«Δεν υπήρξαν ήρωες εδώ»: Το «ξεχασμένο» Μακεδονικό Μέτωπο

«Η Θεσσαλονίκη στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο», σειρά εννέα μικρών θεματικών τόμων, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2015/2016 Χιλιάδες επώνυμους αλλά και ανώνυμους τάφους, μνημεία και αφιερωματικούς χώρους, φωτογραφίες και κάθε λογής ενθυμήματα, αναμνηστικά εποχής και σύγχρονα θα αντικρίσει κανείς –μεταξύ άλλων– επισκεπτόμενος τα Συμμαχικά Νεκροταφεία του Ζέιτενλικ στη Σταυρούπολη Θεσσαλονίκης. Η ομώνυμη στάση της αστικής συγκοινωνίας θα τον βοηθήσει να βρει τον δρόμο του, σε περίπτωση που θα πρόκειται για την πρώτη επίσκεψη στον συγκεκριμένο χώρο. Εκεί, όπου κάθε χρόνο λαμβάνουν χώρα επίσημες εκδηλώσεις μνήμης με τη συμμετοχή διπλωματών-εκπροσώπων των χωρών της Αντάντ, για τις οποίες πρόσφεραν τη ζωή τους οι στρατιώτες του Μακεδονικού Μετώπου κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Εκεί, όπου σύλλογοι βετεράνων επιστρέφουν σε τακτά χρονικά διαστήματα για να αποτίσουν φόρο τιμής στους νεκρούς, να ξαναθυμηθούν «ξεχασμένα» γεγονότα από τον «Μεγάλο Πόλεμο» και να επαναβεβαιώσουν τη σταθερή απόφασή τους να μη λησμονήσουν αυτή τη θυσία. Εκεί, όπου εκατοντάδες Σέρβοι κάθε χρόνο, περνώντας από τη Θεσσαλονίκη, θα κάνουν οπωσδήποτε μια στάση για να επισκεφθούν τον δικό τους μνημονικό χώρο, που πλέον έχει αναχθεί σε προσκυνηματικό καθήκον, με ιδιαίτερους συμβολισμούς για τη νεότερη αλλά και την πιο πρόσφατη ιστορία του σερβικού έθνους. Και οι Θεσσαλονικείς; Αποτελούν τα νεκροταφεία των Συμμάχων του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου κομμάτι της ιστορίας της πόλης τους; Η απάντηση είναι αποκαρδιωτική: Αν τότε η δυτική Θεσσαλονίκη, η «εκείθεν της Αγίας Παρασκευής» περιοχή, συνιστούσε μια άγνωστη και μακρινή χώρα για το αστικό κέντρο, σήμερα δεν έχουν αλλάξει και πάρα πολλά πράγματα. Βέβαιο είναι ότι η Θεσσαλονίκη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου –λίγο μόλις μετά από την απελευθέρωσή της– αποτελεί ακόμα και σήμερα μια «ξεχασμένη ιστορία», πλήρως περιθωριοποιημένη στη συλλογική μνήμη και παντελώς άγνωστη στη δημόσια σφαίρα. Όχι πως στο ακαδημαϊκό περιβάλλον έχει την ερευνητική τιμητική της, αλλά σαφώς οι πολύπλευρες προσπάθειες που αναλήφθηκαν τα τελευταία χρόνια αποδίδουν επιστημονικούς καρπούς, επιτυγχάνοντας να εγγράψουν το Μακεδονικό Μέτωπο ως ένα από τα θέατρα του πολέμου που αξίζει να μελετηθεί για τη σημασία του στην εξέλιξη και έκβαση της πολεμικής αναμέτρησης (ως δευτερεύον μέτωπο στην περιφέρεια της σύγκρουσης). Η παλαιότερη έκδοση του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΑΠΘ La France et la Grèce dans la Grande