Ο Παπαδιαμάντης: ο μεγάλος ζωγράφος των ταπεινών

Κάθε μελέτη του Σταύρου Ζουμπουλάκη είναι σημαντική κατάθεση στον χώρο του βιβλίου. Σταύρος Ζουμπουλάκης, Ο στεναγμός των πενήτων. Δοκίμια για τον Παπαδιαμάντη, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2016, σελ. 192 Κάθε μελέτη του Σταύρου Ζουμπουλάκη είναι σημαντική κατάθεση στον χώρο του βιβλίου. Η σπάνια παιδεία του, η φιλολογική και φιλοσοφική του κατάρτιση, η μεγάλη του εκδοτική εμπειρία αλλά και η παρρησία με την οποία διατυπώνει και υποστηρίζει τις απόψεις του δεν επιτρέπουν να περνάει απαρατήρητη καμία εργασία του. Το παρόν βιβλίο, συναγωγή άρθρων και μελετών, αφορά το έργο του Παπαδιαμάντη. Δεν είναι η πρώτη φορά που ο Ζουμπουλάκης γράφει ή επιμελείται εργασίες για τον Παπαδιαμάντη. Έχει συμμετάσχει ως εισηγητής στο δεύτερο και στο τρίτο διεθνές συνέδριο για τον Παπαδιαμάντη, είναι μέλος της Εταιρείας Παπαδιαμαντικών Σπουδών (και μέλος των διοικητικών συμβουλίων της κατά την περίοδο 2007-2013), έχει επιμεληθεί (μαζί με τον μαΐστορα Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλο, τον άνθρωπο που με τη φιλολογική του δεινότητα καθόρισε τις παπαδιαμαντικές σπουδές τα τελευταία 30 χρόνια) μια συναγωγή κριτικών κειμένων για τον μυθιστοριογράφο Παπαδιαμάντη (2003)[1] και έχει προλογίσει λαμπρά την έκδοση της Φόνισσας από το βιβλιοπωλείο της Εστίας (2001)[2] με το εξαιρετικό μελέτημά του «Από το κοινόχρηστο κακό στο ακραίο έγκλημα» (μελέτημα που καλό είναι να μην αγνοεί όποιος ασχολείται με την ερμηνεία τού περιβόητου τέλους της Φόνισσας). Έχει επίσης προλογίσει δύο τόμους παπαδιαμαντικών διηγημάτων στην αναθεωρημένη (με πιο αξιόπιστες γραφές και με προσθαφαιρέσεις κειμένων) δεκαπεντάτομη έκδοση των «Απάντων» του Σκιαθίτη από την εφημερίδα Το Βήμα (2011)[3], τις οποίες έχει συμπεριλάβει στον παρόντα τόμο. Και επίσης έχει διαθέσει, όσο ήταν διευθυντής της Νέας Εστίας (1998-2012), πολυάριθμες σελίδες του περιοδικού σε παπαδιαμαντολογικές εργασίες πολλών μελετητών. Τέλος, έχει παρουσιάσει και κρίνει αρκετές εργασίες και εκδόσεις για τον Παπαδιαμάντη. Η βιβλιογραφία γύρω από το έργο του Παπαδιαμάντη είναι πλέον αβυσσαλέα και η δημοσίευση σχετικών εργασιών προχωρεί αμείωτη. Ειδικά ο διηγηματογράφος Παπαδιαμάντης συγκεντρώνει τη μεγαλύτερη προσοχή. Μια παρεκβατική διευκρίνιση εδώ: Καλό είναι να αποκατασταθεί η τάξη στη σειρά δημοσίευσης των παπαδιαμαντικών διηγημάτων. Το πρώτο έργο με το οποίο ο Παπαδιαμάντης εμφανίζεται στο είδος τού αποκαλούμενου ηθογραφικού διηγήματος δεν είναι το «Χριστόψωμο (Διήγημα πρωτότυπον)» αλλά «Η χήρα παπαδιά (Ήθη των Σποράδων)». Το πρώτο δημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα, στις 26.12.1887, ενώ το δεύτερο στο Ελληνικόν Ημερολόγιον του έτους 1888 του εκδότη Π. Δ. Σακελλαρίου, που επιμελήθηκε ο Μιχαήλ Μητσάκης και που είχε κυκλοφορήσει νωρίτερα, στις 21 Νοεμβρίου 1887, άρα σίγουρα το κείμενο είχε δοθεί αρκετά πιο νωρίς στον επιμελητή για να μπορέσει να το συμπεριλάβει στον τόμο.[4] Η παραγωγική αυτή αρθρογραφία γύρω από το έργο του Παπαδιαμάντη δεν αποφεύγει συχνά τις επαναλήψεις, τις κοινοτοπίες και τους άκριτους ύμνους. Όταν όμως ο μελετητής δεν προσέρχεται απαράσκευος και εστιάζει σε υπαρκτά ζητήματα και ζητούμενα της παπαδιαμαντικής έρευνας, όπως στην περίπτωση του Ζουμπουλάκη, τα αποτελέσματα εκπλήσσουν ευχάριστα. Το βιβλίο του Ζουμπουλάκη με τον ευρηματικό τίτλο Ο στεναγμός των πενήτων (στίχος από το Ψαλτήρι που ο Παπαδιαμάντης τον χρησιμοποιεί δύο φορές στο διήγημα «Το σπιτάκι στο λιβάδι») στεγάζει δεκαέξι εργασίες, από τις οποίες δεκατρείς είχαν δημοσιευτεί σε περιοδικά, εφημερίδες, πρακτικά και παπαδιαμαντικούς τόμους και τρεις –ανακοινώσεις σε συνέδρια και ειδικές ημερίδες– δημοσιεύονται επεξεργασμένες για πρώτη φορά. Αυτές οι τρεις είναι και οι εκτενέστερες και από τις σημαντικότερες, όπως θα δούμε στη συνέχεια. Αν αφήσουμε στην άκρη κάποια επικαιρικά κείμενα (βιβλιοπαρουσιάσεις, προλογίσματα σε παπαδιαμαντικούς τόμους και εκθέσεις), που έχουν και αυτά την αξία τους, οι περισσότερες μελέτες του τόμου κινούνται γύρω από τους εξής τέσσερις άξονες: 1. Η λογοτεχνική αξία του Παπαδιαμάντη Ο Ζουμπουλάκης κατατάσσει πολύ ψηλά τον Παπαδιαμάντη στη συνάφεια της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας. Τον θεωρεί μέγα ευρωπαίο συγγραφέα, συναποτελώντας μια τριανδρία πρώτης γραμμής μαζί με τον στοχαστικό Τσέχωφ και τον κυνικό Μωπασσάν. Επειδή ακριβώς τον θεωρεί μεγάλο πεζογράφο, επιτιμά κάποτε την παπαδιαμαντική κριτική υποδεικνύοντας ότι ο Παπαδιαμάντης πρέπει να συγκρίνεται με ευρωπαίους λογοτέχνες της σειράς του και όχι με ενδιαφέροντες αλλά μέτριους συμπατριώτες του. Αυτά τα ζητήματα πραγματεύεται κυρίως στις εργασίες «Μυστική συνάντηση κορυφής» (σ. 105-108) και «Τριανδρία» (σ. 109-114). Στην ίδια λογική κινείται και η εναρκτήρια μελέτη του βιβλίου, με τον τίτλο «Αδυσώπητη ζωή. “Το Μυρολόγι της φώκιας”», που συσχετίζει εύστοχα το παπαδιαμαντικό διήγημα με τον πίνακα του φλαμανδού ζωγράφου Πήτερ Μπρέγκελ του πρεσβύτερου «Η πτώση του Ικάρου» και αναδεικνύει αριστουργηματικά έναν κοινό τόπο στον οποίο επανέρχονται συχνά, χωρίς να επαναλαμβάνονται, οι ιδιοφυείς καλλιτέχνες, «στον αδυσώπητο χαρακτήρα της ζωής, της ζωής που εξακολουθεί παρά τον πόνο και τον θάνατο του άλλου (και τον δικό μας), που εξακολουθεί χωρίς να τον παίρνει καν είδηση. Που είναι αναγκασμένη να εξακολουθεί, ωραία, αβάσταχτα ωραία» (σ. 18). Στην ίδια μελέτη ο Ζουμπουλάκης τολμά να χαρακτηρίσει το ποίημα με το οποίο κλείνει το παπαδιαμαντικό διήγημα ως ένα από τα καλύτερα της νεοελληνικής ποίησης του 20ού αιώνα, για τον ποιητικό του νεοτερισμό, για τη