Για τη Ρένα Χατζηδάκη

Το ποιητικό έργο της Ρένας Χατζηδάκη απαρτίζεται από μία και μοναδική εκδομένη σύνθεση, την Κατάσταση πολιορκίας. Είναι γεγονός ότι το έργο απέκτησε φήμη δυσανάλογη της δημιουργού του. Το ποιητικό έργο της Ρένας Χατζηδάκη απαρτίζεται από μία και μοναδική εκδομένη σύνθεση, την Κατάσταση πολιορκίας. Είναι γεγονός ότι το έργο απέκτησε φήμη δυσανάλογη της δημιουργού του. Όπως είναι γνωστό, η Χατζηδάκη έζησε και έγραψε υπό όρους που την κατέστησαν ένα πρόσωπο όλως ιδιαίτερο. Οι καταβολές της –κόρη της Λιλής Ζωγράφου–, η ισχνή ποιητική της παραγωγή –ουσιαστικά η Κατάσταση πολιορκίας–, οι συνθήκες υπό τις οποίες αυτή δημιουργήθηκε –κατά τη διάρκεια της φυλάκισής της στις γυναικείες φυλακές Αβέρωφ–, η μελοποίηση του έργου από τον μυθικού μεγέθους συνθέτη Μίκη Θεοδωράκη, η ενασχόλησή της με την ψυχοθεραπεία, η ζωή της εντέλει ολόκληρη συντέλεσαν στην ταύτισή της με την έννοια της αντίστασης και της γενναίας σύγκρουσης με τους κανόνες της ίδιας της ζωής. Όπως το έθεσε η Τζένη Μαστοράκη, υποδηλώνοντας παράλληλα την παραγνώριση της Χατζηδάκη: «όλα τα είχε ακριβoπληρωμένα στη ζωή της. Δεν πήρε τίποτα απ’ όσα της ανήκαν δικαιωματικά. Και σε εποχές που εμείς οι υπόλοιποι ήμαστε πια, λίγο πολύ, δημόσια πρόσωπα, εκείνη, που είχε γίνει άθελά της πρόσωπο ιστορικό μέσα σε μια στιγμή, έμεινε αυστηρά ιδιωτική».[1] Ακριβώς εξαιτίας της διαρκούς καταφυγής της Χατζηδάκη στο ιδιωτικό αισθάνεται κανείς την ανάγκη να επανασυστήσει σύντομα, ιδίως σε νεότερους αναγνώστες, αυτήν την δημιουργό. Γεννημένη το 1943 στην Κρήτη στις φυλακές της Αγιάς Χανίων από την αιχμάλωτη των Γερμανών Λιλή Ζωγράφου έζησε στο Ηράκλειο, αλλά γρήγορα μετοίκησε στην Αθήνα για σπουδές στη Νομική. Αξιοσημείωτη υπήρξε η συνεργασία της με την Επιθεώρηση Τέχνης. Η μητρική παρουσία βάρυνε ιδιαίτερα επάνω της και η όλως πολλαπλή και περίπλοκη πάντοτε σχέση μητέρας-κόρης επηρέασε την εξέλιξή της. Η μητέρα της φρόντισε για την πρώτη ποιητική παρουσία τής μόλις 15χρονης Ρένας, το 1958, εκδίδοντας μια εφηβική ποιητική συλλογή, σχεδόν αντ’ αυτής και ίσως εν αγνοία της, εάν θεωρήσουμε ακριβή όσα ο Μ. Περάνθης αναφέρει στον πρόλογο. Η συλλογή τιτλοφορείται Ποιήματα της μαθητρίας Ρένας Χατζιδάκη και κυκλοφορεί με εξώφυλλο εν είδει μαθητικού τετραδίου.[2] Η σχεδόν συγγενής –εννοώ όχι μόνο σύμφυτη με τη γέννηση αλλά ως τύπος κληρονομικότητας– τάση προς αντίσταση και αγώνα για την ελευθερία οδήγησε την Χατζηδάκη με φυσικό τρόπο στην αριστερά και αργότερα στην φυλακή κατά τη δικτατορία. Μετά τη χούντα ασχολήθηκε με μεταφράσεις και επιμέλειες εκδόσεων, ενώ συνεργάστηκε και με την γκαλερί Ώρα. Στη συνέχεια, μετά από σχετικές σπουδές, εργάστηκε ως