Μπορεί η ατομική ιδιοκτησία να είναι δίκαιη;

Φίλιππος Βασιλόγιαννης, Πρόσωπα, λόγοι και πράγματα. Ιδιοκτησία και μη διανεμητική δικαιοσύνη, Ευρασία, Αθήνα 2015, σελ. 285 Ας ξεκινήσουμε από την υπόθεση ότι στις νεωτερικές κοινωνίες συνυπάρχουμε και συνεργαζόμαστε με άλλα πρόσωπα, αναγνωρίζοντας αμοιβαία οι μεν στους δε ένα status ελευθερίας και ισότητας. Υπό τις συνθήκες αυτές, δικαιούμαστε άραγε να έχουμε ατομική ιδιοκτησία, και, αν ναι, με ποιους όρους; Και πιο συγκεκριμένα: μπορούμε να συναρμόσουμε κανονιστικά το παραδοσιακό δικαίωμα κυριότητας του αστικού και δη του εμπράγματου δικαίου, που μας παρέχει εξουσία διάθεσης κατ’ αρέσκειαν του πράγματος που μας ανήκει έναντι πάντων και δικαιολογείται με αναφορά σε αρχές μη διανεμητικής δικαιοσύνης, με τους περιορισμούς στο εν λόγω δικαίωμα που επιβάλλει παραδοσιακά το δημόσιο δίκαιο –με κορυφαίο ίσως από αυτούς την φορολογία–, οι οποίοι θεμελιώνονται σε αρχές διανεμητικής δικαιοσύνης; Αυτά είναι τα κεντρικά ερωτήματα στα οποία εισφέρει μια περίπλοκη, εξαντλητικά διερευνημένη όσο και πρωτότυπη απάντηση το τελευταίο βιβλίο του Φίλιππου Βασιλόγιαννη, Επίκουρου Καθηγητή Φιλοσοφίας του Δικαίου στη Νομική Σχολή του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Απέχουν πολύ όμως από το να είναι τα μόνα με τα οποία καταπιάνεται επιτυχώς ο συγγραφέας. Η πυκνή μονογραφία του, πρώτη του είδους της στην ελληνική βιβλιογραφία, κινείται με άνεση και επάρκεια μεταξύ πολλών επάλληλων πεδίων. Για να πάρουμε δυο χαρακτηριστικά παραδείγματα μεταξύ πάμπολλων άλλων, συναντούμε ακριβείς και ενδιαφέρουσες αναπτύξεις «νομικής δογματικής», δηλαδή, χονδρικά μιλώντας, αναλύσεις που αναφέρονται στην συστηματική ερμηνεία και ανασυγκρότηση του θετικού δικαίου, όσο και έναν πειστικό προβληματισμό ως προς την ορθότερη μέθοδο επί τη βάσει της οποίας οφείλουμε να επιχειρηματολογούμε όταν προσεγγίζουμε σύνθετα ζητήματα πολιτικής φιλοσοφίας. Το πράγματι εντυπωσιακό είναι ότι όλες αυτές οι εκ πρώτης όψεως ετερογενείς αναπτύξεις συνέχονται πλήρως σε ένα ενιαίο και ολοκληρωμένο επιχείρημα, που οφείλει πολλά σε τρεις στοχαστές που σφράγισαν την σχετική συζήτηση: τον Ιμμάνουελ Καντ, τον Ρόμπερτ Νόζικ και τον Τζων Ρωλς. Στις παρατηρήσεις που ακολουθούν, θα επιχειρήσω, όσο το επιτρέπει ο χώρος, να παρουσιάσω τις βασικές πτυχές της πλούσιας επιχειρηματολογίας του Βασιλόγιαννη. Στη συνέχεια, θα διατυπώσω, χωρίς να το απαντήσω πλήρως, ένα ερώτημα με στόχο να συνεισφέρω στον σχετικό προβληματισμό και στην περαιτέρω συζήτηση. Οι εντός παρενθέσεως παραπομπές είναι όλες στο κρινόμενο βιβλίο. Δικαιολόγηση του αστικού δικαίου και μη διανεμητική δικαιοσύνη Το σημείο αφετηρίας του