λιτή και εύστοχη απεικόνιση της τραγικότητας της ζωής. 2. Ο χριστιανισμός του Παπαδιαμάντη Το ζήτημα γύρω από τον χριστιανισμό του Παπαδιαμάντη είναι παλιό και τίθεται από τη στιγμή που εμφανίστηκε στα νεοελληνικά γράμματα ο διηγηματογράφος Παπαδιαμάντης. Από νωρίς, ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα, μελετητές του έργου του, είχαν εντοπίσει τη συνύπαρξη στα διηγήματά του στοιχείων της λαϊκής παγανιστικής παράδοσης πλάι στην ορθόδοξη χριστιανική λατρεία, που δημιουργούν την εικόνα ενός παγανιστικού αγροτικού χριστιανισμού. Άλλοι μελετητές του έργου του, από τον Μεσοπόλεμο κ.ε., θεώρησαν ως αδύναμο στοιχείο του έργου του ή, έστω, στάθηκαν με σκεπτικισμό στην έλλειψη μεταφυσικής ανησυχίας και αμφιβολίας (το πρωτοσυναντούμε σε κρίσεις του Ι. Μ. Παναγιωτόπουλου και εμφατικότερα στο εμβληματικό αφιέρωμα της Νέας Εστίας τα Χριστούγεννα του 1941). Ο Σταύρος Ζουμπουλάκης σε σχέδιο του Κωνσταντίνου Παπαμιχαλόπουλου. Τα ζητήματα αυτά δεν ήταν δυνατό να αφήσουν αδιάφορο τον Ζουμπουλάκη, έναν διανοητή με τόσο πλούσια θεολογική σκευή. Γνωρίζοντας τη σχετική αρθρογραφία που έχει προηγηθεί, παρακολουθεί την επικράτηση στο έργο του Παπαδιαμάντη ενός παγανιστικού αγροτικού χριστιανισμού, αναδεικνύει τον λατρευτικό του χαρακτήρα με την πιστή τήρηση του τυπικού, την περιγραφή μιας λαϊκής θρησκείας χωρίς φιλοσοφικούς προβληματισμούς και αμφιβολίες, κυρίως όμως τον παρηγορητικό χαρακτήρα του χριστιανισμού του. Σε κάποιες από τις εργασίες του ο μελετητής εντοπίζει την απαισιόδοξη ματιά του Παπαδιαμάντη για την αδικία στον κόσμο και τον πόνο των ανθρώπων, που η προέλευσή τους δεν είναι μόνο κοινωνική αλλά οφείλεται και στη θνητή μας φύση, απαισιοδοξία όμως που ισορροπείται από την πίστη στη θεία πρόνοια, από τη βεβαιότητα ότι οι άγιοι γνωρίζουν καλύτερα τι είναι καλό ή κακό. Ο Ζουμπουλάκης προτείνει εντέλει να διαβαστεί το έργο του Παπαδιαμάντη ως μια τεράστια ελεγεία, ένας θρήνος για έναν εξιδανικευμένο κόσμο που χάθηκε, θρήνος που οδηγεί αναπόφευκτα σε αυστηρή κριτική του παρόντος. Ο Παπαδιαμάντης όμως είναι περίπλοκη περίπτωση και πλάι σε αυτό τον ελεγειακό τόνο ο Ζουμπουλάκης συζητά και τον χριστιανισμό της χαράς που συναντούμε στα διηγήματά του, τη συμμετοχή στην ομαδική γιορτή, το λαϊκό πανηγύρι, την ευωχία που ακολουθεί τις λειτουργίες και που είχαν απασχολήσει παλιότερα και τον Γιώργο Βαλέτα σε ένα ενδιαφέρον άρθρο του για το «γιορταστικό στοιχείο» στο έργο του Σκιαθίτη.