ψυχοθεραπεύτρια. Λίγο μετά τη συμπλήρωση του 60ού έτους της ηλικίας της, το 2003, πνίγηκε ενώ κολυμπούσε στην Τζιά. Η Κατάσταση πολιορκίας γράφτηκε το 1968 ενόσω η Χατζηδάκη ήταν έγκλειστη ως πολιτική κρατούμενη στις γυναικείες φυλακές Αβέρωφ, απ’ όπου τα χειρόγραφα φυγαδεύτηκαν εκτός φυλακής. Παρά τη μελοποίηση του έργου, η ταυτότητα της ποιήτριας κρύβεται από το κοινό υπό το ψευδώνυμο Μαρίνα. Η έκδοση του έργου έγινε το 1974 από τις εκδόσεις Ολκός, με το όνομα και το ψευδώνυμο –αυτό το δεύτερο σε παρένθεση– στο εξώφυλλο. Τα επόμενα χρόνια το βιβλίο εξαντλήθηκε, πέφτοντας σχεδόν σε αφάνεια, και επανεκδόθηκε το 1991 μόνον με το όνομα πλέον της ποιήτριας. Γεγονός παραμένει ότι η Κατάσταση πολιορκίας εντυπώθηκε στις συνειδήσεις ως κύκλος τραγουδιών του Μ. Θεοδωράκη αξεδιάλυτα συνδεδεμένα με τη διαμαρτυρία και την αντίσταση στην χούντα. Η Χατζηδάκη υπήρξε, έστω και με το ένα αυτό ποιητικό βιβλίο της, πολιτική ποιήτρια. Παρουσιάστηκε μάλιστα την περίοδο (1974) που εμφανίστηκε μια ομάδα πολύ καλών μη πολιτικών ποιητριών, οι οποίες όχι μόνο συνέχισαν το έργο τους αλλά καταγράφηκαν ως σημαντικές ποιητικές φωνές: Κυρτζάκη, Λαϊνά, Παμπούδη, Χατζηδάκη, Μαστοράκη, Δαλακούρα, Παπαδάκη, Χριστοδούλου, Φραντζή. Παράλληλα, ποιήτριες που είχαν εμφανιστεί τις δύο προηγούμενες δεκαετίες συνέχιζαν τις εκδόσεις έργων τους, όπως η Δημουλά, η Αγγελάκη-Ρουκ, η Δαράκη.[3] Η Χατζηδάκη, γεννιέται ακριβώς στο ηλικιακό μεταίχμιο ανάμεσα στη Β΄ μεταπολεμική γενιά και τη γενιά του ’70. Τυπικά λοιπόν και εφόσον το πρωτόλειο έργο της εκδίδεται το 1958, θα την κατατάσσαμε στη Β΄ μεταπολεμική γενιά. Ωστόσο, η συλλογή Ποιήματα της μαθητρίας Ρένας Χατζιδάκη δεν εκδίδεται από την ίδια αλλά με πρωτοβουλία της μητέρας της και ενώ η δημιουργός είναι μόλις δεκαπέντε ετών. Είναι σκόπιμο επομένως να την τοποθετήσουμε στη γενιά του ’70, όπως εξάλλου ο ίδιος ο χαρακτήρας του έργου της, που αντανακλά την ταραγμένη εποχή της επταετίας, νομίζω το επιβάλλει. Αντίθετα με τις προαναφερθείσες ποιήτριες (τόσο αυτές της γενιάς του ’70 όσο και εκείνες της Β΄ μεταπολεμικής) δεν εκδίδονται και δεν δημοσιεύονται άλλα ποιητικά ή πεζά κείμενα της Χατζηδάκη μέχρι, απ’ όσο γνωρίζω, το αφιέρωμα του περιοδικού Οδός Πανός το 2005.[4] Διαβάζοντας την Κατάσταση πολιορκίας σήμερα και παρακολουθώντας τη μετέπειτα, ολοκληρωμένη τυπικά πορεία της ποιήτριας λόγω του θανάτου της, αποκομίζω την αίσθηση ότι η ίδια η Χατζηδάκη, παρότι η ίδια δηλώνει «Ποιήματα έγραφα πάντα» τονίζοντας την συνεχή σχέση της με την ποίηση, δεν θέλησε να καθιερωθεί στις αναγνωστικές συνειδήσεις ως ποιήτρια με τους συνήθεις τρόπους και όρους.