επιχειρήματος του συγγραφέα είναι η νομική μας πρακτική, ήτοι η πρακτική που βασίζεται στο δικαίωμα κυριότητας που κατοχυρώνει και εννοιολογεί ο ελληνικός Αστικός Κώδικας, ως μια αντιπροσωπευτική περίπτωση των σχετικών κωδικοποιήσεων της ηπειρωτικής Ευρώπης, στο τρίτο του βιβλίο, με τίτλο «Εμπράγματο Δίκαιο». Ήδη εδώ εμφιλοχωρεί μια πρώτη και σημαντική μεθοδολογική επιλογή. Αντί να προχωρήσει «από τα έξω προς τα μέσα», δηλαδή από αφηρημένες φιλοσοφικές προκείμενες προς την δικαιολόγηση του δικαιώματος ατομικής ιδιοκτησίας, με τρόπο που θα καθιστούσε την ενασχόληση με το θετικό δίκαιο ενδεχομένως περιττή, ο συγγραφέας ακολουθεί εν προκειμένω την μεθοδολογική επιταγή της κατά Ρωλς «αναστοχαστικής ισορροπίας», την οποία ο Ρόναλντ Ντουόρκιν έχει παλαιότερα χρησιμοποιήσει για να προσεγγίσει φιλοσοφικά ζητήματα όπως η άμβλωση και η ευθανασία ομοίως «από τα μέσα προς τα έξω» (σ. 37-38): ξεκινώντας από την δικαιολόγηση των έγκριτων αξιολογήσεών μας, όπως αυτές εμφανίζονται στο εσωτερικό της τρέχουσας νομικής πρακτικής, ο Βασιλόγιαννης τις αναστοχάζεται με απώτερο στόχο να εναρμονίσει, ει δυνατόν, τις ηθικές και πολιτικές αρχές στις οποίες αυτές βασίζονται σε ένα συνεκτικό όλον. Το πρώτο θεσμικό δεδομένο από το οποίο εκκινεί ένα τέτοιο εγχείρημα είναι το δικαίωμα κυριότητας σε πράγμα του Αστικού Κώδικα, που, όπως ήδη είπαμε, περιλαμβάνει την εξουσία του κυρίου να διαθέτει το πράγμα όπως αυτός επιθυμεί και να αποκλείει κάθε ενέργεια τρίτου σε αυτό. Το δικαίωμα αυτό περιλαμβάνει την εξουσία διάθεσης του πράγματος με τρόπο που αποκλείει κάθε υπαγωγή σε σκοπούς, ανάγκες ή επιθυμίες τρίτων προσώπων. Ταυτόχρονα, η νομική πρακτική βασίζεται στην κατηγορική διάκριση προσώπων και πραγμάτων (σ. 83), αλλά και στην εξίσου σημαντική διάκριση μεταξύ φυσικής εξουσιάσεως των πραγμάτων («νομής») και εξουσίας φυσικής εξουσιάσεώς τους («κυριότητας»,· σ. 71-77). Το δικαίωμα κυριότητας δίνει στον πάμπλουτο κύριο την εξουσία να αποκλείσει από την χρήση οποιουδήποτε πράγματος που του ανήκει τον πάμπτωχο τρίτο: οι ανάγκες του πάμπτωχου, ακόμη και οι πλέον επείγουσες, είναι, από την οπτική γωνία του εμπράγματου δικαίου, απλώς νομικώς αδιάφορες. Ένα πρώτο ερώτημα ανακύπτει σε αυτό το σημείο. Ποιες αρχές θα μπορούσαν ιδεοτυπικά να δικαιολογήσουν ένα τέτοιο δικαίωμα; Η απάντηση που δίνει ο συγγραφέας είναι: αρχές μη διανεμητικής δικαιοσύνης. Οι αρχές αυτές δεν εξαντλούνται στην λεγόμενη διορθωτική δικαιοσύνη, δηλαδή στην δικαιολογητική βάση της υποχρέωσης αποζημίωσης σε περίπτωση αδικοπραξίας, της οποίας η ιδέα είχε ήδη διατυπωθεί από τον Αριστοτέλη (σ. 41-53), αλλά, γενικότερα, ρυθμίζουν τις σχέσεις ιδιωτικού δικαίου μεταξύ ελεύθερων και ισότιμων προσώπων. Τα πρόσωπα νοούνται, υπό το φως των εν λόγω αρχών, ως αφηρημένα υποκείμενα δικαίου (σ. 81) που έχουν ίσα τυπικά δικαιώματα, χωρίς να λαμβάνεται υπόψη το κριτήριο με το οποίο έχουν διανεμηθεί τα πράγματα σε αυτά. Ήδη στο σημείο αυτό έχει ενδιαφέρον να σημειώσουμε ότι η δικαιολόγηση του Αστικού Δικαίου με αναφορά σε μια αντίληψη μη διανεμητικής δικαιοσύνης φαίνεται να αποκλείει θεωρήσεις που δικαιολογούν την ατομική ιδιοκτησία συνεπειοκρατικά (σ. 55). Οι τελευταίες, ιδιαίτερα δημοφιλείς τα τελευταία 45 χρόνια στον αγγλοσαξωνικό κόσμο, π.χ. στην εκδοχή της λεγόμενης οικονομικής ανάλυσης του δικαίου, επιμένουν ότι η δικαιολόγηση των κανόνων του ιδιωτικού δικαίου δεν θεμελιώνεται σε κάποια ιδέα αφηρημένης προσωπικότητας, αλλά στο γεγονός ότι οι εν λόγω κανόνες, στο μέτρο που τηρούνται, τείνουν να παράγουν ένα συγκεκριμένο επιθυμητό αποτέλεσμα: την αύξηση του κοινωνικού πλούτου ή, σε μια σχετικά διαφορετική διατύπωση, την μεγιστοποίηση της κοινωνικής ευημερίας. Ο Βασιλόγιαννης ισχυρίζεται ότι αυτή η αντίληψη αδυνατεί να επιτελέσει την δικαιολογητική λειτουργία που αξιώνει, επειδή, καταρχάς, δεν καταφέρνει να εναρμονιστεί με τα τρέχοντα θεσμικά δεδομένα (σ. 74): το δικαίωμα κυριότητας, όπως τουλάχιστον το ερμηνεύει και αντιλαμβάνεται ο δυτικός κόσμος από τις απαρχές της νεωτερικότητας φαίνεται ακριβώς αδιάφορο σε αρχές μεγιστοποίησης της ευημερίας. Για να πάρουμε την πλέον ακραία περίπτωση: το δικαίωμα κυριότητας που έχω περιλαμβάνει την εξουσία μου να καταστρέψω το πράγμα χωρίς οι ενδιαφερόμενοι τρίτοι να έχουν δυνατότητα διατύπωσης έγκυρης ένστασης επ’ αυτού, καίτοι αυτή μου η ενέργεια μπορεί να έχει εξαιρετικά αρνητικές επιπτώσεις στην γενική ευημερία (σ. 86). Το γενικότερο δίδαγμα που μπορεί να αντληθεί κατά τον συγγραφέα είναι ότι οι αρχές μη διανεμητικής δικαιοσύνης που δικαιολογούν τις πρακτικές του αστικού μας δικαίου είναι καταρχήν όχι μόνο διακριτές από αυτές της διανεμητικής δικαιοσύνης, αλλά και μη συνεπειοκρατικές. Ως εδώ καλά. Το αμέσως επόμενο ερώτημα είναι αν οι εν λόγω αρχές μη διανεμητικής δικαιοσύνης μπορούν οι ίδιες κάπως να δικαιολογηθούν. Η απάντηση του συγγραφέα είναι θετική. Η δικαιολόγηση που προτείνει είναι καντιανής έμπνευσης και αναφέρεται σε ένα ηθικό ιδεώδες αυτονομίας των προσώπων. Η βασική κανονιστική παραδοχή έγκειται στο ότι η αυτοτέλεια των προσώπων, καθώς και η συγκρότησή τους ως διακριτών και αφηρημένων υποκειμένων, θα ήταν αδύνατη αν τα πρόσωπα μπορούσαν ανά πάσα στιγμή να υπαχθούν σε σκοπούς τρίτων. Ο αποκλεισμός μιας τέτοιας υπαγωγής καταρχήν παίρνει την μορφή ενός γενικού δικαιώματος προσωπικότητας, δυνάμει του οποίου