[5] Μια πολύ εύχυμη εργασία, από τις εκτενέστερες του τόμου, είναι «Η εκκλησιαστική αρθρογραφία του Παπαδιαμάντη», επεξεργασμένη μορφή αδημοσίευτης προφορικής εισήγησης σε συνέδριο φιλολόγων στο Ηράκλειο της Κρήτης. Ο Ζουμπουλάκης επιδίδεται σε μια πολύ συστηματική και χρήσιμη εξέταση της εκκλησιαστικής αρθρογραφίας του Παπαδιαμάντη, που καλύπτει το μεγαλύτερο τμήμα του πέμπτου τόμου των Απάντων στην έκδοση του Δόμου (και του 14ου και 15ου στην έκδοση του Βήματος). Η εξέτασή του καταλήγει σε διεισδυτικές παρατηρήσεις. Τα συγκεκριμένα κείμενα –όχι σημαντικά αυτά καθ’ εαυτά– γραμμένα τις περισσότερες φορές με επικαιρική αφορμή αποκαλύπτουν έναν ευσεβή χριστιανό που ενδιαφέρεται για την τήρηση του τυπικού και λιγότερο ή καθόλου για την ανάδειξη του νοήματος των εορτών ή των εκκλησιαστικών μυστηρίων στα οποία αναφέρεται. Γράφονται περισσότερο σαν υποδείξεις προς τους ιερείς και λιγότερο για τους πιστούς. Αναδεικνύουν επίσης το ενδιαφέρον του Παπαδιαμάντη για τη βυζαντινή μουσική και για το κήρυγμα, τη συχνή κριτική του απέναντι στους επισκόπους, την πολεμική του στάση απέναντι στον Απόστολο Μακράκη, την εναντίωσή του στο αίτημα για τη μετάφραση της Αγίας Γραφής στα νέα ελληνικά, καθώς και τη διαφωνία του με τη μισθοδοσία του κλήρου. Ο Ζουμπουλάκης, πέρα από αυτές τις διαπιστώσεις, διερευνά εάν αυτός ο «χριστιανισμός της αυστηρής τυπικής τάξεως» (σ. 86) που κυριαρχεί στην εκκλησιαστική αρθρογραφία του Παπαδιαμάντη εντοπίζεται και στη διηγηματογραφία του και το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει είναι ότι στα διηγήματά του ο Σκιαθίτης είναι πιο τρυφερός και ανεκτικός στην αταξία και στην παραβίαση του εκκλησιαστικού τυπικού. Και αποφαίνεται ότι η διαφορετική στάση οφείλεται τόσο στη διαφορά του είδους (άρθρα τα πρώτα, διηγήματα τα δεύτερα) όσο και στη χρονική διαφορά, αφού τα περισσότερα θρησκευτικά άρθρα είναι γραμμένα πρώιμα (πριν από το 1892), ενώ σε όσα γράφει ο Παπαδιαμάντης σε όψιμη φάση (κατά τη δεκαετία του 1900) ο αυστηρός τόνος απαλύνεται, ειδικά όταν αφορούν θρησκευτικούς εορτασμούς στη Σκιάθο. 3. Η πρόσληψη του Παπαδιαμάντη Ο Παπαδιαμάντης ανήκει στους συγγραφείς μας που έχει φανατικούς θαυμαστές και ισχυρούς αρνητές. Και αυτό παρατηρείται ήδη όσο ήταν εν ζωή.[6] Με τον πιο διάσημο επικριτή του Παπαδιαμάντη ασχολείται ο Ζουμπουλάκης στην εργασία του «Παπαδιαμάντης και Δημαράς. Το νόημα μιας απόρριψης», που εξετάζει την αρνητική αποτίμηση του Παπαδιαμάντη από τον Δημαρά στην Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Η συγκεκριμένη εργασία δημοσιεύεται για πρώτη φορά και είναι η εκτενέστερη του τόμου. Διαβάστηκε για πρώτη φορά ως εισήγηση στις Συναντήσεις της Εταιρείας Μελέτης Νέου Ελληνισμού και του περιοδικού Μνήμων στις 15.5.2002, στο «παρεκκλήσι της δημαρικής λατρείας», όπως γράφει ο ίδιος χαριτολογώντας. Η μελέτη αυτή θα μείνει στην ιστορία της παπαδιαμαντικής και γενικότερα της νεοελληνικής κριτικής. Είναι υποδειγματική για την εξονυχιστική έρευνα, τη διεισδυτική εξέταση και, κυρίως, το συζητητικό ήθος. Ο μελετητής διαφωνεί κάθετα με την άποψη του Δημαρά, αλλά δεν επιτίθεται άκριτα, ούτε ακυρώνει την αναμφισβήτητη αξία του δημαρικού