Διαβάζοντας ένα παλιό γράμμα

Ο Χάινριχ Μπελ (1917-1985) θα καταταγεί το φθινόπωρο του 1939 στη Βέρμαχτ και θα γυρίσει σπίτι του, μετά από έξι ολόκληρα χρόνια, το φθινόπωρο του 1945. Ο πιστός Καθολικός, αντιναζιστής και αντιμιλιταριστής Μπελ, αυτός που ως μαθητής ήταν ένας από τους ελάχιστους που δεν έγινε ποτέ μέλος της χιτλερικής Νεολαίας, θα πολεμήσει μοιραία μέσα από τις γραμμές του ναζιστικού στρατού. Τη φρίκη του ναζισμού και του πολέμου ο Μπελ δεν τη διάβασε στα βιβλία, την είδε με τα μάτια του. Η εμπειρία αυτή καθόρισε προφανώς τη ζωή του και υπόκειται σε όλο το έργο του. Το πρώτο πρώτο μυθιστόρημα που γράφει μετά τον πόλεμο (Kreutz ohne Liebe, 1946),[1] αλλά το οποίο θα δημοσιευτεί, όπως και πολλά άλλα γραφτά του, μετά τον θάνατό του (2002), αποτυπώνει με ένταση την ηλιθιότητα του στρατού και την κτηνωδία του πολέμου, ο οποίος παρουσιάζεται εξαρχής ως θρησκευτικός πόλεμος, ένας πόλεμος ανάμεσα στον χριστιανισμό και τον παγανιστικό εθνικισμό, στον Χριστό και τον Σατανά.[2] Από τους δυο γιους μιας πιστής Καθολικής οικογένειας –η μάνα προσεύχεται αδιάλειπτα–, ο ένας, ο Χανς, κατατάσσεται στα SS και ο άλλος, ο Κρίστοφ, μένει πιστός στη χριστιανική διδασκαλία που έχει λάβει: είναι αντιμιλιταριστής και αντιναζιστής. Ο Κρίστοφ θα πολεμήσει έξι χρόνια, όπως και ο Μπελ, ευχόμενος την ήττα της πατρίδας του.[3] Τα δύο αδέρφια θα συναντηθούν στο ανατολικό μέτωπο, στη Ρωσία. Ο Χανς, ο SS, αφού έχει οδηγήσει αμέτρητους ανθρώπους στον θάνατο, τώρα έχει μεταστραφεί, έχει εγκαταλείψει τη δαιμονική πίστη. Πρόκειται για μεταστροφή καθαρά θρησκευτική: Αυτό είναι: ο Θεός τον οποίο, απ’ τον μεγάλο του φόβο, δεν τόλμησε ούτε μία φορά να σκεφτεί, ο Θεός τον είχε κυριεύσει. Τον είχε ανοίξει στα δύο σαν αυλάκι και μ’ ένα δυνατό τράνταγμα σήκωσε ψηλά οτιδήποτε άχρηστο, και καίει τώρα όλη, όλη τη δυστυχία που ήταν κρυμμένη στην ψυχή του, κατακεραυνοβολημένος από τη συνειδητοποίηση ότι ήταν απόλυτα παραδομένος στον Θεό![4] Πριν τον εκτελέσουν οι δικοί του, θα καταφέρει να σώσει τον αδελφό του Κρίστοφ και μια ομάδα Ρωσίδων αιχμαλώτων. Οι τελευταίες στιγμές του είναι συγκλονιστικές: η καρδιά του είναι τόσο βαριά, γιατί του φαίνεται πολύ λίγο που για μία και μόνη μέρα προσπάθησε να υπηρετήσει τον Θεό, ενώ για πολλά, πάρα πολλά χρόνια ακολουθούσε τα εκτυφλωτικά ίχνη εκείνου του αποτρόπαιου δαίμονα που το σημάδι του αστράφτει στα κράνη του εκτελεστικού αποσπάσματος κάτω από τις τελευταίες ακτίνες του ήλιου· [...] Οι σκέψεις του και τα συναισθήματά του τρέχουν με ασύλληπτη ταχύτητα και ήταν έτοιμος να φωνάξει δυνατά: «Κύριε, δεν είμαι άξιος...» – τότε εμφανίζεται ξαφνικά μπροστά του το χλωμό, τρυφερό και υποταγμένο πρόσωπο εκείνης της άγνωστης γυναίκας και νομίζει ότι βλέπει