οφείλουμε οι ίδιοι να σεβόμαστε όλα τα άλλα πρόσωπα. Περιλαμβάνει όμως, επίσης, και την κατηγορική κανονιστική διαφοροποίηση μεταξύ προσώπων και πραγμάτων. Κατά πρακτική αναγκαιότητα, επεκτείνεται και στο δικαίωμά μας να αποκτούμε πρωτότυπη κυριότητα σε αδέσποτα πράγματα, δηλαδή σε εκείνα που δεν ανήκουν σε κανέναν, αλλά και να τα μεταβιβάζουμε συνάπτοντας έγκυρες συμβάσεις. Συναφώς, οι αρχές μη διανεμητικής δικαιοσύνης που δικαιολογούν το ιδιωτικό δίκαιο είναι οι ίδιες εκφάνσεις της θεμελιώδους κανονιστικής παραδοχής ότι τα πρόσωπα είναι, πρώτον, πηγές αυθύπαρκτων ηθικών αξιώσεων και, δεύτερον, διακριτές οντότητες. Και η διανεμητική δικαιοσύνη; Στο σημείο αυτό όμως ανακύπτει ένα κρίσιμο ζήτημα. Η οπτική γωνία της μη διανεμητικής δικαιοσύνης είναι καταρχήν αδιάφορη ως προς τις διανεμητικές συνέπειες των νομότυπων ατομικών επιλογών. Η μη υπαγωγή μου σε σκοπούς τρίτων, είτε αυτή αφορά το σώμα μου είτε την ιδιοκτησία μου, συνεπάγεται ότι οι αποφάσεις που παίρνω θέτοντας αυτοτελώς δικούς μου σκοπούς, και στο μέτρο πάντοτε που δεν προκαλώ βλάβη σε άλλους, είναι καταρχήν επιτρεπτές ανεξαρτήτως του αν οδηγούν σε αποτελέσματα που, από την οπτική γωνία της διανεμητικής δικαιοσύνης, μπορούν να θεωρηθούν άδικα. Το πρόβλημα είναι μάλιστα ευρύτερο: οι αρχές μη διανεμητικής δικαιοσύνης απειλούν να απορροφήσουν εντελώς τις αρχές διανεμητικής δικαιοσύνης. Αυτή, λόγου χάρη, είναι η θέση του Ρόμπερτ Νόζικ, σύμφωνα με τον οποίο μια απολύτως δίκαιη κοινωνία θα διεπόταν αποκλειστικά από αρχές μη διανεμητικής δικαιοσύνης (σ. 97-108). Δεν υπάρχει κριτήριο δίκαιης διανομής πέρα και πάνω από πρωτότυπη κτήση σε πράγματα και έγκυρη μεταβίβαση σε τρίτα πρόσωπα. Για να το θέσουμε σχηματικά, στην αντίληψη του Νόζικ το ιδιωτικό δίκαιο απορροφά το δημόσιο, η δε διανεμητική δικαιοσύνη απλώς εξαφανίζεται. Άντολφ Φρήντριχ Έρντμαν φον Μέντσελ, Μακάριοι οι κατέχοντες, 1888, Συλλογή Γκέοργκ Σαίφερ, Σβάινφουρτ, Γερμανία. Το ίδιο πρόβλημα εμφανίζεται, μας λέει ο Βασιλόγιαννης, αντίστροφα και συμμετρικά από την οπτική γωνία της διανεμητικής δικαιοσύνης. Οι πλέον επεξεργασμένες θεωρίες διανεμητικής δικαιοσύνης, όπως ιδίως αυτή του Ρωλς, απειλούν την αυτοτέλεια των αρχών της μη διανεμητικής δικαιοσύνης (σ. 115-116). Το ρωλσιανό πλαίσιο θέτει δύο αυστηρά κριτήρια υπό τα οποία και μόνο μπορούν να γίνουν αποδεκτές οι ανισότητες στην διανομή πρωταρχικών αγαθών: την αρχή της πλήρους κατοχύρωσης βασικών ελευθεριών και ακριβοδίκαιης ισότητας ευκαιριών και την αρχή ότι η λειτουργία του συστήματος κοινωνικής συνεργασίας πρέπει να αποβαίνει υπέρ των λιγότερο ευνοημένων. Στο μέτρο που οι εν λόγω αρχές εφαρμόζονται στο επίπεδο της βασικής