έργου. Αναλύει, εξηγεί και ερμηνεύει πώς ο Δημαράς από ανυπόκριτος θαυμαστής του Παπαδιαμάντη κατά τη δεκαετία του 1930 μετατρέπεται κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1940 στον βασικό αρνητή της αισθητικής του αξίας. Χάρη στις εργασίες της Μπόρα και της Φαρίνου-Μαλαματάρη γνωρίζουμε σήμερα καλά ότι πλάι στη συνεχή εξύμνηση του λογοτέχνη Παπαδιαμάντη –ήδη όσο ήταν εν ζωή– ήταν παρούσα και η τάση συγκράτησης, ένστασης ή και άρνησης της μεγάλης αξίας του, για λόγους αισθητικούς ή ιδεολογικούς: Γρ. Ξενόπουλος, Κ. Χατζόπουλος, Δ. Μπαλάνος κ.ά. Ο Ζουμπουλάκης εντοπίζει την καταγωγική σχέση που συνδέει τις αντιρρήσεις του Μπαλάνου με την άρνηση του Δημαρά. Ο πανεπιστημιακός καθηγητής της πατρολογίας και ερμηνείας των πατέρων Δημήτριος Μπαλάνος, με τον οποίο ο Δημαράς συνδεόταν οικογενειακώς, είχε διατυπώσει στα 1941, στο χριστουγεννιάτικο αφιέρωμα της Νέας Εστίας στον Σκιαθίτη, τις ενστάσεις του απέναντι στους παπαδιαμαντολάτρεις που είχαν αναγάγει τον Παπαδιαμάντη, μεταξύ άλλων, και ως πρωτοπόρο της ελληνικής αναγέννησης. Ο ίδιος μελετητής τον εμφάνισε ως «αρνητή οιασδήποτε προόδου», «πολέμιο κάθε νεωτέρου πολιτισμού» και «φανατικό νοσταλγό του παρελθόντος», αφού για τον Παπαδιαμάντη «εχθρός της παραδόσεως είναι ο νεώτερος πολιτισμός, ο οποίος εφυγάδευσε κάθε τι καλόν και εισήγαγε μόνον το κακόν». Αυτή την αρνητική γραμμή συνέχισε και ο γραμματολόγος Δημαράς που σύστησε τον Παπαδιαμάντη ως συντηρητικό στην ιδεολογία, αρνητή κάθε προόδου και ατημέλητο στη γραφή (την επίκριση για ατημελησία στη γραφή τη δανείζεται από τον Ξενόπουλο). Ο Ζουμπουλάκης αναιρεί με πειστική επιχειρηματολογία το βασικό τεκμήριο στο οποίο στηρίζεται ο Δημαράς για να χαρακτηρίσει προχειρογράφο τον Παπαδιαμάντη και αναδεικνύει μεθοδικά τους βασικούς λόγους της άρνησής του. Το συμπέρασμά του είναι ότι ο Παπαδιαμάντης, κατά τον Δημαρά, «πηγαίνει αλλού» τους αναγνώστες, μακριά από τη δυτικοευρωπαϊκή πρόοδο προς την οποία (πρέπει να) κλίνει η νεοελληνική κοινωνία, και ότι ο Δημαράς στα τέλη της δεκαετίας του 1940 είχε πλέον οριστικά απομακρυνθεί από τη λογοτεχνία και ως ιστορικός των ιδεών έδειχνε μεγαλύτερο ενδιαφέρον για άλλα γραμματειακά είδη, πιο αξιόπιστα συγκριτικά με τη λογοτεχνία για τις ζητήσεις του. Από τη λογοτεχνία απομακρύνεται, όχι όμως οριστικά αλλά για κάποιο διάστημα, και ο Ζήσιμος Λορεντζάτος, μέγας θαυμαστής αυτός του Παπαδιαμάντη, ο άλλος βασικός πόλος της παπαδιαμαντικής πρόσληψης που απασχολεί τον Ζουμπουλάκη στο συγκεκριμένο βιβλίο. Η σχετική εργασία, εκτενής και αυτή, «Ο Ζήσιμος Λορεντζάτος και η Ορθόδοξη ερμηνευτική του Παπαδιαμάντη», είναι επίσης διεισδυτική και εξετάζει, με αφετηρία τον Λορεντζάτο, μια αξιοσημείωτη τάση στην πρόσληψη του Παπαδιαμάντη από το 1960 κ.