δάκρυα στα μάτια της· κι αρχίζουν να ξεχύνονται δάκρυα κι απ’ τα δικά του μάτια, καυτά και ορμητικά, σαν μια πηγή που θέλει να ορμήσει στις σφαίρες που έρχονται καταπάνω του, όταν η κοφτή, σκληρή διαταγή «Πυρ!» έσκισε τη γαλήνη της βραδιάς ... και καθώς πέφτει, βάζει τα χέρια του μπροστά στο πρόσωπό του κι έτσι κείτεται στη γη σαν να είχε γονατίσει, για να μείνει να κλαίει για πάντα, για πάντα σ’ αυτήν τη σκοτεινή γη...[5] Ο Κρίστοφ θα καταφέρει να μείνει ζωντανός στο τέλος του πολέμου, και ο στρατός στον οποίο ανήκε έχει πράγματι νικηθεί, όπως παρακαλούσε. Η σχέση του όμως με την Εκκλησία έχει τραυματισθεί. Δεν μπορεί να δεχτεί πως οι ιερείς ή οι επίσκοποί της δεν μίλησαν για όλη αυτή την παράνοια, την κτηνωδία και το φονικό, για αυτούς τους όγκους μίσους, ότι η Εκκλησία δεν είπε την αλήθεια, αλλά συνέχισε να φλυαρεί με την ίδια ψεύτικη και υποκριτική γλώσσα.[6] Το χειρότερο πλήγμα όμως ήταν ότι είδε ιερείς της Εκκλησίας του με στολή αξιωματικού, περιποιημένους και τρομερά «χριστιανικούς», να φορούν μαζί με το σταυρό του Χριστού και το σύμβολο του Σατανά, τον ανάστροφο σταυρό· ναι, και είδε να τελούν τη Θεία Λειτουργία, να εξομολογούν και να κάνουν ανούσια κηρύγματα περί εκπλήρωσης καθήκοντος· και για πρώτη φορά ένιωσε την επιθυμία να τραβήξει το όπλο του, το όπλο του που τόσο το μισούσε, και να κάνει κόσκινο αυτά τα ταριχευμένα πτώματα, και να αφήσει να ξεχυθεί από μέσα τους η αποπνικτική μυρωδιά του τάφου. [...] Κατάλαβε ότι η επανάληψη της θυσίας του Ιησού στη γη κάθε μέρα και κάθε ώρα είναι και μια επανάληψη του μαρτυρίου του· και ότι και ο Ιούδας στέκεται κάθε μέρα στο βωμό και σπρώχνει τον Ιησού στη ματωμένη άβυσσο της προδοσίας ... για να πάρει τα τριάντα αργύρια που ο κόσμος οφείλει να του προσφέρει ως στρατιωτικό μισθό...[7] Μετά το τέλος του πολέμου, τι μπορεί να κάνει ένας πιστός Καθολικός, αντιναζιστής και αντιμιλιταριστής, στην γκρεμισμένη Γερμανία, ένοχη για το μεγαλύτερο έγκλημα στην ιστορία της ανθρωπότητας, το οποίο πασχίζει με κάθε τρόπο να κουκουλώσει; Πρέπει να μάθουμε να τους αναγνωρίζουμε, να αναγνωρίζουμε αυτούς τους δολοφόνους του πνεύματος που συνήθως αυτοαποκαλούνται ανώτερη πνευματική τάξη· δεν ξέρουν ούτε από πίστη ούτε από αφοσίωση, και όταν αυτοαποκαλούνται χριστιανοί δεν πρέπει να τους πιστεύουμε· ούτε καν ξεπουλάνε τον Χριστό, τον «παρακάμπτουν». Δεν πρέπει να ξεχάσουμε ποτέ όμως ότι ο Ιησούς Χριστός σταυρώθηκε και θυσιάστηκε για τη δικαιοσύνη αυτής της γης και ότι εμείς ζούμε για ΕΚΕΙΝΟΝ που καταδικάστηκε σύμφωνα με όλους τους κανόνες της κρατικής εξουσίας.