέλεγε. Και ο υπάλληλος, από τη σχέση του οποίου με τα πράγματα κρεμόταν το τομάρι του, και αυτός επέλεγε. Και τα λοιπά. Για να μπορεί κανείς να κάνει τη σωστή επιλογή και να επιτελέσει μέσα απ’ τη σύγκλιση, το Κακό (ή το Καλό) χρειαζόταν, φυσικά, η ώθηση της βούλησης. Εδώ βοήθεια στον άνθρωπο παρείχε η επίσημη προπαγάνδα με το θετικό της λεξιλόγιο και τη φιλοσοφία της σχετικά με το δίκιο της πλειοψηφίας. Αν βέβαια δεν την πίστευε, τον ρόλο αυτό αναλάμβανε απλώς ο τρόμος. Αυτό που συνέβαινε στο επίπεδο της σκέψης ενισχυόταν στο επίπεδο του ενστίκτου και τανάπαλιν. Έχω την εντύπωση ότι καταλαβαίνω πώς συνέβαιναν όλα αυτά. Όταν πίσω απ’ το Καλό βρίσκεται ο Θεός και πίσω απ’ το Κακό ο διάβολος, ανάμεσα στις δυο αυτές έννοιες υπάρχει έστω μια καθαρή εννοιολογική διαφορά. Στον σύγχρονο όμως κόσμο πίσω απ’ το Καλό και το Κακό βρίσκεται μόνο ένα: η ύλη. Η ύλη, καθώς ξέρουμε, δεν διαθέτει από μόνη της ηθικές ιδιότητες. Με άλλα λόγια, το Καλό είναι τόσο υλικό όσο και το Κακό, ενώ έχουμε μάθει να τα βλέπουμε ως υλικές αξίες. Το χτίσιμο είναι Καλό, το γκρέμισμα Κακό. Με άλλα λόγια, και το Καλό και το Κακό συνιστούν καταστάσεις της πέτρας. Η τάση προς την πραγμάτωση του ιδανικού, για την υλοποίησή του πήγε πολύ μακριά, και συγκεκριμένα: στην εξιδανίκευση της ύλης. Αυτή είναι η ιστορία του Πυγμαλίωνα και της Γαλάτειας. Κατά την άποψή μου, όμως, το ζωντάνεμα της πέτρας ενέχει κάτι το απειλητικό. Μπορεί κανείς, ίσως, να το πει με μεγαλύτερη ακόμα ακρίβεια. Ως αποτέλεσμα της εκκοσμίκευσης της συνείδησης, η οποία τελείται σε παγκόσμιο επίπεδο, από τον απορριφθέντα χριστιανισμό στον άνθρωπο απέμεινε το λεξιλόγιο, το οποίο δεν γνωρίζει να χρησιμοποιεί οπότε και κάθε φορά αυτοσχεδιάζει. Οι απόλυτες έννοιες κατάντησαν απλές λέξεις που επεξηγούνται σε προσωπικό επίπεδο, αν όχι σε απλό επίπεδο προφοράς. Με άλλα λόγια, και στην καλύτερη περίπτωση, υπό όρους. Η ιδέα είναι πολύ κοντά στην ανθρώπινη φύση, επειδή απαλλάσσει τους πάντες από την οποιαδήποτε ευθύνη. Αυτή είναι και η αιτία της επιτυχίας των ολοκληρωτικών καθεστώτων: επειδή ακριβώς ανταποκρίνονται στην αρχέγονη ανάγκη του ανθρώπινου είδους να απαλλαγεί από την ευθύνη. Και το γεγονός ότι σε αυτόν τον αιώνα των απίστευτων καταστροφών δεν μπορέσαμε να βρούμε ανάλογη –επειδή θα έπρεπε κι αυτή να είναι απίστευτη– αντίδραση σε αυτές τις καταστροφές, μαρτυρά το γεγονός ότι προσεγγίσαμε την πραγμάτωση της συγκεκριμένης ουτοπίας. Θεωρώ πως ζούμε στην μεταχριστιανική εποχή. Δεν ξέρω πότε άρχισε. Ο σοβιετικός συγγραφέας Λεονίντ Λεόνοφ πρότεινε –ως δώρο σε κάποια γενέθλια του Στάλιν– να ξεκινήσουμε νέα χρονολόγηση: από την ημέρα της γέννησης του Ντζουγκασβίλι. Δεν ξέρω γιατί δεν έγινε δεκτή αυτή η πρόταση. Μπορεί λόγω του ότι ο Χίτλερ ήταν νεότερος. Το πνεύμα, όμως της εποχής, η πρόταση αυτή το