ε., την ανάδειξη του Παπαδιαμάντη ως οδηγού της ορθόδοξης ζωής (η επίσημη αφετηρία είναι το επετειακό άρθρο του Λορεντζάτου «Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης. Πενήντα χρόνια από το θάνατό του»). Ο Ζουμπουλάκης αναζητά τα πρωτοτόκια αυτής της στάσης απέναντι στον Παπαδιαμάντη, προβάλλει και άλλους λογοτέχνες και διανοητές που κινήθηκαν στην ίδια γραμμή (Τ. Κ. Παπατσώνης, Κ. Μπαστιάς) και μετακινεί, συνεπικουρούμενος από την έρευνα της Μπόρα, την πρώτη της εμφάνιση στα τέλη της δεκαετίας του 1940, ανασύροντας από την αφάνεια ένα άρθρο του Φώτη Κόντογλου («Παπαδιαμάντης. Ο πνευματικός υπογραμμός», εφ. Ελευθερία, 22.8.1948). Αποδεικνύει, τέλος, πειστικά τους λόγους που η παρέμβαση του Λορεντζάτου εκείνη τη στιγμή (1961) επισημοποιεί και επικυρώνει μια τέτοια πρόσληψη του Παπαδιαμάντη. Και οι παράγοντες αυτοί είναι το αυξημένο κύρος του Λορεντζάτου αλλά και του εντύπου στο οποίο δημοσιεύεται η μελέτη (Ταχυδρόμος, 7.1.1961), καθώς και η γενικότερη θεολογική αναγέννηση που ανθεί στην Ελλάδα εκείνης της περιόδου μέσω της ομάδας του χριστιανικού περιοδικού σύνορο (υπό τη διεύθυνση του Χρήστου Γιανναρά), που ανάγει τον Παπαδιαμάντη στον γνησιότερο εκφραστή των θέσεών της εναντίον της Δύσης και του χριστιανισμού των θρησκευτικών οργανώσεων. Η βασική αντιπρόταση της θεολογίας του συνόρου (που θα αποκτήσει μεγαλύτερη απήχηση κατά τη δεκαετία του 1980, όταν θα διασταυρωθεί με τους αποκαλούμενους νεοορθόδοξους) για επιστροφή σε μια γνήσια εκκλησιαστική παράδοση, με «την επανανακάλυψη της ευχαριστιακής κοινότητας και της λαϊκής ευλάβειας, κορυφαία έκφραση της οποίας είναι το πανηγύρι στη μνήμη των αγίων» (σ. 174), βρίσκει πρόσφορες βάσεις στο παπαδιαμαντικό έργο ώστε ο Σκιαθίτης να προβληθεί ως ο σηματωρός της γνήσιας ορθοδοξίας. Παράλληλα, η συγκεκριμένη εργασία του Ζουμπουλάκη γίνεται και ένα συνοπτικό σχεδίασμα της διαδρομής που ακολούθησε ο Λορεντζάτος από την περίοδο που γράφει το «Χαμένο κέντρο», οπότε και απορρίπτει ακραία την τέχνη χωρίς μεταφυσικό κέντρο, ώς τα όψιμα χρόνια οπότε και εξομολογείται την ικανοποίηση που του προσέφερε στη ζωή του η αισθητική απόλαυση της τέχνης. 4. Η γλωσσική τύχη του παπαδιαμαντικού έργου Το ζήτημα είναι ακανθώδες και όχι πρόσφατο. Πολύ νωρίς, ήδη στα χρόνια του Παπαδιαμάντη (1899) είχε επιχειρηθεί να απλοποιηθεί γλωσσικά μια μετάφρασή του από τα αγγλικά, ενώ στον Μεσοπόλεμο λόγιοι και λογοτέχνες, όπως ο Άριστος Καμπάνης και ο Τέλλος Άγρας, είχαν εντοπίσει τις γλωσσικές δυσκολίες που αντιμετώπιζαν οι νέοι σε ηλικία αναγνώστες όταν δοκίμαζαν να έρθουν σε επαφή με το έργο του Παπαδιαμάντη. Με αυτό το πρόβλημα ξεκινάει ο Τέλλος Άγρας τη σημαντική μελέτη του «Πώς βλέπομε σήμερα τον Παπαδιαμάντη» στα 1936: «Τυχαίνει να διαβάζω κάποτε σελίδες από τον Παπαδιαμάντη σε κύκλον αποφοίτων από τ’ αθηναϊκά γυμνάσια. Και βλέπω ότι άρχισε κάπως να ξενίζη. Η γλώσσα του, η καθαρεύουσα, δεν είναι απλώς η λεγόμενη “γλώσσα των εφημερίδων”. Πολλές λέξεις της δεν τις γράφουν πια ούτε οι εφημερίδες κ’ είναι ήδη για το νεαρόν ακροατήριο άγνωστες. Και φοβούμαι, ότι μια από τις απολαύσεις που θα στερηθή η αυριανή νεότης, είναι ότι δεν θα διαβάζη πια Παπαδιαμάντη, καθώς η δική μας η γενεά».