[5] Εννοώ με τακτικές εκδόσεις ή/και δημοσιεύσεις, τουλάχιστον στο αμέσως επόμενο διάστημα μετά τη δικτατορία. Στη συνέντευξή της μάλιστα στον Δ. Γκιώνη το 1991, καθώς αναφέρεται στον λόγο που χρησιμοποίησε το ψευδώνυμο Μαρίνα η ποιήτρια δηλώνει: «Γιατί μου ήταν απεχθής η ιδέα ότι αποκτούσα φήμη από μια εμπειρία αυθεντική, προσωπική». Ο χαρακτηρισμός «ποιήτρια» προκύπτει για την Χατζηδάκη από την ίδια την πράξη της δημιουργίας, ως κατάδυση στον εσώτερο πυρήνα τους εαυτού της και ως αποτύπωση της αυθεντικής της εμπειρίας, όπως εξάλλου τόνισε και η ίδια. Όσο και αν αυτά τα στοιχεία προσιδιάζουν σε κάθε ποιητή και αποτελούν μέρος της ουσίας του ποιητικού λόγου και της ίδιας της ποίησης, για την Χατζηδάκη φαίνεται να αποτελούν τη μοναδική ικανή και αναγκαία συνθήκη για τον χαρακτηρισμό «ποιήτρια». Και ίσως, η ενδελεχής ενασχόλησή της με την ψυχοθεραπεία που την απορρόφησε έδινε στην ποίηση μια σχεδόν παραπληρωματική θέση, τέτοια που η ίδια η πράξη της έκδοσης, της έκθεσης δηλαδή στο κοινό, δεν θα προσέθετε πολύ περισσότερα στη δημιουργό. Εξάλλου, η ποίηση φαίνεται να λειτούργησε ως δικλίδα ασφαλείας και να είχε χαρακτήρα ψυχοθεραπευτικό (μήπως αυτό δεν ισχύει και γενικά;), κάτι που εξάλλου παραπέμπει στη μετέπειτα (μετά το 1974) κύρια ιδιότητά της. Ωστόσο, και στις δύο συνεντεύξεις της του 1991, με αφορμή την επανέκδοση της Κατάστασης πολιορκίας, εμφανίζεται πρόθυμη και έτοιμη να εκδώσει μεγάλο μέρος του αδημοσίευτου ποιητικού υλικού της. Αιτιολογεί μάλιστα την επανέκδοση της Κατάστασης πολιορκίας από την ανάγκη «να σπάσω μια σιωπή, μια πλήρη απουσία μου από τη δημοσιότητα […] Θέλω να εκδώσω καινούρια ποιήματα τώρα – και τώρα, για πρώτη φορά, αισθάνομαι ότι μπορώ».[6] Επίσης, εξομολογείται: «Έχω άφθονο ανέκδοτο υλικό». Αυτή η εκδοτική απόπειρα όμως δεν τελεσφόρησε έως τον θάνατό της, το 2003, και δεν έχει πραγματοποιηθεί ούτε μέχρι σήμερα δεκαπέντε χρόνια αργότερα. Θεωρώ άσκοπο και παρακινδυνευμένο να παραθέσω μια σειρά υποθέσεων γι’ αυτήν τη στάση της ποιήτριας ή ακόμη και για τους κληρονόμους του αρχείου της, οι οποίοι πιθανόν και να δεσμεύονται από επιθυμία της ίδιας. Επιβεβαιώνοντας τις δηλώσεις της ποιήτριας, το περιοδικό Οδός Πανός στο αφιέρωμά του στη Ρένα Χατζηδάκη καταθέτει, μεταξύ άλλων τεκμηρίων, ανέκδοτα ποιητικά και πεζά κείμενά της.[7] Πρόκειται για επτά ποιητικά κείμενα και ένα πεζόμορφο καθώς και σύντομα πεζά. Όσα από αυτά είναι γραμμένα –ή χρονολογημένα– το 1961, όπως συνάγεται από τη χρονολογική αναφορά, πλησιάζουν τον εφηβικό εξομολογητικό τόνο των ποιημάτων της συλλογής του 1958. Εκείνα που πιθανόν να είναι γραμμένα μετά τη μεταπολίτευση, καθώς χρονολογούνται το 1983, διαποτίζονται από την πικρία της ματαίωσης ενός έρωτα και αποτελούν μια