Πώς γράφω

Του ΜΠΕΡΤΡΑΝΤ ΡΑΣΕΛ[1] Δεν ισχυρίζομαι ότι ξέρω πώς πρέπει να γράφει κανείς, ή τι θα με συμβούλευε κάποιος συνετός κριτικός προκειμένου να βελτιώσω το γράψιμό μου. Το περισσότερο που μπορώ να κάνω είναι να αναφερθώ σε κάποια πράγματα σχετικά με τις δικές μου ατομικές προσπάθειες. Μέχρι τα εικοσιένα μου ήθελα να γράφω λίγο ως πολύ στο στυλ του Τζων Στιούαρτ Μιλ (John Stuart Mill). Μου άρεσε η δομή των προτάσεών του και ο τρόπος που ανέπτυσσε κάποιο θέμα. Εγώ όμως είχα ήδη ένα διαφορετικό ιδεώδες, που υποθέτω προερχόταν από τα μαθηματικά. Επιθυμούσα να λέω τα πάντα με σαφήνεια και με τον μικρότερο αριθμό λέξεων κατά το δυνατόν[2]. Σκεφτόμουν ότι ίσως θα έπρεπε κανείς να μιμείται τους Baedecker[3] παρά οποιοδήποτε άλλο λογοτεχνικό πρότυπο. Συνήθιζα να περνάω ώρες προσπαθώντας να βρω τον συντομότερο τρόπο ώστε να διατυπώσω κάτι χωρίς διφορούμενα, και στο σκοπό αυτόν ήμουν πρόθυμος να θυσιάσω κάθε προσπάθεια εις βάρος της αισθητικής αρτιότητας. Στα εικοσιένα μου λοιπόν δέχτηκα μια νέα επίδραση, αυτή του μελλοντικού μου κουνιάδου Λόγκαν Πήρσαλ Σμιθ[4]. Ο Σμιθ εκείνο τον καιρό ενδιαφερόταν αποκλειστικά για το ύφος σε σχέση προς την ουσία. Οι θεοί του ήταν ο Φλωμπέρ και ο Ουώλτερ Πέιτερ[5], κι εγώ ήμουν αρκετά έτοιμος να πιστέψω ότι ο τρόπος για να μάθεις πώς να γράφεις ήταν να μιμείσαι την τεχνική εκείνων. Ο Σμιθ με μύησε σε διάφορους απλούς κανόνες από τους οποίους θυμάμαι μόνο δύο: «Βάζε κόμμα κάθε τέσσερις λέξεις», και: «ποτέ μη χρησιμοποιείς το “και” παρά μόνο στην αρχή της πρότασης». Η πιο εμφαντική συμβουλή του ήταν ότι πάντα πρέπει να ξανα-γράφουμε. Το προσπάθησα συνειδητά, αλλά σχεδόν πάντα έβρισκα ότι το πρώτο μου σχέδιο ήταν καλύτερο από το δεύτερο. Μ’ αυτή την ανακάλυψη κέρδισα πάρα πολύ χρόνο. Φυσικά δεν την εφαρμόζω στο περιεχόμενο αλλά μόνο στη μορφή. Όταν ανακαλύπτω ένα σημαντικό λάθος ξανα-γράφω ολόκληρο το κείμενο. Εκείνο που δεν καταφέρνω είναι να μπορώ να βελτιώσω μια πρόταση όταν είμαι ικανοποιημένος με το νόημά της. Σταδιακά ανακάλυψα τρόπους γραψίματος με ένα μίνιμουμ ποσοστό ανησυχίας ή άγχους. Όταν ήμουν νέος κάθε καινούργιο κομμάτι σοβαρής δουλειάς συνήθως μου φαινόταν για κάμποσο καιρό –ίσως και για πολύ καιρό– ότι είναι πέρα από τις δυνάμεις μου. Κατατρυχόμουν σε μια νευρική κατάσταση από το φόβο ότι ποτέ δεν θα έβγαινε κάτι σωστό. Έκανα τη μία ανεπιτυχή προσπάθεια μετά την άλλη και στο τέλος τις απέρριπτα όλες. Στην αρχή θεωρούσα ότι αυτές οι αδέξιες προσπάθειες ήταν χάσιμο