είχε πιάσει σωστά. Επειδή και τα δυο αυτά τέκνα του Άδη είχαν κάνει το πρώτο βήμα προς την επίτευξη ενός νέου στόχου: αυτού της ηθικής ανυπαρξίας. Το να δολοφονεί κανείς για να χτίζει και να χτίζει για να δολοφονεί δεν το είχαν, φυσικά, εγκαινιάσει αυτοί, αλλά αυτοί ακριβώς ήταν εκείνοι που έδωσαν σε αυτή την επιχείρηση-μπίζνες τις γιγαντιαίες της διαστάσεις, ώστε να επισκιάσουν τους προγενέστερούς τους και να αποκόψουν τους μεταγενέστερους –και γενικότερα τις ανθρώπινες υπάρξεις– από τον δρόμο προς την επανάκαμψη. Κατά κάποιον τρόπο έκαψαν τις γέφυρες της ηθικής. Η θανάτωση κάμποσων δεκάδων εκατομμυρίων, για την ανθρώπινη αντίληψη δεν συνιστά πραγματικότητα, παρά μόνο σύμβαση, όπως συμβατικός φαντάζει και ο στόχος αυτής της θανάτωσης. Σε μια τέτοια κατάσταση είναι δυνατή και επιθυμητή (λόγω του ενστίκτου της αυτοσυντήρησης) η υπέρτατη αντίδραση: το σοκ, το λεγόμενο blank mind. Ο Στάλιν και ο Χίτλερ μας παρείχαν τις πρώτες συνεδρίες αυτής της θεραπείας, αλλά όπως και ο ληστής που δεν αρπάζει για το χθες, έτσι και τα ίχνη των δικών τους εγκλημάτων οδηγούν προς το μέλλον. Δεν σκοπεύω να σκιαγραφήσω εικόνες Αποκάλυψης. Αν όμως στο μέλλον γίνουν και άλλες δολοφονίες για το χτίσιμο, τότε η σύγκλιση των ηθικών κριτηρίων συν τους αστρονομικούς αριθμούς στους καταλόγους των θυμάτων θα μας μετατρέψουν, εμάς και κυρίως τους απογόνους μας, σε ηθικούς μακαρίτες από την χριστιανική οπτική γωνία και στους ευτυχέστερους των θνητών, απ’ την δική μας οπτική γωνία. Έτσι, όπως είπε και ο φιλόσοφος, θα βρεθούμε πέραν του Καλού όσο και του Κακού. Προς τι όμως όλο αυτό το μπέρδεμα; Απλώς πέραν του Καλού. Επομένως, δεν πιστεύω στην αποσταλινοποίηση. Την πιστεύω μόνο στον βαθμό που αλλάζουν οι μέθοδοι της διακυβέρνησης – και σε εξάρτηση από το αδιαμφισβήτητο των υποτροπών λόγω των οποίων θα πρέπει να αναμένουμε όχι μόνο την αναστύλωση των τεράστιων μνημείων, αλλά και άλλες κατά τι χειρότερες καταστάσεις. Προς τιμήν της σημερινής διοίκησης του Κρεμλίνου μπορεί κανείς να ισχυριστεί πως δεν είναι και ιδιαίτερα ενθουσιώδης με την ιδέα της συντήρησης του πτώματος του Στάλιν. Ο Στάλιν θα εμφανιστεί σε ιστορικές τάχα ταινίες ή στα σπίτια των Γεωργιανών, στους οποίους εξαιτίας του δεν απέμεινε απ’ αυτόν ούτε κάτι λιγότερο ούτε κάτι περισσότερο απ’ ό,τι σε οποιαδήποτε άλλη μειονότητα στην ΕΣΣΔ, αλλά οι οποίοι με αυτόν τον τρόπο –μιας και δεν θα διαθέτουν άλλον καλύτερο– θα μπορέσουν να υποδαυλίσουν τον εθνικισμό τους. Ο τελευταίος πράκτορας των υπηρεσιών ασφαλείας ή και πρώην στρατιωτικός, ο τελευταίος ταξιτζής ή και στέλεχος-ακτιβιστής θα σας πουν, φυσικά, πως επί Στάλιν «επικρατούσε μεγαλύτερη τάξη». Αυτοί όλοι όμως δεν νοσταλγούν τόσο την «σιδηρά Όρντουνγκ», όσο την χαμένη τους νιότη ή ωριμότητα. Στην πραγματικότητα δε, το όνομα του αρχηγού δεν