Guerre (Θεσσαλονίκη 1992), σε επιμέλεια του Γιάννη Μουρέλου, ο πιο πρόσφατος συλλογικός τόμος The Salonica Theatre of Operations and the Outcome of the Great War από το Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου (ΙΜΧΑ) και το Εθνικό Ίδρυμα Μελετών «Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος» (Θεσσαλονίκη 2005) και τα (υπό έκδοση) πρακτικά του πρόσφατου διεθνούς συνεδρίου Το θέατρο επιχειρήσεων της Θεσσαλονίκης στο πλαίσιο του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, που διοργανώθηκε από το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο, το Πανεπιστήμιο Μακεδονίας και το ΙΜΧΑ (Θεσσαλονίκη, 22-24.10.2015) σηματοδοτούν την αναζωογόνηση του ενδιαφέροντος για τη μελέτη του Μακεδονικού Μετώπου, εξαρτώμενη από τις γενικότερες εξελίξεις στο Δυτικό Μέτωπο, όσο και από τις εσωτερικές πολιτικοκοινωνικές συγκρούσεις και τον Εθνικό Διχασμό. Ιστοριογραφικά η εκδεδομένη διατριβή του Λουκή Χασιώτη για τις Ελληνοσερβικές σχέσεις, 1913-1918 (Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2004) ανέδειξε πολλές κρίσιμες πτυχές των διμερών επαφών κατά τη διάρκεια του πολέμου, εστιασμένες στην ελληνική Μακεδονία, ενώ η ανέκδοτη διατριβή του Πάρι Παπαμίχου-Χρονάκη για τον ταξικό και εθνοτικό χαρακτήρα της επιχειρηματικής-εμπορικής δραστηριότητας στη Θεσσαλονίκη από την ύστερη οθωμανική περίοδο έως το 1919 εξετάζει –πλην άλλων– τις επιπτώσεις του πολέμου στην οικονομία και την κοινωνική διαστρωμάτωση της πόλης σε σχέση με την τάξη και την εθνοτική ομάδα. Πρόσφατα η δουλειά του Βλάση Βλασίδη Μεταξύ μνήμης και λήθης. Μνημεία και κοιμητήρια του Μακεδονικού Μετώπου, 1915-1918 (Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα, Θεσσαλονίκη 2016) ήρθε να καλύψει ένα σημαντικό κενό στις σπουδές μνήμης και να καταγράψει όσα ο χρόνος δεν έχει σβήσει από τον δημόσιο χώρο αλλά έχουν περιπέσει στη λήθη (μνημεία, κοιμητήρια, κτίσματα και υλικά κατάλοιπα του πολέμου στη μείζονα Μακεδονία). Η βιβλιοπαραγωγή (σε επίπεδο κειμένου και ιδιαίτερα εικονογράφησης) θα ήταν φτωχότερη, αν στο πλαίσιο του εορτασμού των εκατό χρόνων από την έκρηξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ο εκδοτικός οίκος University Studio Press δεν αποφάσιζε να εγκαινιάσει τη σειρά «Η Θεσσαλονίκη στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο», έχοντας έως τώρα προσφέρει στο αναγνωστικό κοινό εννέα μικρούς θεματικούς τόμους. Πιο συγκεκριμένα εντός του 2015 έχουν κυκλοφορήσει οι μελέτες: 1. Γιάννης Μέγας, Τα συμμαχικά στρατεύματα: Η Βαβέλ των φυλών, 2. Αντώνης Δ. Σατραζάνης, Οι τρεις Γάλλοι αρχιστράτηγοι της «Στρατιάς της Ανατολής» στη Θεσσαλονίκη, 3. Ιάκωβος Δ. Μιχαηλίδης, Το