Μια προβληματική αιωνιότητα

Alain Finkielkraut: Et si l’amour durait [Εάν ο έρως διαρκούσε], éditions Stock, Παρίσι 2011, σελ. 162 «Αρκεί μόνο να φέρετε στο μυαλό σας μία τελειότητα για να τη δείτε πάνω σ’ αυτήν που αγαπάτε.» Σταντάλ, Περί έρωτος Είναι ο έρωτας αξιέραστος; Αυτό είναι το ερώτημα του βιβλίου. Και ποιος μπορεί να το απαντήσει – ο φιλόσοφος, ο καλλιτέχνης ή ο ερωτευμένος; Αν ο ερωτευμένος είναι καταλληλότερος, τότε μόλις μιλήσει κάποιος μια γλώσσα θα θεωρείται γλωσσολόγος. Χωρίς να λογαριάσουμε πως ο κάθε ερωτευμένος θα έδινε κι από μια διαφορετική απάντηση. Ο Αλαίν Φενκιελκρώ προτιμά να αναζητήσει την απάντηση σε συγγραφείς. Επιλέγει τέσσερις, αλλά μέσω αυτών ανατρέχει σε πολλούς άλλους. Πώς να μην προκύψουν τέτοιες αναδρομές, αφού σε κάποια ή κάποιες ερωτικές σχέσεις εστιάζουν οι συγγραφείς τις αφηγήσεις τους από τότε που υπάρχουν μυθιστορήματα. Κι εκεί βρίσκεται όλο το θέμα: ζούμε τον έρωτα βάσει των ίδιων των συναισθημάτων μας ή βάσει όσων έχουμε διαβάσει γι’ αυτόν; Τι από τα δύο ισχύει σε κάθε έρωτα και τι από τα δύο παρατείνει τη διάρκειά του; Οι τέσσερις συγγραφείς που επιλέγει ο Φενκιελκρώ είναι: η Μαντάμ ντε Λα Φαγιέτ και το περίφημό της Η πριγκίπισσα ντε Κλεβ, ένα από τα πρώτα ιστορικά μυθιστορήματα στην ιστορία της λογοτεχνίας· ο Ίνγκμαρ Μπέργκμαν και το σενάριό του Οι καλύτερες προθέσεις, που έγινε ταινία το 1992 από άλλον σουηδό σκηνοθέτη· ο Φίλιπ Ροθ κι ένα από τα ελάσσονα έργα του, Ο καθηγητής του πόθου (1972)· και ο Μίλαν Κούντερα με πολλά έργα του, αλλά με έμφαση στην Αβάσταχτη ελαφρότητα του είναι (1982). Με εξαίρεση την κυρία Λα Φαγιέτ, που προηγείται, τα υπόλοιπα έργα δεν παρατίθενται σε χρονολογική σειρά. Σε όλα, ωστόσο, κεντρικό ζήτημα είναι πώς ο έρωτας δεν περιορίζεται στo εφήμερο μιας σεξουαλικής επιθυμίας, αλλά και πώς χωρίς αυτή την επιθυμία η ύπαρξη του έρωτα γίνεται αμφίβολη. Τι διαιωνίζει τον έρωτα χωρίς να τον ακυρώνει, αυτό, με απλά λόγια, αναζητεί ο Φενκιελκρώ στα παραπάνω έργα. Κι αφού πρόκειται για δοκίμιο, όχι αστυνομικό μυθιστόρημα στο οποίο θα ήταν ανεπίτρεπτο να αποκαλύψει κανείς το τέλος, μπορώ εξαρχής να πω ότι εκείνο που εντοπίζει, λίγο-πολύ παντού, είναι ήρωες ερωτευμένοι με την ιδιότητά τους ως ερωτευμένων. Αν, όπως έχει επισημάνει ο Μαλλαρμέ, «ο έρωτας συνιστά μιαν απιστία προς τον εαυτό μας», το να ερωτευτείς την κατάστασή σου ως ερωτευμένου μάλλον ελαφραίνει την «απιστία». Με την ηρωίδα της κυρίας Λα Φαγιέτ, την πριγκίπισσα ντε Κλεβ, αυτή η «απιστία» αποκτά και μια νοσηρή χροιά. Στα