[8] Αυτό ακριβώς θα κάνει ο Μπελ σε όλη τη ζωή του, θα αναγνωρίζει, με αλάνθαστο κριτήριο, τους ναζήδες που έγιναν στυλοβάτες της μεταπολεμικής γερμανικής Δημοκρατίας, τους υποκριτές που κάνουν κηρύγματα για αξίες και καθήκον, τους χριστιανούς που μιλάνε για τη μεταφυσική με το πούρο στο στόμα, σαν να μιλάνε για το χρηματιστήριο.[9] Όταν λέμε ότι ο Μπελ ήταν η ηθική συνείδηση της μεταπολεμικής Γερμανίας, αυτός ο λόγος δεν είναι, όπως σε πολλές άλλες περιπτώσεις, μια κούφια υπερβολή. Ήταν πράγματι. Θα πάρει θέση, με σαφήνεια και τόλμη, σε όλα τα ζητήματα και διλήμματα τα οποία αντιμετώπισε ο μεταπολεμικός κόσμος. Όσον αφορά ειδικότερα τα ερωτήματα με τα οποία ήρθε αντιμέτωπη μια εγρήγορη χριστιανική συνείδηση, όπως του Μπελ, μετά το τέλος του πολέμου, σε έναν κόσμο που εξακολουθεί να είναι κόσμος ισχύος και αδικίας, αυτά δεν έχουν να κάνουν μόνο με τον πολιτικό ρόλο της Εκκλησίας –ετούτα είναι τα εύκολα–, αλλά αγγίζουν τον πυρήνα της χριστιανικής πίστης, το ίδιο το νόημα της σταυρικής θυσίας του Χριστού. Είναι τα αφελή ερωτήματα του μικρού Χούγκο, στο Μπιλιάρδο στις εννιά και μισή (Billard um halb zehn, 1959), που ο Μπελ τα κάνει δικά του: Γιατί λοιπόν σταυρώθηκε ο Χριστός, τι με ωφελεί ο θάνατός του, τι με ωφελεί που κάνουν κάθε πρωί την προσευχή τους, που πηγαίνουν κάθε Κυριακή στην εκκλησία να κοινωνήσουν και κρεμούν θεόρατους σταυρούς στις κουζίνες τους, πάνω απ’ τα τραπέζια, όπου καταβροχθίζουν πατάτες με σάλτσα, ψητό κρέας και λάχανο με λαρδί; Σε τι ωφελούν όλ’ αυτά; Σε τίποτα. Και τι νόημα έχουν, αφού κάθε μέρα παραφυλάνε για να με δείρουν; Πεντακόσια, εξακόσια χρόνια, ίσως και χίλια –καμάρωναν κιόλας για την ηλικία της εκκλησίας τους– έθαβαν τους παππούδες τους στο νεκροταφείο, χίλια χρόνια προσεύχονταν, κι έτρωγαν πατάτες με σάλτσα, κρέας ψητό και λάχανο με λαρδί κάτω απ’ το βλέμμα του Εσταυρωμένου. Αλλά τι ωφελούσαν όλ’ αυτά; Και ξέρετε τι φώναζαν καθώς με χτυπούσαν; Ο αμνός του Θεού. Αυτό το παρατσούκλι μού είχαν κολλήσει.[10] Ο Μπελ δεν έχει εύκολες απαντήσεις να δώσει στα ζόρικα αυτά ερωτήματα. Το μόνο που έχει να μας πει είναι πως όσο υπάρχουν άνθρωποι στον κόσμο που δεν γεύτηκαν ποτέ το αίμα του Βουβαλιού, για να μείνουμε στον συμβολισμό του Μπιλιάρδου, όσο υπάρχουν εκείνοι που είναι με τους φτωχούς, τους αδύναμους και τους κυνηγημένους, με τα πρόβατα δηλαδή του κόσμου τούτου, η θυσία του Χριστού δεν έχει πάει χαμένη. Ένας τέτοιος είναι και ο Έντερς, εκείνο το ευγενικό και καλοσυνάτο παιδί, που έγινε παπάς, και τον ξαπόστειλαν σε ένα χωριό που δεν φτάνει ούτε ο σιδηρόδρομος, τον οποίο όλοι σέβονται μα κανείς δεν καταλαβαίνει, που τον υποψιάζονται για κομμουνιστή, γιατί αναφέρεται διαρκώς στην επί του Όρους Ομιλία, σχετικά με την οποία οι επίσημοι εκκλησιαστικοί ταγοί θα ανακαλύψουν μια μέρα ότι δεν είναι γνήσια και μάλλον θα την αφαιρέσουν από το επίσημο κείμενο της Καινής Διαθήκης.