κίνημα της Εθνικής Άμυνας, 4. Σάκης Σερέφας, «Δεν υπήρξαν ήρωες εδώ…»: Λογοτεχνικά κείμενα και μαρτυρίες, 5. Μανώλης Κανδυλάκης, Ο Τύπος της Θεσσαλονίκης στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, 6. Γιάννης Μέγας, Η κατάρριψη του Ζέπελιν (Μάιος 1916), 7. Α. Γαρύφαλλος - Π. Σαββαΐδης - Δ. Χριστοδούλου, Οι υγειονομικές υπηρεσίες στο Μακεδονικό Μέτωπο, και το 2016: 8. Αλέκα Καραδήμου-Γερόλυμπου, Οχυρωμένο στρατόπεδο, ανοχύρωτη πόλη. Καταστροφή και αναμόρφωση της Θεσσαλονίκης μετά την πυρκαγιά του 1917, 9. Σπύρος Λαζαρίδης, Εκείθεν της Αγίας Παρασκευής: Το τοπίο της δυτικής υπαίθρου της Θεσσαλονίκης (1914-1919). Για την επιστημονική αξία του εγχειρήματος γράφει στο προλογικό σημείωμά του ο Ιωάννης Χασιώτης: «[…] Ωστόσο οι μικροί τόμοι της σειράς αυτής ξεχωρίζουν, νομίζω, για τρεις κυρίως λόγους: Επειδή αποτελούν καρπό προγραμματισμένης συλλογικής προσπάθειας, αλλά με αυτόνομες και ολοκληρωμένες μελέτες· επειδή φιλοδοξούν να καλύψουν τις σημαντικότερες τουλάχιστον εκφάνσεις της ιστορίας της πόλης κατά την περίοδο του Μεγάλου Πολέμου· και, τέλος, επειδή συμπεριλαμβάνουν στο διευρυμένο θεματολόγιό τους και τομείς που ως τώρα είτε ήταν παραγκωνισμένοι είτε είχαν προσεγγιστεί με αποσπασματικές έρευνες, συχνά σε πρωτοβάθμιο επίπεδο. […] Ο αναγνώστης, που θα θελήσει να διατρέξει το σύνολο των μικρών τόμων της σειράς, θα αποκτήσει έγκυρη και πανοραμική και κατά το δυνατόν ολοκληρωμένη την εικόνα της Θεσσαλονίκης στα 1915-1918». Εκκινώντας από τις παραπάνω διαπιστώσεις, η κριτική παρουσίαση της σειράς θα διατρέξει με τη σειρά της τα έργα για να αναδείξει μερικές μόνο από τις σημαντικότερες πτυχές της θεματογραφίας τους. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος και ο Γάλλος στρατηγός Ζερόμ επιθεωρούν στρατεύματα στο Μακεδονικό Μέτωπο, 1916-1917. Αρχείο ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ. Η Θεσσαλονίκη κατά τη διάρκεια του πολέμου βρέθηκε στο επίκεντρο συνταρακτικών γεγονότων, τόσο που δεν αποτελεί υπερβολή να λεχθεί ότι κατά κάποιον τρόπο βίωσε τη σύγκρουση αυτή ως τον δικό της πόλεμο, χωρίς φυσικά να γίνεται αντιληπτή τη στιγμή εκείνη η έκταση των παραγόμενων μεταβολών που θα σηματοδοτούσαν μια νέα εποχή για το αστικό περιβάλλον, τον πληθυσμό και τις νοοτροπίες των υποκειμένων. Από το φθινόπωρο του 1915 (μετά την κατάρρευση της Σερβίας) θα βρεθεί πλησίον της γραμμής πυρός και των χαρακωμάτων των αντιπάλων και από την άποψη αυτή η εποχή αυτή εγκαινιάζει την «είσοδό» της στον πόλεμο. Η αποβίβαση των πρώτων αγημάτων των χωρών της Αντάντ στις αρχές Οκτωβρίου ξεδιάλυνε και τις τελευταίες αμφιβολίες ότι ο σεβασμός στην ουδετερότητα του κράτους εξαρτιόταν