δεκαέξι της, στην αυλή του Ερρίκου Β΄ το 1558, η δεσποινίς ντε Σαρτρ εμπνέει κεραυνοβόλο έρωτα στον πρίγκιπα ντε Κλεβ, ο οποίος την νυμφεύεται τάχιστα, καίτοι αναγνωρίζει πως η σύζυγός του δεν τρέφει το ίδιο φλογερά αισθήματα προς εκείνον. Τέτοια αισθήματα της εμπνέει λίγο αργότερα ο δούκας ντε Νεμούρ, στη διάρκεια ενός χορού. Ο πρίγκιπας το αντιλαμβάνεται και πεθαίνει αμέσως από τον καημό του, αλλά η πριγκίπισσα δεν επωφελείται από τη χηρεία της. Επιλέγει να μείνει πιστή στη μνήμη του συζύγου που δεν είχε ερωτευτεί, αντί να χαρεί τον έρωτα που πρώτη φορά νιώθει. Διαιωνίζει έτσι τον ανεκπλήρωτο έρωτα μέσω του διαιωνιζόμενου πένθους. Με χρονιά γραφής το 1678, Η πριγκίπισσα ντε Κλεβ μπορεί να ιδωθεί ως ο πολύ μακρινός πρόδρομος του ρομαντισμού, όσο και του ψυχολογικού μυθιστορήματος. (Ωστόσο, το 2007, ο Νικολά Σαρκοζί ξεσήκωσε θύελλα χαρακτηρίζοντας την εγκράτεια της κ. ντε Κλεβ ως «ιστορία για να κοιμάσαι όρθιος», και μάλλον δεν είχε άδικο.) Αν στην Πριγκίπισσα ντε Κλεβ η διαιώνιση του έρωτα επιτυγχάνεται δια της αποτυχίας του να πραγματωθεί, στις Καλύτερες προθέσεις του Ίνγκμαρ Μπέργκμαν η διαιώνιση επιτυγχάνεται δια της πραγματωμένης αποτυχίας του, κατά κάποιο τρόπο. Στα 73 του χρόνια, ο Μπέργκμαν μετέτρεψε σε σενάριο ταινίας τις αναμνήσεις και όσα είχε πληροφορηθεί για το ειδύλλιο, τον γάμο και τη ζωή των γονιών του. Με το να κρατήσει μάλιστα τα επώνυμα και ν’ αλλάξει μόνο τα μικρά ονόματα του ζεύγους των ηρώων, έκανε ρητή τη συναίρεση αυθεντικότητας και μυθοπλασίας στο έργο. Με τον φτωχό φοιτητή θεολογίας πατέρα-Μπέργκμαν, ήδη αρραβωνιασμένο με νεαρή σερβιτόρα, να γνωρίζει την αδελφή ενός πλούσιου φίλου του και μετά από διάφορα σκαμπανεβάσματα, με αφορμή κοινωνικές διαφορές αλλά και τα όνειρα του καθενός για τον έγγαμο βίο, η σχέση να καταλήγει σε γάμο. Κι εκεί, κάθε μέλος του ζεύγους μένει να αναμετριέται με τον σεβασμό που οφείλει στο άλλο και την απομάγευση του αρχικού πάθους. Σ’ έναν αδιάκοπο συνδυασμό ευπρέπειας και πλήξης, τρυφερότητας και βαρεμάρας, όπου για να θριαμβεύει «ο άγγελος», που ο κάθε σύζυγος θέλει να είναι, δυστυχεί το κτήνος που έτσι κι αλλιώς όλοι κλείνουμε μέσα μας. Στην περίπτωση του Ντέιβιντ Κέπες, ήρωα του Φίλιπ Ροθ στο Ο καθηγητής του πόθου, είναι μάλλον «το κτήνος» που προβληματίζεται για τη διαιώνιση. Τη διαιώνιση όχι κάποιας μορφής έρωτα, αλλά εκείνη της εξερεύνησης των μορφών του. Το μυθιστόρημα παρακολουθεί την εξέλιξη του Κέπες από μια ντροπαλή νεότητα σε μια σταδιακή αποχαλίνωση, την οποία ενισχύει στη