[7] Σήμερα, είναι προφανές, η δυσκολία έχει αυξηθεί σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό. Στο ζήτημα αυτό ο Ζουμπουλάκης αφιερώνει δύο εργασίες, η μία από τις οποίες ήταν αδημοσίευτη, και δεν κρύβει το πρόβλημα κάτω από το χαλί: είναι πεπεισμένος, η κοινή λογική τον οδηγεί εκεί, ότι θα έρθει η ώρα κάποια στιγμή –νωρίτερα ή αργότερα– που θα αναγκαστούμε να μεταφράσουμε συστηματικότερα τον Παπαδιαμάντη (αλλά και πολλούς καθαρολόγους συγγραφείς του 19ου αιώνα), για να μπορεί το μεγάλο κοινό να επικοινωνήσει με το έργο τους. Δεν μπορεί να γίνει διαφορετικά όσο και να το απεύχεται κανείς. Το ειδικό κοινό, είναι αυτονόητο, θα μπορεί πάντα και οφείλει σε κάθε περίπτωση να τους διαβάζει στο πρωτότυπο. Το ζήτημα είναι τι μπορεί να γίνει ώσπου να φτάσει αυτή η απευκταία στιγμή. Αυτό που συστήνει ο Ζουμπουλάκης είναι να καθυστερήσει (στο δεύτερο από τις δύο σχετικές μελέτες είναι εμφατικότερο το αίτημα) όσο γίνεται η ανελαστική ανάγκη των μεταφράσεων, με δίγλωσσες εκδόσεις για τις μικρές ηλικίες (του Δημοτικού Σχολείου) και με εκδόσεις που θα έχουν μόνο το πρωτότυπο κείμενο για τις μεγαλύτερες ηλικίες (της Μέσης Εκπαίδευσης) συνοδευόμενο από αναλυτικά υποσελίδια ερμηνεύματα. Και επίσης υπομνηματισμένες εκδόσεις για τους ενήλικους αναγνώστες, με ερμηνεύματα όχι μόνο των ιδιωματικών λέξεων αλλά και των λόγιων. Εάν πράγματι αυτά μπορέσουν να λειτουργήσουν είναι ένα ζητούμενο και μένει να αποδειχτεί, η αλήθεια είναι όμως ότι τέτοιες εκδοτικές πρακτικές δεν έχουν δοκιμαστεί. Τα κείμενα που περιλαμβάνονται στον τόμο αυτό είναι γεμάτα από αγάπη και θαυμασμό για τον Παπαδιαμάντη, από έναν παθιασμένο γνώστη του έργου του, ο οποίος μεταδίδει την εκτίμησή του στους αναγνώστες ωθώντας τους να ξανασκεφτούν ενδεχόμενες διαφορετικές θέσεις τους. Γράφει για έναν λογοτέχνη που τα διηγήματά του είναι σαν «φυσικά φαινόμενα» (έτσι χαρακτήρισε τα έργα του ο Γρηγόριος Ξενόπουλος στα 1911), για τον «μεγάλο ζωγράφο των ταπεινών» (έτσι τον αποκάλεσε ο Παλαμάς, στα 1911 και αυτός), για ένα ιερό τέρας της λογοτεχνίας μας, με πολυάριθμους πιστούς θαυμαστές και δυνατούς πολέμιους. Με κάποια από τα παπαδιαμαντικά διηγήματα ο Ζουμπουλάκης φαίνεται να έχει βιωματική, σχεδόν σωματοποιημένη σχέση, όπως δείχνουν οι εξομολογήσεις του για τα διηγήματα «Υπηρέτρα» και «Πατέρα στο σπίτι!». Εντούτοις κατορθώνει, πλάι στον δηλωμένο και ανυπόκριτο θαυμασμό, να μην επιδίδεται σε μια αγιολογία του Παπαδιαμάντη αλλά να τον αντιμετωπίζει