από τις προθέσεις της Αντάντ και αυτές με τη σειρά τους από τις ανάγκες του πολέμου και την εξέλιξη των γεγονότων στο Μακεδονικό Μέτωπο. Η πόλη βρισκόταν πλέον ουσιαστικά στα χέρια των Γάλλων διοικητών των συμμαχικών στρατευμάτων της Στρατιάς της Ανατολής, που σταδιακά τη μετέτρεψαν στο μεγαλύτερο περιχαρακωμένο στρατόπεδο του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, αλλά και σε έναν σύγχρονο πύργο της Βαβέλ. Η έτσι και αλλιώς πολυπολιτισμική Θεσσαλονίκη αίφνης δέχτηκε χιλιάδες στρατιώτες από τις μητροπολιτικές χώρες και τις αποικίες τους που είχαν σταλεί για να πολεμήσουν τις Κεντρικές Αυτοκρατορίες και τους συμμάχους τους στην περιοχή (Βουλγαρία και Οθωμανική Αυτοκρατορία), αλλά γρήγορα περιέπεσαν σε κατάσταση αδράνειας και μετατράπηκαν από πολεμιστές σε «Κηπουρούς» (“The Gardeners of Salonika”). Η πληθυσμιακή αυτή έκρηξη ήταν πρωτόγνωρη ακόμη και για τα δεδομένα της οθωμανοκρατούμενης Μακεδονίας και συνοδεύτηκε από μια έκρηξη τιμών, παρεχομένων άρτων-θεαμάτων και υπηρεσιών, από την αναπόδραστη ανάγκη για τη βελτίωση των υποδομών και τη στρατικοποίηση των υπαρχόντων, από την εξεύρεση καταλυμάτων και τόπων στρατοπέδευσης, από τη θωράκιση από εχθρικές επιθέσεις και ασθένειες, από την εξισορρόπηση στις σχέσεις μεταξύ των συμμάχων και των ελληνικών πολιτικών και στρατιωτικών αρχών, εν γένει από την κινητοποίηση του πληθυσμού και εν ανάγκη από τον εξαναγκασμό του να αποδεχθεί τη νέα κατάσταση και να συμμορφωθεί με τις επιταγές της ένοπλης αναμέτρησης. Παρά τον καθημερινό συγχρωτισμό στρατιωτών και ντόπιων και τη συμβολή των πρώτων στην οικονομία και στον κοσμοπολιτισμό, οι δύο κόσμοι παρέμειναν κατά βάση αφιλόξενοι ο ένας για τον άλλο γιατί προσέλαβαν το διακύβευμα υπό διαφορετικές οπτικές. Για τους μάχιμους το μέτωπο αυτό δεν έμοιαζε σε τίποτε με τη φρίκη της Δύσης και τις εκεί ανθρωποσφαγές, θα μπορούσε επομένως από την άποψη αυτή να θεωρηθεί ως μια «ευμενής» μετάθεση αλλά συνάμα και αντιηρωική. Οι δε τοποθεσίες που είχαν υποδειχθεί από την ελληνική πλευρά για να μετατραπούν σε στρατόπεδα ήταν από τις χειρότερες από υγειονομικής σκοπιάς αλλά και υποδομών. Ήταν εξίσου τραγικό για τους στρατιώτες αυτούς, αναμένοντας την έναρξη των μεγάλων μαχών, να παραμένουν αδρανείς μέσα σε τέτοιες συνθήκες, να φθείρονται σε αψιμαχίες και να χάνονται κατά χιλιάδες από τις αρρώστιες και όχι από τις σφαίρες των αντιπάλων. Ένας τέτοιος θάνατος ήταν ατιμωτικός και δεν προσέθετε τίποτε στο μεγαλείο και στην τιμή της μητέρας πατρίδας. Από την άλλη, για ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού, ατιμωτική για την τιμή της πατρίδας και το γόητρο του βασιλιά ήταν η ίδια η παρουσία των στρατευμάτων της Αντάντ που είχαν παραβιάσει την ελληνική ουδετερότητα με την αποβίβασή τους και ενίοτε συμπεριφέρονταν σαν να βρίσκονταν σε κατεχόμενο έδαφος και όχι σε κυρίαρχη χώρα. Τα περιοριστικά μέτρα και η αναγκαστική στρατικοποίηση της καθημερινότητας πολιτών και διοικητικών αρχών, των οποίων η χώρα επισήμως δεν συμμετείχε στον πόλεμο, ο έλεγχος και η λογοκρισία στον πολύγλωσσο Τύπο, ο έλεγχος νευραλγικών λειτουργιών της πόλης, οι συλλήψεις (τον Δεκέμβριο του 1915 και των προξένων, καθώς και του προσωπικού των προξενείων των Κεντρικών Αυτοκρατοριών), οι φυλακίσεις και οι εκτελέσεις με την κατηγορία της κατασκοπείας ήταν μερικές μόνο από τις αρνητικές προσλαμβάνουσες. Αλλά ακόμα και αυτό το μέτωπο χρειαζόταν την προπαγάνδα για να προβληθεί στην κοινή γνώμη με διαφορετικούς τρόπους και συγκρουόμενες προσλήψεις της «αλήθειας», πράκτορες και κατασκόπους για την άντληση πληροφοριών, συμμάχους και εχθρούς μεταξύ του άμαχου πληθυσμού. Παρά τις παραπάνω σποραδικές παραστάσεις του πολέμου, η ίδια η πόλη βρέθηκε εκτός της ζώνης πυρός και το μόνο ορατό στοιχείο που θύμιζε την παρεκτροπή από την ειρηνική περίοδο ήταν οι κινούμενες πολύχρωμες, διαφορετικές και ενίοτε εξωτικές στολές των στρατιωτών και των αξιωματικών τους, οι παρελάσεις, οι επιθεωρήσεις και η συνεχής αποβίβαση στρατευμάτων και εφοδίων, τα στρατιωτικά έργα και οι υγειονομικές υπηρεσίες, οι μπάντες και άλλες εκδηλώσεις του στρατού στον δημόσιο χώρο. Εξαίρεση αποτέλεσαν οι από αέρος γερμανικές επιθέσεις, καθώς οι από ξηράς, από κοινού με τον βουλγαρικό στρατό, παρέμειναν ως σχέδια επί χάρτου και περιορίστηκαν στα φύλλα των ελληνικών εφημερίδων. Μέχρι τότε οι σποραδικές επιθέσεις γερμανικών αεροπλάνων εναντίον της Θεσσαλονίκης ήταν ανεπιτυχείς και η μόνη συνέπειά τους περιοριζόταν στην εντατικοποίηση των ερευνών για τη σύλληψη των «υπευθύνων» κατασκόπων. Ωστόσο, οι προηγούμενες εξορμήσεις ενός γερμανικού Ζέπελιν και η κατάρριψή του στις αρχές Μαΐου του 1916 θεωρήθηκε γεγονός εξαιρετικής σημασίας όχι τόσο γιατί στο εξής κατεστάλη ο κίνδυνος της πρόκλησης σοβαρότερων ανθρωπίνων απωλειών και υλικών καταστροφών στις αστικές υποδομές και στους Συμμάχους, αλλά γιατί ήταν ίσως η πρώτη φορά που μια κατάρριψη πρόσφερε τόσο σημαντικό προπαγανδιστικό έργο. Η μεταφορά του κουφαριού του τεράστιου σκάφους και η συναρμολόγηση του σκελετού του μπροστά στον Λευκό Πύργο, σε συνδυασμό φυσικά με την αιχμαλώτιση του πληρώματός του, ήταν το αποτέλεσμα της άψογης συνεργασίας μεταξύ των Συμμάχων και ως τέτοια προβλήθηκε για να επηρεάσει την κοινή γνώμη, αποδεικνύοντας τη φθαρτότητα και τρωτότητα του εχθρού. Το γεγονός της κατάρριψης θα φιγουράριζε