[11] Ο χριστιανισμός του Μπελ είναι ακριβώς ο χριστιανισμός της επί του Όρους Ομιλίας, ο χριστιανισμός δηλαδή των φτωχών, των κλαιόντων, των κατατρεγμένων, των δεδιωγμένων ένεκεν δικαιοσύνης, των ελεημόνων, των αθώων, των πραέων, των ειρηνοποιών. Ο δρόμος που τους ενώνει μυστικά όλους αυτούς με τον Χριστό και μεταξύ τους είναι η προσευχή, αυτή η κατεξοχήν ανιδιοτελής και σπαραχτικά ανήμπορη μορφή αλληλεγγύης. Θεωρούμε όλοι ότι ο χριστιανισμός του Μπελ είναι ένας χριστιανισμός της κοινωνικής ευθύνης, ένας «αριστερός» χριστιανισμός. Δεν έχουμε άδικο. Είναι πολύ περισσότερο όμως ένας χριστιανισμός της προσευχής. Οι χριστιανοί των διηγημάτων και των μυθιστορημάτων του, των προπολεμικών και των πρώτων μεταπολεμικών κυρίως, προσεύχονται διαρκώς, κάθε ώρα και στιγμή, με ένταση και αγωνία, με δάκρυα στα μάτια. Η δύναμη και η αλήθεια της προσευχής τους ορίζει τη δύναμη και την αλήθεια του χριστιανισμού τους. Η προσευχή είναι ο τρόπος ζωής όσων αποφάσισαν να ζήσουν πορευόμενοι επί τα ίχνη του Ιησού. Ο Χάινριχ Μπελ γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Κολωνία, στερνοπαίδι μιας πολύτεκνης Καθολικής οικογένειας (ο πατέρας του απόκτησε τρία παιδιά από την πρώτη γυναίκα του, εκ των οποίων επέζησε ένα, και πέντε από τη δεύτερη, τη μητέρα του συγγραφέα). Η οικογένεια δυσκολεύεται οικονομικά, ιδίως μετά το ξέσπασμα της οικονομικής κρίσης. Θα ανατραφεί Καθολικά, όχι όμως με την αυστηρότητα της θρησκευτικής αγωγής που είχαν λάβει οι γονείς του. Ο πατέρας μάλιστα θα μεταδώσει στα παιδιά του την απέχθειά του για την Πρωσία και τον μιλιταρισμό. Ο τρόπος αυτός ανατροφής θα του επιτρέψει να διακόψει τον δεσμό με την Εκκλησία, από τα δεκατέσσερα ώς τα δεκαοχτώ του χρόνια, χωρίς να χάσει την πίστη του.[12] Ο Μπελ είναι δεκαέξι χρονών όταν το Βατικανό υπογράφει το Κογκορδάτο με το Γ΄ Ράιχ (20 Ιουλίου 1933), γεγονός που θα πληγώσει ανεπούλωτα τη σχέση του με την Καθολική Εκκλησία. Υπογράφω Κογκορδάτο με το ναζιστικό καθεστώς σημαίνει ότι θέλω πάνω από όλα να διασφαλίσω τη θέση μου και τα προνόμιά μου, να περιφρουρήσω το έχει μου, να μη χάσω τίποτε, να μη διακινδυνεύσω. Μετά την υπογραφή του έγινε του συρμού, ήταν η τελευταία λέξη της μόδας, όπως θα γράψει ο ίδιος στο γράμμα που θα συζητήσουμε εδώ, να βλέπεις νέους ντυμένους με τη στολή των SA να έρχονται στις εκκλησίες να κοινωνήσουν! Η σύναψη του Κογκορδάτου είναι αποκαλυπτική, κατά τον Μπελ, τόσο για την ευθύνη της Καθολικής Εκκλησίας στην επικράτηση του ναζισμού, όσο και για τη στάση της στη μεταπολεμική Γερμανία. Ο ναζισμός δεν επιβλήθηκε από παρανοϊκούς δολοφόνους, αλλά επικράτησε χάρις στους καλούς πατριώτες και τους καλούς χριστιανούς, σε όλη την κλίμακα της κοινωνίας, από τον φον Πάπεν και τον Χίντεμπουργκ μέχρι τον τελευταίο ιερέα και πιστό. Στο αυτοβιογραφικό αφήγημά του Was soll aus dem Jungen loss werden? Oder: Irgendwas mit Büchern [Μα τι θα γίνει αυτό το αγόρι; Ή: Κάτι σχετικό με τα βιβλία] (1981), για τα τέσσερα τελευταία χρόνια του στο σχολείο (1933-1937), θα γράψει για τους καθηγητές του: Ο μοιραίος ρόλος αυτών των καθηγητών μεγάλης παιδείας, και –το λέω χωρίς κανενός είδους επιφύλαξη– καλών Γερμανών, ήταν τελικά να έχουν καταστήσει δυνατό το Άουσβιτς και το Στάλινγκραντ: αυτό ακριβώς ονομάζω «σύνδρομο Χίντεμπουργκ», αυτή την τύφλωση όσον αφορά την πραγματική φύση του ναζισμού.[13] Η κοινωνική συμβατικότητα, η αναγωγή της μικροαστικής ευπρέπειας και της αξιοσέβαστης κοινωνικής ζωής σε ύψιστη χριστιανική αρετή, θα οδηγήσουν, προπολεμικά, την Καθολική Εκκλησία να συνεργαστεί με το ναζιστικό καθεστώς και, μεταπολεμικά, να συμπλεύσει με την Χριστιανοδημοκρατία (CDU) και να κλείνει τα μάτια όταν οι ίδιοι άνθρωποι που στήριξαν τον ναζισμό γίνονται τώρα στηρίγματα του νέου καθεστώτος, «δημοκράτες εκ πεποιθήσεως», όπως λέει για τον εαυτό του ο αποκρουστικός ναζί Νέτλινγκερ, στο Μπιλιάρδο στις εννιά και μισή. Ο Μπελ θα μείνει όλη τη ζωή του πιστός Καθολικός και, ταυτόχρονα, αυστηρός κριτής της Εκκλησίας, υπό το πρίσμα του Ευαγγελίου. Τα σχετικά μη μυθοπλαστικά κείμενά του είναι πάρα πολλά. Ξεχωρίζει ανάμεσά τους το Γράμμα σε έναν νεαρό Καθολικό (Brief an einen jungen Katholiken, 1958).[14] Όπως ισχύει και με άλλα κείμενα που φέρουν παρόμοιο τίτλο, ο Μπελ θέλει εδώ να πει απλά και διδακτικά τη γνώμη του για την Καθολική Εκκλησία. Δεν έχει θεολογικά διαπιστευτήρια προς τούτο, τα μόνα διαπιστευτήρια που διαθέτει είναι η ίδια η ζωή του, το γεγονός ότι ήταν δεκαέξι χρονών όταν το Βατικανό υπέγραψε το Κογκορδάτο με το ναζιστικό καθεστώς, και είκοσι οχτώ όταν γύρισε σπίτι του από το στρατόπεδο όπου κρατούνταν αιχμάλωτος των Αμερικανών.[15] Ο φανταστικός νεαρός Καθολικός στον οποίο απευθύνεται η επιστολή ετοιμάζεται να υπηρετήσει τη στρατιωτική θητεία του και έχει πρόσφατα λάβει μέρος σε μια συνάντηση πνευματικής περισυλλογής, όπου ο ιερέας τούς παρουσίασε τους ηθικούς κινδύνους στους οποίους εκθέτει τον χριστιανό ο στρατός. Τους ίδιους ακριβώς κινδύνους είχαν αναπτύξει και στον εικοσάχρονο Μπελ, το καλοκαίρι του 1938, σε μια ανάλογη συνάντηση Καθολικών που ετοιμάζονταν να καταταγούν, η οποία έλαβε χώρα σε ένα μοναστήρι του 19ου αιώνα. Τίποτε φαίνεται να μην έχει αλλάξει, παρά τα όσα έγιναν –και τι δεν έγινε!