εξομολόγηση προς ένα ερωτικό εσύ. Το πολιτικό στοιχείο έχει σαφώς υποχωρήσει. Μόνο στο πρώτο ποίημα από την ενότητα «Τρεις πρόλογοι και ένας επίλογος» ο στίχος Ντυμένη τη βαριά χηρεία της λευτεριάς αποτελεί πιθανώς έναν αδύναμο υπαινιγμό για την πολιτική ατμόσφαιρα των αρχών της δεκαετίας του ’80, αντιηρωική συγκριτικά με την ηρωική εποχή της δικτατορίας, την πλήρη αγωνιστικού πνεύματος. Ωστόσο, στο ερωτικής χροιάς συγκείμενο, ο στίχος θα μπορούσε και να λάβει άλλη διάσταση ορίζοντας τη θεματική στροφή της Χατζηδάκη. Αφήνοντας το ολισθηρό πεδίο των υποθέσεων γύρω από την ποιήτρια, ας περάσουμε στο ίδιο το έργο, την Κατάσταση πολιορκίας. Οι συνθήκες στέρησης της ελευθερίας και ο εγκλεισμός στη φυλακή, η απομάκρυνση από το ερωτικό-συντροφικό εσύ που επανέρχεται διαρκώς στο ποίημα ταυτισμένο με το ελπιδοφόρο μέλλον πυροδοτούν την ποιητική φαντασία της Χατζηδάκη. Στην συνέντευξή της στον Μισέλ Φάις αναφέρει για τη φύση της Κατάστασης πολιορκίας: «Οντολογικό ξέσπασμα και προσπάθεια επιβίωσης».[8] Η ποίησή της έχει τον χαρακτήρα αναβλύσματος συσσωρευμένων συγκινήσεων, αποτελεί την χειμαρρώδη έκφραση της καταλυτικής εμπειρίας της φυλάκισης. Παράλληλα, αποτελεί μια αφορμή επιστροφής στη φυλακή-μήτρα, αφού η Χατζηδάκη γεννήθηκε ενόσω η μητέρα της ήταν φυλακισμένη από τους Γερμανούς. Δεν έχω την πρόθεση να προχωρήσω σε ψυχαναλυτικού τύπου ερμηνείες ούτε εξάλλου είμαι αρμόδια για κάτι τέτοιο, απλώς επισημαίνω τη σύμπτωση αυτή στις ζωές μητέρας-κόρης. Πάντως, στον συσχετισμό αυτόν αναφέρεται ρητά και η ποιήτρια στη συνέντευξη στον Δ. Γκιώνη: «Εγώ, ξέρετε, υπήρξα εκ γενετής πολιτική κρατούμενη. Της Γκεστάπο, εννοώ. Από την κοιλιά της μάνας μου, μάλλον, που την κρατούσαν οι Γερμανοί ως όμηρο στις φυλακές της Αγιάς, κοντά στα Χανιά».[9] Περνώντας τώρα στην Κατάσταση πολιορκίας, σημειώνουμε ότι το βιβλίο αποτελείται από τρεις ενότητες, καθεμία από τις οποίες δομείται, ως έναν βαθμό, πάνω σε ορισμένες λεκτικές επαναλήψεις που ορίζουν το θεματικό και νοηματικό πεδίο τους, διαφορετικό σε κάθε ενότητα. Και οι τρεις πάντως ενότητες έχουν κοινή βάση, κοινό άξονα και κινούνται σε μια ταλάντωση που ορίζεται από το «δικό μου» στο «δικό σου», δηλαδή από το εγώ στο εσύ, από τη διάψευση στην απώλεια, από την ανάμνηση στην ελπίδα και από την ελπίδα στην πλήρη απογοήτευση, από το παρόν στο παρελθόν και στο μέλλον, από την ελεγεία για το χαμένο παρελθόν στην ελπίδα για το μέλλον. Η απουσία αυτού του εσύ παγιώνει την αίσθηση της απώλειας και μεγεθύνει τη συνθήκη η οποία επιβάλλει την γραφή: τη φυλάκιση. Η φυλακή δεν κατονομάζεται ρητά στη σύνθεση, αλλά τη δηλώνουν με σαφήνεια φράσεις δηλωτικές του εγκλεισμού: το τσιγάρο του φρουρού, η υπάλληλος για καταμέτρηση, κ.