μνημονεύεται εις μάτην ούτε απ’ την πλειοψηφία του κόσμου, ούτε απ’ το κόμμα. Είναι πάρα πολλά τα επείγοντα προβλήματα για να ασχολείται κανείς με ανασκοπήσεις. Αυτές μπορούν να τις χρησιμοποιήσουν ως φόβητρο κάποιες δεξιόστροφες ομαδούλες στο εσωτερικό του κόμματος, που επιζητούν να επιστρέψουν στο παχνί τους. Φαντάζομαι όμως πως ακόμα και εάν επιτύχει τον σκοπό του, το φόβητρο αυτό σύντομα θα παραδοθεί στη λήθη. Κατά τη γνώμη μου, ο σταλινισμός ως τεχνική διακυβέρνησης δεν έχει μέλλον. Επομένως φαντάζει παράδοξο να βλέπει κανείς τα αετίσια χαρακτηριστικά του στη βιτρίνα κάποιου βιβλιοπωλείου κοντά στο London School of Economics, ή στο Καρτιέ Λατέν στο Παρίσι ή στις προθήκες σε κάποιο αμερικανικό πανεπιστημιακό κάμπους, να βλέπει τον Στάλιν να καμαρώνει ανάμεσα στον Λένιν, τον Τρότσκι, τον Τσε Γκεβάρα, τον Μάο κ.ά. – ανάμεσα δηλαδή σε όλους αυτούς τους μικρούς ή μεγάλους δολοφόνους, οι οποίοι, παρά τις διαφορές των ιδανικών τους, έχουν ένα κοινό χαρακτηριστικό: όλοι τους διέπρατταν δολοφονίες. Ό,τι και να ήταν ο αριθμητής, ο παρονομαστής τους είναι ο ίδιος, ενώ το άθροισμα των «ψιλών» καταλήγει να είναι τόσο μεγάλο, που να μπερδεύει ακόμα και υπολογιστή. Δεν ξέρω τι ψάχνουν όλοι αυτοί οι νέοι άνθρωποι σε αυτά τα βιβλία, αλλά αν πραγματικά μπορούν να βρουν εκεί μέσα κάτι για τους εαυτούς τους, αυτό σημαίνει μόνο ένα: ότι η διαδικασία του ηθικού ευνουχισμού του homo sapiens που ξεκίνησε με τη βία, συνεχίζεται εθελοντικά. Και ότι ο σταλινισμός νικάει. — Μετάφραση από τα ρωσικά: Αλεξάνδρα Ιωαννίδου ΓΙΟΖΕΦ ΜΠΡΟΝΤΣΚΙ (1940-1996) Ρώσος ποιητής και στοχαστής. Γεννήθηκε στο Λένινγκραντ και πέθανε εξόριστος το 1996 στο Μπρούκλιν της Νέας Υόρκης. Είναι θαμμένος στη Βενετία. Το 1987 ο Μπρόντσκι τιμήθηκε με το Βραβείο Νόμπελ λογοτεχνίας. Θεωρείται από τους μαθητές της Άννας Αχμάτοβα (αυτός και άλλοι τρεις νέοι λογοτέχνες μνημονεύονται στη σχετική βιβλιογραφία ως «τα ορφανά της Αχμάτοβα»), την οποία γνώρισε το 1961. Επί μία εικοσαετία αφιέρωνε τα ποιήματά του στη σύντροφο και μεγάλο έρωτα της ζωής του, την ζωγράφο Μαριάννα Μπασμάνοβα, με την οποία απέκτησε και έναν γιο. Η πολιτική δίωξη του Μπρόντσκι άρχισε το 1963 με ένα άρθρο σε εφημερίδα του Λένινγκραντ, στο οποίο ο ποιητής κατηγορούνταν για «παρασιτισμό». Ακολούθησε σύλληψη, εγκλεισμός σε ψυχιατρείο, καταδίκη και εξορία. Τον έστειλαν στην περιφέρεια του Αρχάγγελου στον Βορρά, όπου αφιερώθηκε στην αγγλική ποίηση και ειδικά στον Ώντεν. Στο μεταξύ, τα πρακτικά από τη δίκη του, τα οποία είχε κρατήσει η Φρίντα Βιγκντόροβα διοχετεύτηκαν και δημοσιεύτηκαν σε δυτικά έντυπα (Figaro Litteraire, New Leader, Encounter), ενώ διαβάστηκαν σε εκπομπή του BBC. Ακολούθησε η συλλογή υπογραφών προς υπεράσπιση του Μπρόντσκι, την οποία υπέγραψαν προσωπικότητες όπως ο Σοστακόβιτς, ο Παουστόφσκι, ο Τσουκόφσκι κ.