χρόνου. Μετά από τις πρώτες σκέψεις για κάποιο βιβλίο πάνω σε ορισμένο θέμα, και αφού στην αρχή έδινα έντονη προσοχή σ’ αυτό, φαινόταν ότι χρειαζόμουν μια περίοδο υποσυνείδητης επώασης που δεν μπορούσε να γίνει βιαστικά και πάντως εμποδιζόταν από την ενσυνείδητη σκέψη. Μερικές φορές διαπίστωνα, μετά από κάμποσο καιρό, ότι είχα κάνει κάποιο λάθος, και ότι δεν μπορούσα να γράψω το βιβλίο που είχα στο μυαλό μου. Αλλά συχνά ήμουν τυχερότερος. Μετά από κάποιο διάστημα πολύ έντονης συγκέντρωσης, με το πρόβλημα εμφυτευμένο στο υποσυνείδητό μου, αυτό άρχιζε να αναπτύσσεται υπογείως μέχρι που ξαφνικά η λύση εμφανιζόταν με εκτυφλωτική διαύγεια. Έτσι το μόνο που απέμενε ήταν να διατυπώσω γραπτά ό,τι μου είχε παρουσιαστεί σαν μια αποκάλυψη. Το πιο παράξενο παράδειγμα αυτής της διαδικασίας, και κατά συνέπεια εκείνο που με οδήγησε στο να το εμπιστεύομαι, συνέβη στις αρχές του 1914. Είχα αναλάβει να κάνω τις διαλέξεις στο Ινστιτούτο Lowell (Λόουελ) της Βοστώνης και είχα διαλέξει ως θέμα μου «Η γνώση μας του εξωτερικού κόσμου» («Our Knowledge of the External World»). Ολόκληρο το 1913 σκεφτόμουν αυτό το θέμα: Σε περίοδο μαθημάτων στο διαμέρισμά μου στο Καίμπριτζ, σε μέρες διακοπών σε κάποιο ήσυχο πανδοχείο σε μέρη του άνω Τάμεση, αυτοσυγκεντρωνόμουν με τέτοια ένταση που μερικές φορές ξεχνούσα να αναπνεύσω και έδειχνα λαχανιασμένος σαν σε έκσταση. Όλα αυτά χωρίς κανένα όφελος. Για κάθε θεωρία που θα μπορούσα να σκεφτώ, διέβλεπα καίριες αντιρρήσεις. Τελικά, σε απόγνωση έφυγα για τη Ρώμη για τα Χριστούγεννα, ελπίζοντας ότι οι διακοπές θα αναζωογονούσαν την εξασθενημένη ενεργητικότητά μου. Γύρισα στο Καίμπριτζ την τελευταία μέρα του 1913, και παρότι όλες οι δυσκολίες μου παρέμεναν εντελώς αξεπέραστες, αλλά και επειδή ο χρόνος που απέμενε ήταν λίγος, κανόνισα να υπαγορεύσω σε μια στενοδακτυλογράφο όσο καλύτερα μπορούσα. Το επόμενο πρωί, καθώς περνούσε την πόρτα του γραφείου μου, ξαφνικά κατάλαβα τι ακριβώς έπρεπε να πω και συνέχισα να υπαγορεύω ολόκληρο το βιβλίο χωρίς να κομπιάσω ούτε στιγμή. Δεν θέλω να μεταφέρω κάποια υπερβολική εντύπωση. Το βιβλίο ήταν πολύ ατελές και τώρα θεωρώ ότι περιέχει σοβαρά λάθη. Αλλά ήταν ό,τι καλύτερο μπορούσα να κάνω τότε, ενώ μια πιο άνετη μέθοδος (μέσα στα πλαίσια του διαθέσιμου χρόνου) σχεδόν σίγουρα θα είχε παραγάγει κάτι χειρότερο. Ό,τι κι αν αληθεύει για άλλους ανθρώπους, αυτή είναι η ορθή μέθοδος για μένα. Σ’ ό,τι με αφορούσε, διαπίστωσα ότι ο Φλωμπέρ και ο Πέιτερ ήταν καλύτερο να