ά. Αν και φαινομενικά αποδίδεται μια οποιαδήποτε κατάσταση στέρησης ελευθερίας χωρίς χρονικό ή τοπικό προσδιορισμό, είναι αδύνατον να αγνοηθεί ο ιστορικός περίγυρος που συνετέλεσε στη δημιουργία του έργου. Εξάλλου, η καταληκτική αναφορά στην ημερομηνία και τον τόπο σύνθεσης ενισχύουν τη διαρκώς παρούσα ιστορία. Ο στίχος η Ρωμιοσύνη προδομένη δεν συγκεκριμενοποιεί τοπικά την εμπειρία, αλλά και μετακινεί το ατομικό στον χώρο του συλλογικού και μάλιστα του εθνικού. Ό,τι χαρακτηρίζει το ποίημα είναι η διαρκής σύγκριση του ανελεύθερου και δυναστευτικού τώρα με το πριν και με το μετά. Επομένως, η απώλεια απλώνεται στον χρόνο. Στο πρώτο μέρος, που αποτελείται από δέκα ποιήματα-τμήματα, η φράση Καθώς το παιδί επανέρχεται τρεις φορές και αποτελεί το όχημα της μεταφοράς στο χρόνο. Οι φόβοι, η οδύνη του παρόντος, η φρίκη του βασανισμού, η αγωνία του θανάτου (η ίδια εκείνη αγωνία που απαντά σε ποιήματα του μελλοθάνατου Αναγνωστάκη), ακόμη και το στιγμιαίο αίσθημα της ματαιότητας του αγώνα, περνούν στο ποίημα ως αναφορά και απολογισμός στο χαμένο εσύ και τροφοδοτούν παράλληλα την οδύνη της απουσίας του. Το δεύτερο μέρος με τρία ποιήματα, αρθρώνεται γύρω από τη φράση μακρυά, πολύ μακρυά, με τρόπο ώστε το παρόν να φαντάζει μακρινό από τις δύο άλλες χρονικές διαστάσεις. Το τρίτο μέρος, διαιρεμένο σε πέντε τμήματα, κορυφώνει ανυπόμονα τον αισιόδοξο οραματισμό του μέλλοντος, αποτελώντας σχεδόν μια παρακαταθήκη σε ένα μελλοντικό παιδί μέσα από την πληθώρα των «θα» που αποτελούν τις προϋποθέσεις για μια ανανεωμένη συνθήκη ζωής. Ταυτόχρονα, το τρίτο μέρος, ιδίως στο πρώτο ποίημα, αποκτά οραματικό χαρακτήρα: η εναλλαγή σύντομων στίχων-προτάσεων με μακροσκελείς στίχους, η επαναληπτικότητα του λόγου δίνουν τον προφητικό τόνο. Η αδιαφορία του μελλοντικού φιλήσυχου πολίτη θα πυρπολείται πάντα από τον εφιάλτη της παροντικής θυσίας των αγωνιστών. Η έννοια του αγώνα συσπειρώνεται ωστόσο σε ένα εγώ που προβάλλεται πάσχοντας: Εγώ ο φόβος/ Εγώ ο θάνατος./… Θα πολιορκώ το «κοίταζε τη δουλειά σου» με την αγωνία μου. Το αμέσως επόμενο ποίημα, με ηπιότερο τόνο, αποπνέει την τρυφερότητα και διαποτίζεται από το όραμα ενός καλύτερου κόσμου. Αφήνοντας, για οικονομία χώρου, την ενδελεχή παρουσίαση της σύνθεσης είναι σκόπιμο να κατατεθούν ερωτήματα, τα οποία ρητά ή υπόρρητα θέτει και το παρόν κείμενο, σχετικά με την παραγωγή και πρόσληψη αυτού του έργου, αλλά και αναφορικά με τη θέση του στο σώμα της νεοελληνικής ποίησης. Προς τι εντέλει η αναφορά στην Κατάσταση πολιορκίας σήμερα, 42 χρόνια μετά την πρώτη έκδοση; Θεωρώ φυσικά αυτονόητο ότι καμιά ψηφίδα δεν είναι περιττή και μηδαμινή καθώς αποκαθίσταται το μεγάλο