ά. Μετά και την έκκληση του Ζαν-Πωλ Σαρτρ προς τη σοβιετική κυβέρνηση, η ποινή του μειώθηκε και ο Μπρόντσκι επέστρεψε στο Λένινγκραντ. Το 1972 κάλεσαν τον Μπρόντσκι από την υπηρεσία διαβατηρίων και τον έθεσαν προ του διλήμματος: ή θα έφευγε άμεσα για το εξωτερικό ή θα υφίστατο νέες διώξεις. Τον Ιούλιο του ίδιου έτους εγκαθίσταται στις ΗΠΑ ως poet in residence του Πανεπιστημίου του Μίσιγκαν. Για τα επόμενα 24 χρόνια θα διδάξει σε έξι διαφορετικά αμερικανικά και αγγλικά πανεπιστήμια ιστορία της ρωσικής λογοτεχνίας καθώς και ποίηση. Το 1977 πήρε την αμερικανική υπηκοότητα, το 1980 εγκαταστάθηκε οριστικά στη Νέα Υόρκη και το 1990 παντρεύτηκε την Ιταλίδα Μαρία Σοτσάνι με την οποία απέκτησε μια κόρη. Το 1996 πέθανε ξαφνικά χτυπημένος από την πέμπτη καρδιακή προσβολή της ζωής του. ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ ΑΠΟ ΤΑ ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΤΗΣ ΔΙΚΗΣ Δικαστής: Η εργασιακή σας πείρα; Μπρόντσκι: Ας πούμε… Δικαστής: Δεν μας ενδιαφέρει το «ας πούμε»! Μπρόντσκι: Πέντε χρόνια. Δικαστής: Πού εργαστήκατε; Μπρόντσκι: Σε εργοστάσιο. Και σε γεωλογικές αποστολές… Δικαστής: Πόσον καιρό εργαστήκατε σε εργοστάσιο; Μπρόντσκι: Έναν χρόνο. Δικαστής: Ως τι; Μπρόντσκι: Στη φρέζα. Δικαστής: Γενικώς, ποια είναι η ειδικότητά σας; Μπρόντσκι: Είμαι ποιητής, ποιητής και μεταφραστής. Δικαστής: Και ποιος σας έχει πιστοποιήσει ως ποιητή; Ποιος σας συγκαταλέγει στους ποιητές; Μπρόντσκι: Κανείς. (Και απρόσκλητα). Και ποιος με συγκαταλέγει στο ανθρώπινο είδος; Δικαστής: Το έχετε σπουδάσει αυτό; Μπρόντσκι: Ποιο; Δικαστής: Το να είστε ποιητής. Δεν προσπαθήσατε να τελειώσετε κάποια σχολή, όπου να σας προετοιμάσουν… να σας μάθουν… Μπρόντσκι: Δεν σκέφτηκα… δεν σκέφτηκα πως υπάρχουν σχετικές σπουδές. Δικαστής: Εμ πώς αλλιώς; Μπρόντσκι: Θεωρώ πως αυτό… (αφηρημένα), είναι απ’ τον Θεό… Σ.τ.Μ.: Η πραγματεία αυτή γράφτηκε στα ρωσικά το 1973 και δημοσιεύτηκε σε αγγλική μετάφραση με τον τίτλο “Reflection on a Spawn of Hell” στο The New York Times Magazine της 4 Μαρτίου 1973 (είναι διαθέσιμη στο https://goo.gl/XGrvx9). Δεν αναγράφεται το όνομα του μεταφραστή, αλλά μάλλον πρόκειται για τον Karl Proffer ή για τον Barry Rubin. Στην αρχή, ο τίτλος που είχε προτείνει ο Μπρόντσκι ήταν “Happy Birthday to You”. Η ρωσική εκδοχή της πραγματείας φυλάσσεται στο αρχείο του Μπρόντσκι. Στα ρωσικά πρωτοδημοσιεύτηκε στο περιοδικό Novoe literaturnoe Obozrenie (2000, αρ. 45, σσ. 148-152). Δυο μόνο γραμμές που λείπουν από τη ρωσική εκδοχή έχουν αποκατασταθεί σύμφωνα με την αγγλική δημοσίευση. Στα ρωσικά είναι διαθέσιμη στο https://goo.gl/zpPwNJ Ο Γιόζεφ Μπρόνσκι. [1] Κατά πάσα πιθανότητα αναφέρεται στον Μ.Μ. Μποτβίννικ (1911-1995), Ρώσο εβραϊκής καταγωγής, παγκόσμιο πρωταθλητή στο σκάκι.

Σκέψεις για ένα τέκνο του Άδη

Σύνδεση