συνέχεια και η ακαδημαϊκή του καριέρα ως καθηγητή λογοτεχνίας. Σε περιπλανήσεις του μεταξύ Αμερικής, Ασίας και Ευρώπης, όσο και μεταξύ Φλομπέρ, Τσέχοφ και Κάφκα, ο Κέπες δοκιμάζει διάφορες τριαδικές ερωτικές συμπράξεις, απελπίζει μια νεαρή, παρωθεί στην πορνεία μιαν άλλη και δεν παύει να συνδυάζει χειραφέτηση και αλλοτρίωση, χωρίς ντροπή και χωρίς τύψεις. Μέχρι που, επιστρέφοντας στις ΗΠΑ, συναντά μια νεαρή ακόμη πιο ξεβγαλμένη από τον ίδιο, χάρη στην οποία επαληθεύει την επισήμανση του Ζωρζ Μπατάιγ, πως «η συνήθεια έχει τη δύναμη να βαθαίνει ό,τι η ανυπομονησία το παραγνωρίζει». Τέλος, στα βιβλία του Κούντερα που εξετάζει ο Φενκιελκρώ, με επίκεντρο την Αβάσταχτη ελαφρότητα του είναι, κυρίως πρόβλημα των ηρώων είναι ότι από τη μια εννοούν το «θα σ’ αγαπώ για πάντα», όποτε το δηλώνουν, κι από την άλλη σπεύδουν να το αθετήσουν. Ωστόσο η αθέτηση δεν είναι ακριβώς αθέτηση, καθώς το «για πάντα» δεν αφορά τον παραλήπτη τού «θα σ’ αγαπώ», αλλά την ειλικρινή έφεση εκείνου που κάνει τη δήλωση να παραμείνει «για πάντα» στην κατάσταση αυτή. Άρα μένει πιστός στο «για πάντα», έχοντας απλώς μεταφέρει το «θα σ’ αγαπώ» σε άλλο πρόσωπο. Μια παρόμοια συνθήκη αντιμετωπίζει και ο Τομάς, ο ήρωας της Αβάσταχτης ελαφρότητας, ο οποίος συνηθίζει να δίνει στους έρωτές του τον χαρακτηρισμό της «ερωτικής φιλίας». Με το να γίνεται «ανάλαφρο», το ερωτικό αίσθημα μπορεί, έτσι, να διαρκεί πολύ περισσότερο. Εκεί ακριβώς, μεταξύ βάρους του ερωτικού πάθους και ελαφρότητας της «ερωτικής φιλίας», ο Φενκιελκρώ διαβάζει στον Κούντερα και στη σχέση του ήρωά του Τομάς με μία από τις φίλες του, την Τερέζα, την άνθιση της χριστιανικής «αγάπης» και της δικής της μεγάλης διάρκειας, πίσω από τις βραχύβιες ερωτικές φλόγες. Αυτό, νομίζω, είναι το στρατήγημα του Φενκιελκρώ. Διατρέχει μια πλειάδα λογοτεχνικών κειμένων γύρω από τους τέσσερις συγγραφείς που μελετά ειδικότερα, προσδιορίζει μια κάπως ναρκισσιστική ρηχότητα στην έφεση των ηρώων τους να ερωτεύονται τους εαυτούς τους ως ερωτευμένων, αλλά τους διασώζει διακρίνοντας πίσω από αυτή τη ρηχότητα τη δυνατότητα να αναδυθεί κάποια στιγμή, ακριβώς επειδή σβήνει το πάθος, η βαθιά, αδιακύμαντη και διαρκής αγάπη. Με τον Τομάς να εμπλέκεται στα γεγονότα της Πράγας την άνοιξη του 1968, να γλιτώνει δραπετεύοντας με την Τερέζα στη Ζυρίχη, όπου βρίσκει θέση χειρουργού σε μεγάλη κλινική, την Τερέζα να μην αντέχει την ξενιτιά και να επιστρέφει στην Πράγα, αφήνοντας τον Τομάς στην άνεση του ελεύθερου καρδιοκατακτητή, και παρά ταύτα τον Τομάς ν’ αποφασίζει επίσης να γυρίσει στην πατρίδα του και να βρεθεί καθαριστής τζαμιών ώστε να ζήσει με την Τερέζα, καίτοι η μεγάλη ερωτική φλόγα γι’ αυτήν έχει σβήσει, είναι κατεξοχήν δείγμα του πώς, εν τέλει, ο έρωτας διαρκεί όταν μετασχηματίζεται σε «αγάπη». Αυτό είναι το δίδαγμα. Όχι τόσο πρωτότυπο, τολμώ να πω, αλλά ενδιαφέρον ως προς το ποιος το συνάγει. Σκηνή από την ταινία Οι καλύτερες προθέσεις (1992) σε σκηνοθεσία Μπιλ Άουγκουστ. Ο Αλαίν Φενκιελκρώ ήταν εικοσάχρονος τον Μάη του 1968 και πέρασε κι αυτός τον έρωτα της επανάστασης, όπως πάρα πολλοί νέοι στην Ευρώπη. Κατάλαβε όμως αυτό που επισημαίνει ο Κούντερα στην Αθανασία (1990), για τον «εικοσάχρονο που γράφεται στο κομμουνιστικό κόμμα ή, με όπλο στο χέρι, ανεβαίνει να ενωθεί με τους αντάρτες στο βουνό, γοητευμένος από την ίδια του την εικόνα ως επαναστάτη». Τη δεκαετία του 1970, ο Φενκιελκρώ και πολλοί άλλοι σαγηνευμένοι επαναστάτες, απομαγευμένοι από τους ολοκληρωτισμούς που μέχρι τότε υποστήριζαν, διαλύουν την «προλεταριακή αριστερά» στην οποία ανήκαν. Αφήνουν εκεί ανθρώπους όπως ο Αλαίν Μπαντιού, να υποστηρίζουν ότι «η δημοκρατία δεν είναι παρά ένα εργαλείο προπαγάνδας του καπιταλισμού», κι εντάσσονται στο ρεύμα των «νέων φιλοσόφων». (Ρεύμα στο οποίο περιλαμβάνονται επίσης οι Μπερνάρ-Ανρί Λεβί, Αντρέ Γκλυκσμάν και άλλοι λιγότερο γνωστοί.) Το ρεύμα έχει κατηγορηθεί πολλές φορές ως δεξιό και συντηρητικό, όχι άδικα. Αλλά όχι και τόσο δίκαια πάντα, δεδομένου ότι συχνά του προσάπτουν ως συντηρητισμό τον αντιλαϊκισμό του. (Μια πρόσφατη τοποθέτηση του Φενκιελκρώ λ.χ., για το ότι στις τελευταίες δημοτικές εκλογές στην Αγγλία η πλειοψηφία προτίμησε για δήμαρχο του Λονδίνου τον γιο ενός φτωχού Πακιστανού αντί του γιου ενός πλούσιου Εβραίου, ανεξαρτήτως άλλων προσόντων, είναι σωστή. Ωστόσο, έχω την εντύπωση ότι, εν προκειμένω, πολύ καλά έκαναν όσοι προέβησαν στη συγκεκριμένη επιλογή.) Δεν αποτελεί λοιπόν έκπληξη ότι η υπέρβαση της ναρκισσιστικής ρηχότητας των λογοτεχνικών ηρώων, συχνά ερωτευμένων με την κατάσταση του ερωτευμένου, έγκειται για τον Φενκιελκρώ στη μετατροπή της στην υμνημένη από τον χριστιανισμό έννοια της «αγάπης». Με κορυφαία τύχη των έτσι «ερωτευμένων» να πεθάνουν μαζί, δίχως κανείς από τους δύο να βιώσει την απώλεια του άλλου. (Εξ ου και η Αβάσταχτη ελαφρότητα ως κορυφαίο παράδειγμα, αφού έτσι καταλήγει το ζεύγος Τομάς-Τερέζας, μετά από ένα αυτοκινητικό ατύχημα.) Η έκπληξη είναι ότι με τόσες αναφορές σε δοκιμιογράφους, συγγραφείς και λογοτεχνικούς ήρωες, απουσιάζει μία ιδιαίτερα