για πολλές εβδομάδες στον ευρωπαϊκό εικονογραφημένο Τύπο, θα αποτελούσε προσφιλές θέμα για πολλές φωτογραφίες και καρτ-ποστάλ, ενώ από το αλουμίνιο θα παράγονταν κάθε είδους ενθύμια για κάθε χρήση. Η γερμανική ήττα στον Θεσσαλονικιώτικο ουρανό ήταν εξόχως συμβολική αλλά και δηλωτική της πραγματικής προσφοράς των Ζέπελιν κατά τη διάρκεια του πολέμου. Χρονικά δε σηματοδότησε την απαρχή της ανάληψης μιας σειράς στρατιωτικών πρωτοβουλιών με εξόχως πολιτικό αντίκτυπο, που θα ενεργοποιούσαν προς στιγμή το Μακεδονικό Μέτωπο αλλά και θα ανατροφοδοτούσαν το εσωτερικό μέτωπο του Εθνικού Διχασμού. Το εκραγέν κίνημα της Εθνικής Άμυνας τον Αύγουστο του 1916 και η επικράτησή του με τη συμμαχική στήριξη μετέβαλε τους όρους της πολιτικής σύγκρουσης μεταξύ του Βενιζέλου και του Κωνσταντίνου και εγκαινίασε –αναμφίβολα– μια νέα περίοδο που θα κατέληγε σε λιγότερο από έναν χρόνο με την έξωση του βασιλιά. Απότοκο της βουλγαρικής εισβολής στην Ανατολική Μακεδονία και της ατιμωτικής αιχμαλωσίας του Δ΄ Σώματος Στρατού, το κίνημα μετουσιώθηκε σε προσωρινή κυβέρνηση μετά την άνοδο και την ενθουσιώδη υποδοχή του Βενιζέλου στη Θεσσαλονίκη. Η συγκεκριμένη εξέλιξη προσέδωσε πολιτική οντότητα στον βενιζελικό κόσμο που μετά τη δεύτερη παραίτηση του πρωθυπουργού και την αποχή από τις εκλογές του Δεκεμβρίου 1915 είχε βρεθεί εκτός του κοινοβουλίου. Δίπλα δε στον αγώνα για την εξασφάλιση της επίσημης αναγνώρισης από την Αντάντ έλαβαν χώρα οι στρατιωτικές προετοιμασίες για την ελληνική συμμετοχή στον πόλεμο, αλλά και δρομολογήθηκε μέρος του εκσυγχρονιστικού προγράμματος των Φιλελευθέρων. Η λαϊκή μούσα θέλει έκτοτε της Αμύνης τα παιδιά να προετοιμάζουν το έδαφος για την εκδίωξη του βασιλιά από τη χώρα, προοπτική που βρέθηκε στην ατζέντα των συνομιλιών μεταξύ των Συμμάχων αφού προηγήθηκαν τα Νοεμβριανά (1916). Με την Προσωρινή Κυβέρνηση ο Εθνικός Διχασμός επισήμως εδαφοποιήθηκε, διαιρώντας τη χώρα σε δύο κράτη και διευρύνοντας κατά πολύ το ήδη υφιστάμενο ρήγμα εντός της κοινωνίας. Πλέον, οι αλληλοκατηγορίες περί προδοσίας θα συνοδεύονταν από ακόμη βαρύτερους πολιτικούς και προσωπικούς χαρακτηρισμούς, ενώ οι οπαδοί των δύο παρατάξεων θα συστρατεύονταν πίσω από τις πολιτικές κυβερνήσεις και τους αντίστοιχους στρατούς τους. Όταν τον Αύγουστο του 1917 η πόλη βρέθηκε ενώπιον μιας άλλη πρόκλησης, ο Βενιζέλος την ίδια στιγμή θα έδινε πνοή στη «Βουλή των Λαζάρων», επανενώνοντας τον βιαίως διαρραγέντα πολιτικό χρόνο και ταυτόχρονα το κράτος. Επίσημη στρατιωτική τελετή παρουσία των αρχηγών γαλλικού και ελληνικού σώματος, στρατηγών Αντόλφ Γκιγιωμά και Λεωνίδα Παρασκευόπουλου, 13 Σεπτεμβρίου 1918. Αρχείο ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ. Μεγάλοι πόλεμοι συνοδεύονται από μεγάλες καταστροφές. Η πυρκαγιά της Θεσσαλονίκης τον Αύγουστο του 1917 ήταν μια τέτοιου μεγέθους καταστροφή, οφειλόμενη στη συγκεκριμένη περίπτωση σε φυσικά αίτια, που σφράγισε την ιστορία της πόλης και μετέβαλε άρδην την πολεοδομική φυσιογνωμία της. Ξεκίνησε από τη βορειοδυτική πλευρά και μέσα σε λιγότερο από δύο ημέρες κατέκαυσε 120 εκτάρια του μεγαλύτερου μέρους του κέντρου, έπληξε 4.100 ιδιοκτησίες και 9.500 κτίσματα, αφήνοντας άστεγους 77.000 ανθρώπους. Οι αποφάσεις για τον πολεοδομικό και κοινωνικό ανασχεδιασμό της πυρίκαυστης ζώνης μέσα από την προώθηση των προτάσεων του Ερνέστ Εμπράρ ανταποκρίνονταν σε εκσυγχρονιστικά μοντέλα της κυβέρνησης Βενιζέλου για τη μετατροπή της Θεσσαλονίκης σε μητροπολιτικό κέντρο της Βαλκανικής. Η πορεία της υλοποίησης του σχεδίου Εμπράρ με βάση τις διεθνείς πρακτικές της πολεοδομίας του 20ού αιώνα δεν ήταν απαλλαγμένη από τις διαφορετικές πολιτικές φιλοσοφίες, κομιστές των οποίων υπήρχαν οι Βενιζέλος και Γούναρης. Σε κάθε περίπτωση προσδιόρισε σε μεγάλο βαθμό τη σύγχρονη ρυμοτομική και αρχιτεκτονική ταυτότητά της, όπως και το περιεχόμενο της κοινωνικής μεταρρύθμισης που συνόδευσε τη διαφοροποιημένη πολεοδομική παρέμβαση. Η επιτυχής συμμετοχή του ελληνικού στρατού στο πλευρό της Στρατιάς της Ανατολής στο Μακεδονικό Μέτωπο τους τελευταίους μήνες του πολέμου μπορεί να ενέγραψε το όνομα της Ελλάδας στον κατάλογο των νικητών, ωστόσο αυτό δεν στάθηκε δυνατό να αμβλύνει τον διχασμό και να επανεγγράψει στο εθνικό αφήγημα από κοινού βενιζελικούς και αντιβενιζελικούς. Ο Εθνικός Διχασμός ως μια μακρά πολιτικοκοινωνική καταστροφή δεν τερματίστηκε με τη Μικρασιατική Καταστροφή του 1922, αλλά διατήρησε τη δυναμική του έως τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν μια νέα διαιρετική τομή ήρθε να αναδιατάξει το διαιρετικό δίπολο και να ανασχηματίσει την πολιτικοκοινωνική πόλωση. Έως σήμερα η Ελλάδα του «Μεγάλου Πολέμου» όσο και η Θεσσαλονίκη του Μακεδονικού Μετώπου ηγεμονεύονται από τη διαιρετική τομή του Εθνικού Διχασμού και από τη σύγκρουση μεταξύ Βενιζέλου και Κωνσταντίνου. Το ποιος τελικά είχε δίκιο και ποιος άδικο δεν είναι κάτι που αφορά επιστημολογικά τον ιστορικό αλλά προκύπτει αβίαστα εκ του αποτελέσματος. Αν η ελληνική εκδοχή της μνήμης για τον πόλεμο διυλίζεται μέσα από τους βενιζελικούς και τους φιλοβασιλικούς και δεν ενέχει καμία ηρωική διάσταση, για τους χιλιάδες ξένους στρατιώτες που βρέθηκαν στα χαρακώματα του Μακεδονικού Μετώπου «ο πυρετός, όχι ο πόλεμος, ο χρόνος, όχι η μάχη» κατέστησαν οι δικοί τους ολετήρες.

«Δεν υπήρξαν ήρωες εδώ»: Το «ξεχασμένο» Μακεδονικό Μέτωπο

Σύνδεση