δομής της κοινωνίας ως συστήματος ακριβοδίκαιης συνεργασίας, βασίζονται στην ιδέα ότι οι αρχές της μη διανεμητικής δικαιοσύνης πρέπει να συμβαδίζουν με τις αρχές τις διανεμητικής. Αλλά τότε ευλόγως ερωτάται αν οι αυστηρές αρχές μη διανεμητικής δικαιοσύνης που δικαιολογούν το αστικό δίκαιο μπορούν να σταθούν αυτοτελώς και στην ονομαστική τους αξία. Συναφώς, το καίριο ερώτημα που θέτει ο συγγραφέας είναι το εξής: πώς μπορούν να συναρμοστούν οι αρχές διανεμητικής και μη διανεμητικής δικαιοσύνης ώστε να μην θυσιάζονται οι μεν στις δε και αντίστροφα; Η καντιανή σύνθεση Η εξαιρετικά ενδιαφέρουσα και πρωτότυπη απάντηση του Βασιλόγιαννη είναι εν προκειμένω καντιανής εμπνεύσεως. Η προτεινόμενη σύνθεση περιλαμβάνει τις εξής απαντήσεις. Πρώτον, οι αρχές μη διανεμητικής δικαιοσύνης έχουν εννοιολογικό πρωτείο (σ. 119-134). Δεύτερον, το πρωτείο αυτό δεν αρκεί για να θεμελιώσει μια πλήρη αντίληψη δικαιοσύνης, όπως λόγου χάρη πιστεύει ο Νόζικ, επειδή η μη διανεμητική δικαιοσύνη από μόνη της αδυνατεί να απαντήσει πειστικά στο ερώτημα του πώς μονομερείς ενέργειες κάποιου προσώπου μπορούν να δεσμεύσουν τρίτους. Όπως ήδη είπαμε, η κρίσιμη ιδέα του δικαίου της κυριότητας είναι αυτή της αποκλειστικότητας: οι τρίτοι μπορούν δικαίως να αποκλειστούν από την χρήση του πράγματος, αν χρειαστεί μάλιστα και με την χρήση εξαναγκασμού. Και ναι μεν η δυνατότητα πρωτότυπης κατάληψης αδεσπότου πρέπει να επιτρέπεται (αλλιώς δεν θα ήταν δυνατή η συγκρότηση του προσώπου ως αυτόνομου υποκειμένου), αλλά, όσο υπάρχουν και άλλα πρόσωπα, τούτη είναι μόνο προσωρινή (σ. 146). Στην καντιανή αντίληψη που αναπτύσσει ο Βασιλόγιαννης, η μονομερής ιδιοποίηση πραγμάτων όπως στον Νόζικ είναι αδύνατη, αν δεν κατοχυρώνεται από θεσμούς δημοσίου δικαίου με αναφορά σε αρχές διανεμητικής δικαιοσύνης. Επομένως, τρίτον, οι εγγενείς απορίες στις οποίες ενέχονται οι αρχές μη διανεμητικής δικαιοσύνης, με κύρια αυτήν της αδυναμίας μονομερούς ιδιοποίησης που να δεσμεύει τρίτους, οδηγούν κατά εννοιολογική αναγκαιότητα στις αρχές διανεμητικής δικαιοσύνης (σ. 196-208). Για να μπορέσω να ιδιοποιηθώ πράγμα του εξωτερικού κόσμου με τρόπο που δικαίως να αποκλείει τρίτους, πρέπει η εξουσία μου να πηγάζει από μια ανώτατη δημόσια εξουσία, που να έχει ήδη συγκροτηθεί σε ορισμένη επικράτεια. Η επικράτεια είναι επομένως κανονιστική προϋπόθεση της ατομικής ιδιοκτησίας αλλά και, αντίστροφα, συντίθεται από συσταθείσες ατομικές ιδιοκτησίες (σ. 216-217). Τι είδους, όμως, αρχές διανεμητικής δικαιοσύνης μπορούν να είναι συμβατές με το πρωτείο ισχυρών αρχών μη διανεμητικής δικαιοσύνης που να λαμβάνουν τις τελευταίες στην ονομαστική τους αξία; Και μπορούν άραγε οι εν λόγω