κρίσιμη. Απουσιάζει η αναφορά στον Ντενί ντε Ρουζμόν και το περίφημο Ο έρως και η Δύση (γραμμένο το 1939 και συμπληρωμένο στις επανεκδόσεις του 1956 και του 1972). Χωρίς κακεντρεχή διάθεση, νομίζω ότι η απουσία οφείλεται στο ότι εκείνο το βιβλίο έθετε το ίδιο ερώτημα και, κυρίως, έδινε την ίδια απάντηση. «Πόσοι άνθρωποι θα είχαν ερωτευτεί εάν δεν είχαν ακούσει ποτέ να γίνεται λόγος για τον έρωτα;», αναρωτιόταν και ο Ρουζμόν κι αναζητούσε στη μεσαιωνική ιστορία του Τριστάνου και της Ιζόλδης την αφετηρία της ιδέας του «ερωτικού πάθους», με όλη την ψυχοσωματική συμπτωματολογία του. Ενός όχι φυσικού και ενστικτώδους πάθους, αλλά επίπλαστου κι επινοημένου από τους τροβαδούρους, στο οποίο επιβίωσε, κατά τον Ρουζμόν, η ερωτική μανία του παγανισμού μέσα στην αντίληψη περί «αγάπης» που εισήγαγε ο χριστιανισμός. Αντίληψη στην οποία εδράστηκε ο παραγωγικός σε τέκνα, σημαντικός για την κοινωνική συνοχή κι ευλογημένος από την εκκλησία γάμος. Δεν μπορείς να είσαι ερωτευμένος εσαεί, συμπέραινε ο Ρουζμόν, μπορείς όμως να «αγαπάς», τρέφοντας διαρκή εκτίμηση, θαυμασμό ή σεβασμό για τον άλλον. Το ίδιο συμπεραίνει και ο Φενκιελκρώ, κάπου εβδομήντα χρόνια μετά. Αλλά πολύ πριν το 2011 του ενός ή το 1939 του άλλου, την ιδεώδη απάντηση είχε δώσει, κατά τη γνώμη μου, η Λου Αντρέας-Σαλομέ το 1900, στο σύντομο δοκίμιό της Σκέψεις για το πρόβλημα του έρωτα.[1] Έχοντας ζήσει τον «μεγάλο έρωτα» με τον ποιητή Ράινερ Μαρία Ρίλκε, η ρωσίδα ψυχαναλύτρια αποδεχόταν τον έρωτα ως την «ολοκληρωτική ένωση δύο υπάρξεων, τραγικά καταδικασμένων να είναι αιωνίως ξένες», κι έκλεινε τις «σκέψεις» της με την εξής διαπίστωση: «Όσο πιο εκλεπτυσμένοι είναι δύο άνθρωποι, τόσο πιο ολέθριο είναι να αλληλομπολιάζονται εν ονόματι του έρωτα, να μετατρέπεται ο ένας σε παράσιτο του άλλου· αντίθετα, θα έπρεπε ο καθένας να ριζώνει στέρεα στο δικό του έδαφος, προκειμένου να αποτελέσει έναν ολόκληρο κόσμο για τον άλλο.» Στον κοσμοπολιτισμό του 1900, αυτή νομίζω πως ήταν μια σοφή διαπίστωση. Στις ταραχές των μέσων του εικοστού αιώνα ο Ρουζμόν, γιος ελβετού πάστορα και θερμός υποστηρικτής μιας ενωμένης Ευρώπης, κηρύσσει τον σεβασμό των θεσμών και την τιθάσευση του ερωτικού πάθους. Στον μεταμοντέρνο συντηρητισμό των αρχών του εικοστού πρώτου αιώνα, το ίδιο κάνει και ο Φενκιελκρώ, διερευνώντας τη νεότερη λογοτεχνία αντί των μύθων που έπλαθαν οι μεσαιωνικοί τροβαδούροι. [1] Lou Andreas Salomé, Σκέψεις για το πρόβλημα του έρωτα, μτφρ. Αλέξανδρος Βέλιος, Ροές, Αθήνα 2012.

Μια προβληματική αιωνιότητα

Σύνδεση