ξεχαστούν. Παρ’ όλο που αυτό που τώρα πιστεύω για το πώς γράφουμε δεν διαφέρει πολύ από ό,τι πίστευα στα δεκαοχτώ μου, η εξέλιξή μου με κανένα τρόπο δεν υπήρξε ευθύγραμμη. Υπήρξε εποχή, στα πρώτα χρόνια αυτού του αιώνα, που είχα πιο εξεζητημένες και ρητορικές φιλοδοξίες. Ήταν η εποχή που έγραφα το The Free Man’s Worship (Η λατρεία του ελεύθερου ανθρώπου), ένα έργο το οποίο σήμερα δεν θεωρώ καλό. Τότε ήμουν διαποτισμένος με την πρόζα του Μίλτον, και οι κυματιστές προτάσεις του αντηχούσαν ακόμη μέσα στους μαιάνδρους του εγκεφάλου μου. Δεν μπορώ να πω ότι δεν τις θαυμάζω πια, αλλά για μένα η μίμησή τους εμπεριέχει κάποιαν υποκρισία. Στην πραγματικότητα, κάθε μίμηση είναι επικίνδυνη. Τίποτε δεν μπορεί να είναι καλύτερο στο ύφος από το Prayer Book (Βιβλίο Προσευχών) και την Authorized Version (επίσημη μετάφραση στα αγγλικά) της Βίβλου, αλλά αυτά τα έργα εκφράζουν ένα τρόπο σκέψης και αίσθησης διαφορετικό από αυτόν της εποχής μας. Ένα ύφος δεν είναι καλό παρά μόνο αν αποτελεί μια ενδόμυχη και σχεδόν ακούσια έκφραση της προσωπικότητας του συγγραφέα· αλλά και τότε πάλι, μόνο αν η προσωπικότητα του συγγραφέα αξίζει να εκφραστεί. Αλλά παρ’ όλο που πάντα θα πρέπει να αποδοκιμάζουμε τη μίμηση, πολλά μπορεί να κερδίσει κανείς από την εξοικείωση με την καλή πρόζα, ιδίως στην καλλιέργεια μιας αίσθησης προζαϊκού ρυθμού. Υπάρχουν μερικοί απλοί κανόνες –ίσως όχι τόσο απλοί όσο εκείνοι που μου πρότεινε ο κουνιάδος μου Λόγκαν Πήρσαλ Σμιθ– που νομίζω θα μπορούσαν να εφαρμόζονται σε συγγραφείς αφηγηματικής πρόζας. Πρώτον: ποτέ μη χρησιμοποιείτε μια πολυσύλλαβη λέξη αν υπάρχει κάποια συντομότερη. Δεύτερο: αν θέλετε να διατυπώσετε μια πρόταση με πολλούς προσδιορισμούς, βάλτε μερικούς απ’ αυτούς τους προσδιορισμούς σε ξεχωριστές προτάσεις. Τρίτο: μην αφήνετε η αρχή της πρότασής σας να οδηγεί τον αναγνώστη σε μια προσδοκία που έρχεται σε αντίθεση με το τέλος της. Ας πάρουμε, για παράδειγμα, ένα απόσπασμα σαν το ακόλουθο, που θα μπορούσε να υπάρχει σε ένα έργο κοινωνιολογίας: «Τα ανθρώπινα όντα απαλλάσσονται εντελώς από ανεπιθύμητα πρότυπα συμπεριφοράς μόνον όταν ορισμένα προαπαιτούμενα δεν πληρούνται, ει μη μόνον σε ένα μικρό ποσοστό των πραγματικών περιπτώσεων, και τυγχάνει, μέσω της συνδρομής ορισμένων συμπτωματικών ευνοϊκών συνθηκών, είτε εκ γενετής είτε ένεκα περιβάλλοντος, να συνδυάζονται στην δημιουργία ενός ατόμου στο οποίο πολλοί παράγοντες παρεκκλίνουν του κανόνος με έναν εκ κοινωνικής επόψεως επωφελή τρόπο». Ας δούμε αν μπορούμε