μωσαϊκό της ιστορίας της νεοελληνικής λογοτεχνίας, οπότε καθόλου δεν κρίνεται περιττή μια επαναθεώρηση ενός έργου που, κρινόμενο εντός των ιστορικών συμφραζομένων στα οποία παρήχθη, είχε ιδιαίτερη σημασία. Πάντως, με την περίπτωση της Χατζηδάκη, πιστοποιείται ακόμη μια φορά η συμβολή της μελοποίησης στην πρόσληψη ενός ποιητικού έργου. Η καταξίωση του εν λόγω έργου ως αντιστασιακού επηρέασε την πρόσληψή του, αλλά ταυτόχρονα πιθανόν να προδιέγραψε και την παραγνώρισή του, μαζί φυσικά με άλλους παράγοντες, όπως αυτοί στους οποίους αναφέρθηκα. Ωστόσο, ο πολιτικός χαρακτήρας του ενός και μόνο στην ουσία έργου της Χατζηδάκη, του άμεσα συνδεδεμένου με τις ιστορικές συνθήκες, δεν μπορεί να αναιρέσει την αναγκαιότητα επιστροφής στα κείμενά της (υπαινίσσομαι και το ανέκδοτο υλικό, εάν υπάρχει), μίας ποιήτριας από τις ελάχιστες της γενιάς της που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί «πολιτική», χαρακτηρισμός που αναμφίβολα δεν παύει να έχει το ιδιαίτερο βάρος του. [1] Τζένη Μαστοράκη, «Ρενάκι», Οδός Πανός, Αφιέρωμα στη Ρένα Χατζηδάκη, τχ. 128 (Ιούνιος 2005), σ. 5. [2] «Αγνοεί άλλωστε τούτη την έκδοση που είναι μια «έκπληξη», ένα χριστουγεννιάτικο δώρο απ’ την μητέρα της, την πεζογράφο κ. Λιλή Ζωγράφου» γράφει ο Περάνθης. Πόσο αυτό το δώρο, η έκθεση των μύχιων σκέψεων με πρωτοβουλία του γονιού, αποτελεί όντως ευχάριστη έκπληξη για μια έφηβη είναι θέμα συζητήσιμο. Στο παρόν άρθρο, για λόγους οικονομίας δεν γίνεται εξαντλητική αναφορά στην εφηβική αυτή συλλογή που πάντως αποδίδει με ευαισθησία τον αντιφατικό ψυχισμό μιας έφηβης, την αντισυμβατικότητα, την ορμητικότητα και το έντονο συναίσθημα. [3] Στο πλαίσιο αυτού του άρθρου δεν είναι δυνατόν να επεκταθεί η συζήτηση για τις λογοτεχνικές γενιές. Ενδεικτικά βλ.: Δ. Ν. Μαρωνίτης, «Ποιητική γενιά του ’70» στο Δ. Μαρωνίτης Μέτρια και μικρά: περιοδικά και εφήμερα, Κέδρος, Αθήνα 1987 και Αλ. Ζήρας, Γενεαλογικά. Για την ποίηση και τους ποιητές του ’70, Ρόπτρον, Αθήνα 1989. [4] «Ρένα Χατζηδάκη: Η Μαρίνα της Κατάστασης. Αφιέρωμα στη Ρένα Χατζηδάκη», Οδός Πανός, τχ. 128 (Απρίλιος-Ιούλιος 2005), σ. 2-149. [5] «Μια γενιά μετά…», Συνέντευξη στον Δημ. Γκιώνη, Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, 21 Απριλίου 1991. Επίσης στο Οδός Πανός, ό.π., σ. 125-130. [6] «Μια γενιά μετά…», ό.π. Επίσης στο Οδός Πανός, ό.π., σ. 125-130. [7] «Ρένας Χατζηδάκη Ανέκδοτα ποιήματα και πεζά», Οδός Πανός, ό.π., σ. 45-56. [8] «Ρένα Χατζηδάκη: το θέμα της Κατάστασης πολιορκίας είναι η απώλεια». Συνέντευξη στον Μ. Φάις, Ήχος και HI-Fi (Αύγουστος 1991). Επίσης στο Οδός Πανός, ό.π., σ. 131-135. [9] «Μια γενιά μετά…», ό.π. Επίσης στο Οδός Πανός, ό.π., σ. 125-130.

Σύνδεση