αρχές να διατυπωθούν εντός του ρωλσιανού εννοιολογικού σχήματος των δύο αρχών δικαιοσύνης; Κρίσιμος εδώ κατά τον Βασιλόγιαννη είναι ο ρόλος της ηθικής ιδέας της ακεραιότητας της αγοράς (σ. 226-257). Οι αφηρημένες ιδέες της ισότητας και της ελευθερίας των προσώπων επιτάσσουν η συγκρότηση της πολιτικής κοινωνίας και του δημοσίου δικαίου, που μεταμορφώνει τα εμπράγματα δικαιώματα από προσωρινά σε οριστικά, να δημιουργήσει όρους τέτοιους ώστε η ανταλλαγή των εν λόγω πραγμάτων να γίνεται στην αξία τους σε μια ακέραιη αγορά, και όχι σε μια αγορά τυχαία και ίσως ηθικά αυθαίρετη (σ. 249-250). Η εν λόγω αγορά δικαιολογεί πλήρως την φορολογία (και καθιστά εύλογη την προοδευτική φορολογία – σ. 251), ενώ βασίζεται στην εισαγωγή σε αυτήν, με την φορολογία σε ρόλο θεσμικού μέσου, πρωταρχικών αγαθών όπως οι θεμελιώδεις ελευθερίες, τα δημόσια αξιώματα και το εισόδημα (σ. 252). Η τελική προτεινόμενη σύνθεση από τον συγγραφέα, καίτοι αφηρημένη, φαίνεται να εναρμονίζεται σε μεγάλο βαθμό με μια ρωλσιανή θεώρηση. Ιδίως σημαντική είναι η διαπίστωση ότι, είτε πρόκειται για τη διανεμητική είτε για την μη διανεμητική δικαιοσύνη, η κανονιστική ιδέα που καθοδηγεί την εναρμόνιση των έγκριτων αξιολογήσεών μας είναι κοινή: αυτή της αμοιβαίας συνύπαρξης ελεύθερων και ίσων προσώπων. Η πλήρης εξαφάνιση της ατομικής ιδιοκτησίας στο όνομα της διανεμητικής δικαιοσύνης ή της οικονομικής αποτελεσματικότητας πλήττει το αυτεξούσιο των προσώπων όσο και η μη δικαιολόγηση της μονομερούς ιδιοποίησης στο όνομα της μη διανεμητικής δικαιοσύνης. Πρόκειται για τις δυο όψεις του ίδιου κανονιστικού νομίσματος. Είναι η καντιανή σύνθεση αρκετή; Το επίτευγμα του Βασιλόγιαννη είναι αξιοσημείωτο. Το βιβλίο προσφέρει μια πρωτότυπη και βαθιά θεμελίωση και σύνθεση των αρχών μη διανεμητικής και διανεμητικής δικαιοσύνης, από την οπτική γωνία μιας μη συνεπειοκρατικής ηθικής αντίληψης. Θα μπορούσε όμως κανείς να θέσει εν προκειμένω ένα ερώτημα, καταρχάς μεθοδολογικό αλλά, όπως γρήγορα θα φανεί, στην πραγματικότητα ουσιαστικό. Όπως ήδη είπαμε, ο συγγραφέας υιοθετεί την ρωλσιανή μέθοδο της αναστοχαστικής ισορροπίας: εκκινώντας από τις έγκριτες ηθικές μας αξιολογήσεις, όπως ιδίως εμφανίζονται στο εσωτερικό των νομικών μας πρακτικών, αναζητά αρχές που να μπορούν να τις δικαιολογήσουν, με απώτερο στόχο να αρθρώσει ένα συνεκτικό όλο. Αλλά ακριβώς στο σημείο αυτό μπορούμε να επανέλθουμε στο πρόβλημα που θέτουν οι συνεπειοκρατικές θεωρήσεις, όπως της λεγόμενης οικονομικής ανάλυσης του δικαίου, ως προς τη δικαιολόγηση του θεσμού της ατομικής ιδιοκτησίας. Πώς μπορούμε άραγε να εναρμονίσουμε το γεγονός ότι οι εν λόγω προσεγγίσεις φαίνεται ότι είναι απολύτως