να μεταφράσουμε αυτή την πρόταση στα αγγλικά. Προσωπικά θα πρότεινα την εξής απόδοση: «Όλοι οι άνθρωποι, ή έστω σχεδόν όλοι, είναι αχρείοι. Αυτοί που δεν είναι, πρέπει να είχαν εξαιρετική τύχη τόσο κατά τη γέννηση όσο και στην ανατροφή τους». Αυτή η διατύπωση είναι συντομότερη και πιο κατανοητή, λέγοντας ακριβώς το ίδιο πράγμα. Αλλά φοβούμαι ότι όποιος καθηγητής χρησιμοποιούσε τη δεύτερη εκδοχή αντί της πρώτης, θα έπαιρνε πόδι. Το παράδειγμα αποτελεί υπαινιγμό για εκείνους από τους ακροατές μου που ίσως τύχει να γίνουν καθηγητές. Και εμένα μεν μου επιτρέπεται να χρησιμοποιώ απλά αγγλικά γιατί όλοι ξέρουν ότι θα μπορούσα να χρησιμοποιώ μαθηματική λογική αν μπορούσα να διαλέξω. Ας πάρουμε την πρόταση: «Μερικοί παντρεύονται τις αδελφές των εκλιπουσών συζύγων τους» («Some people marry their deceased wives’ sisters»). Αυτό μπορώ να το εκφράσω σε γλώσσα κατανοητή μόνο μετά από χρόνια μελέτης, και αυτό μου παρέχει ελευθερία. Προτείνω λοιπόν στους νέους καθηγητές να γράφουν την πρώτη τους εργασία σε μια επιτηδευμένη γλώσσα, κατανοητή στους ελάχιστους σοφολόγιους ειδικούς. Κατόπιν, μπορούν να λένε αυτό που έχουν να πουν, σε μια γλώσσα «κατανοητή στον κόσμο». Τούτες τις μέρες, που οι ίδιες οι ζωές μας βρίσκονται στο έλεος των καθηγητών, δεν μπορώ παρά να σκεφτώ ότι θα άξιζαν την ευγνωμοσύνη μας αν υιοθετούσαν τη συμβουλή μου. — Μετάφραση - σημειώσεις: Χ.Ε. Μαραβέλιας [1] Το δοκίμιο δημοσιεύθηκε στον τόμο Bertrand Russell, Portraits from Memory and Other Essays, Simon & Schuster, Νέα Υόρκη 1956, σσ. 210-214. [2] Όπως αναφέρει ο Will Durant στο The Story of Philosophy, το πάθος του Ράσελ για τη σαφήνεια τον οδήγησε αναπόφευκτα προς τα μαθηματικά, γιατί αισθανόταν να τον συναρπάζει η ήρεμη ακρίβεια αυτής της αριστοκρατικής επιστήμης. [3] Μπαίντεκερ. Γερμανικοί τουριστικοί οδηγοί γνωστοί για την περιεκτική ακρίβεια και τη λογιοσύνη τους. Η σειρά δημιουργήθηκε το 1827 από τον εκδότη Καρλ Μπαίντεκερ στο Κόμπλεντς. [4] Logan Pearsall Smith (1865-1946). Βρετανός κριτικός και δοκιμιογράφος, γεννημένος στην Αμερική, γνωστός για τους αφορισμούς και τα επιγράμματά του. Με το έργο του Words and Idioms θεωρήθηκε αυθεντία στα ζητήματα της αγγλικής γλώσσας. Η αδελφή του Σμιθ, Άλις (Alys) υπήρξε η πρώτη σύζυγος του Ράσελ. [5] Walter Horatio Pater (Ουώλτερ Χορέισιο Πέιτερ) (1839-1894). Άγγλος λογοτέχνης, δοκιμιογράφος, κριτικός της λογοτεχνίας και της τέχνης. Θεωρείται από τους μεγαλύτερους στυλίστες της αγγλικής γλώσσας.

Σύνδεση