νηφάλια. Εξετάζοντας συνολικά τα εκκλησιαστικά κείμενα του Παπαδιαμάντη αποφαίνεται ότι τα κείμενα αυτά «σχεδόν στο σύνολό τους, δεν είναι σημαντικά καθ’ εαυτά» (σ. 77) και ότι ο μόνος λόγος που τα καθιστά αξιόλογα είναι ότι γράφτηκαν από την πένα του Παπαδιαμάντη. Την ίδια στάση τηρεί μερικές φορές, όπως είδαμε, και απέναντι στην παπαδιαμαντική έρευνα, με παροτρύνσεις ότι «ο Παπαδιαμάντης είναι πολύ μεγάλος για να έχει ανάγκη από μυθεύματα» (σ. 101). Ή, αλλού, βάζει φρένο στις μεγάλες προσδοκίες των μελετητών γύρω από το μεταφραστικό έργο του Παπαδιαμάντη (σ. 117-118). Ο Στεναγμός των πενήτων είναι ένα βιβλίο υψηλής αισθητικής παιδείας, χωνεμένης γνώσης, διεξοδικής έρευνας, ένα βιβλίο που δεν βερμπαλίζει αλλά διακρίνεται από την ταπεινότητα του ειδικού, ένα βιβλίο τόλμης και, κυρίως, ήθους συζητητικού, ήθους διαλόγου. Άρα, ένα πολλαπλώς αξιανάγνωστο βιβλίο. [1]. Ο μυθιστοριογράφος Παπαδιαμάντης. Συναγωγή κριτικών κειμένων. Επιμέλεια Σταύρος Ζουμπουλάκης - Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 2003. [2]. Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, Η φόνισσα. Κοινωνικόν μυθιστόρημα. Πρόλογος Σταύρος Ζουμπουλάκης, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 2001. [3]. Βλ. Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, Η Νοσταλγός και άλλα διηγήματα. Φιλολογική επιμέλεια Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, Το Βήμα/βιβλιοθήκη, Αθήνα 2011 (τόμ. 8), σ. 11-19, και Αγάπη στον κρεμνό και άλλα διηγήματα. Φιλολογική επιμέλεια Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, Το Βήμα/βιβλιοθήκη, Αθήνα 2011 (τόμ. 13), σ. 11-20. [4]. Το έχει επισημάνει και η Σοφία Μπόρα στην εξαιρετική αλλά ανέκδοτη ακόμη διδακτορική της διατριβή Ο Παπαδιαμάντης και οι αναγνώστες του. Ζητήματα ιστορίας της πρόσληψης του έργου του (1879-1961), ΕΚΠΑ - Τμήμα Φιλολογίας, Αθήνα 2008, σ. 274-275. [5]. Γ. Βαλέτα, «Το γιορταστικό στοιχείο στο έργο του Παπαδιαμάντη», περ. Ηώς, περ. Γ΄, τχ. 43 (Φεβρουάριος 1961), σ. 18-20. [6]. Το ζήτημα αυτό, εκτός από την εργασία της Μπόρα, απασχολεί και τις διαφωτιστικές μελέτες της Γεωργίας Φαρίνου-Μαλαματάρη, «Μικρή εισαγωγή στην πρόσληψη του Παπαδιαμάντη» και «Ο Παπαδιαμάντης στην εποχή του. Φυλλομετρώντας τα τεκμήρια αλλιώς», Το σχοίνισμα της γραφής. Παπαδιαμαντ(ολογ)ικές μελέτες, Gutenberg, Αθήνα 2014, σ. 119-164 και 275-306· η πρώτη ήταν εισαγωγή στον τόμο: Εισαγωγή στην πεζογραφία του Παπαδιαμάντη, ΠΕΚ, Ηράκλειο 2005. [7]. Βλ. Τέλλος Άγρας, «Πώς βλέπομε σήμερα τον Παπαδιαμάντη», στον τόμο: Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης. Είκοσι κείμενα για τη ζωή και το έργο του. Πρόλογος – επιμέλεια Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, Οι Εκδόσεις των Φίλων, Αθήνα 1979, σ. 119.

Ο Παπαδιαμάντης: ο μεγάλος ζωγράφος των ταπεινών

Σύνδεση