κυρίαρχες στις ΗΠΑ με την αντίληψη ότι, κατά τον Βασιλόγιαννη, στο μέτρο που αδυνατούν να λάβουν τις αρχές μη διανεμητικής δικαιοσύνης στην ονομαστική τους αξία, αποκλείονται εννοιολογικά από τη δυνατότητα να εξηγήσουν και να δικαιολογήσουν το αστικό δίκαιο και τις νομικές μας πρακτικές; Πρόκειται άραγε για φαινόμενο ιδεολογικής ψευδαίσθησης ή υπάρχει κάποια άλλη, πιο εύλογη, διαθέσιμη απάντηση; Η υπόθεση την οποία διατυπώνω είναι, εν προκειμένω, η εξής: οι έγκριτες αξιολογήσεις μας δεν είναι μονομερώς μη συνεπειοκρατικές. Αντιθέτως, όσο μας φαίνεται διαισθητικά ότι είναι εύλογες οι αρχές μη διανεμητικής δικαιοσύνης, οι οποίες αναφέρονται στο τι επιτρέπεται και στο τι απαγορεύεται στις σχέσεις μεταξύ ελεύθερων και ισότιμων προσώπων, άλλο τόσο μας προσελκύουν και οι αμιγώς συνεπειοκρατικές αρχές, που αναφέρονται όχι στο τι επιτρέπεται και τι απαγορεύεται, αλλά στο τι επιδιώκουν τα πρόσωπα. Η οικονομική ανάλυση του δικαίου είναι μια μάλλον ακραία εκδοχή συστηματοποίησης των ανωτέρω αξιολογήσεων (και στη φιλοσοφία του δικαίου όχι τόσο δημοφιλής, όπως δείχνει το παράδειγμα των θεωρητικών της Νομικής Σχολής του Τορόντο με τους οποίους συμπλέει ο Βασιλόγιαννης). Η εν γένει οικονομική προσέγγιση, ωστόσο, ως εκδοχή μιας μορφής ωφελιμισμού, θεμελιώνει το δικαίωμα ατομικής ιδιοκτησίας σε εύλογες εμπειρικές προκείμενες: οφείλουμε να κατοχυρώνουμε το εν λόγω νομικό δικαίωμα μόνο αν και στον βαθμό που η κατοχύρωση πράγματι κινητροδοτεί τα πρόσωπα να αυξάνουν τον κοινωνικό πλούτο (και, επομένως, την γενική ωφελιμότητα). Ουδόλως ενδιαφέρει, από την οπτική γωνία της εν λόγω προσέγγισης, το ποιος πρωτογενώς δικαιούται να κάνει τι σε ποιον. Συναφώς, η δημοφιλία της οικονομικής ανάλυσης των ιδιοκτησιακών δικαιωμάτων πρέπει, νομίζω, να κατανοηθεί όχι ως μια απλή εννοιολογική σύγχυση, αλλά ως μια βαθύτερη ένταση που ριζώνει σε διαισθήσεις που δεν είναι εύκολο, και ίσως ούτε καν επιθυμητό, να αποβάλουμε από τον περίπλοκο ηθικό και πολιτικό μας ορίζοντα. Διαφορετικά ειπωμένο, οι ηθικές πηγές της νεωτερικότητας είναι εξαιρετικά ετερογενείς, η δε έμφαση στις συνέπειες ανήκει σε αυτές. Έχουμε λοιπόν μια ένδειξη ότι η ευρεία αναστοχαστική ισορροπία όλων των έγκριτων αξιολογήσεών μας αποτελεί ένα εξαιρετικά σύνθετο ρυθμιστικό ιδεώδες, με αβέβαιη τελική έκβαση. Σε κάθε όμως περίπτωση, το βιβλίο του Βασιλόγιαννη, επιχειρηματολογώντας υπέρ του ότι οι συνεπειοκρατικές αρχές, παρά την τυχόν αναστοχαστικότητά τους, αδυνατούν να εξασφαλίσουν τη ζητούμενη ισορροπία, την υπηρετεί με ανυπέρβλητο τρόπο, τοποθετώντας την στον πυρήνα των ηθικών και πολιτικών μας αναζητήσεων.

Μπορεί η ατομική ιδιοκτησία να είναι δίκαιη;

Σύνδεση