– αυτά τα είκοσι χρόνια. Ο Χάινριχ Μπελ και ο Νοντάρ Κακαμπάντζε στο Τμπίλισι της Γεωργίας το 1966. HEINRICH BOELL FOUNDATION Ως καλός θεολόγος, ο ιερέας που διηύθυνε εκείνη την πνευματική συνάντηση του 1938 έπρεπε αρχικώς να θεμελιώσει θεολογικά τον θεσμό της στρατιωτικής θητείας αλλά και τον ίδιο τον πόλεμο, για τον οποίο όλοι ήξεραν ότι όπου να ’ναι αρχίζει. Το πρώτο, το χριστιανικό θεμέλιο της στρατιωτικής θητείας, βρίσκεται ούτε λίγο ούτε πολύ στην Καινή Διαθήκη, στο παράδειγμα του εκατόνταρχου της Καπερναούμ, τη μεγάλη πίστη του οποίου τίμησε ο ίδιος ο Χριστός (Μτ 8:5-13), ενώ ο πόλεμος, στον οποίο οι χριστιανοί πρέπει πολεμήσουν με γενναιότητα, προβάλλεται πάντα ως νόμιμη άμυνα! Μετά από αυτή τη γενική θεολογική εισαγωγή, ο ιερέας παρουσίασε τους ηθικούς κινδύνους του πολέμου για τον χριστιανό. Οι κίνδυνοι αυτοί είναι αιωνίως δύο: το πιοτό και το σεξ. Μπορείς να σκοτώσεις όσους θέλεις ή όσους μπορείς –δικαιολογημένα άλλωστε, αφού βρίσκεσαι πάντα σε νόμιμη άμυνα–, αν όμως καταφέρεις να μη μεθύσεις και να μην πας σε μπορντέλο, τότε, είτε ζήσεις είτε σκοτωθείς, έχεις μείνει ηθικά αλώβητος. Έδινε μάλιστα ο καλός παπάς και διατροφικές οδηγίες, ώστε, ακόμη και αν ο στρατιώτης παρασυρθεί και πιει πολύ, να μην μεθύσει στο τέλος. Το πιοτό είναι αμάρτημα από μόνο του, η μείζων ωστόσο ηθική επικινδυνότητά του συνίσταται στο ότι ο μεθυσμένος μπορεί ευκολότερα να πάει στα μπορντέλα και να διαπράξει έτσι το κατεξοχήν αμάρτημα. Κοντολογής, ο νεαρός Μπελ ετοιμαζόταν να πάει στον πόλεμο, να πάει να σκοτώσει δηλαδή, και οι καλοί ιερείς τού έλεγαν να προσέχει το κρασί και τις πόρνες![16] Τι κι αν πρόκειται να αιματοκυλίσεις τον κόσμο, η σωτηρία της ψυχής σου δεν κινδυνεύει, φτάνει να αποφύγεις τα ποτά και τις γυναίκες. Εν συνεχεία, ο ιερέας εκείνης της σύναξης του1938 εξύμνησε τις αρετές της υπακοής και του θάρρους. Υψηλές χριστιανικές αρετές! Υπακοή σε ποιον, σε ποιους; Θάρρος προς τι, για ποιο σκοπό; Στα ερωτήματα αυτά παρέλειψε να απαντήσει. Και δεν είπε λέξη, εννοείται, για τον Χίτλερ, για τον αντισημιτισμό ή, έστω, για το ενδεχόμενο σύγκρουσης ανάμεσα σε μια διαταγή και τη συνείδηση. Η επιστολιμαία αυτή κριτική του Μπελ στην Καθολική Εκκλησία δεν περιορίζεται στη στάση της κατά την περίοδο του ναζισμού, αφορά και τη στάση της κατά τη μεταπολεμική περίοδο, όταν η Εκκλησία εξακολουθεί να ταυτίζει την αμαρτία με το σεξ και να υπηρετεί, με φτηνά ανταλλάγματα, τη νέα καθεστηκυία τάξη. Η νέα ιερή συμμαχία συνάπτεται τώρα με την CDU και τίθεται πάνω από όλα. Αν θέλεις να κουβεντιάσεις με τον ιερέα σου τη διδασκαλία περί Μεταστάσεως της Θεοτόκου, θα σε ακούσει με προσοχή, θα συζητήσει τις αμφιβολίες σου, θα σου αναπτύξει τις λεπτές αποχρώσεις αυτής της διδασκαλίας. Αν όμως ασκήσεις κριτική στους Χριστιανοδημοκράτες, τότε χάνει την ψυχραιμία του, εκνευρίζεται. Το αλάθητο της CDU είναι το υπέρτατο δόγμα.[17] Το γεγονός αυτό θα προκαλέσει, πιστεύει ο Μπελ, τον θάνατο της θεολογίας.[18] Αποτέλεσμα: οι Γερμανοί Καθολικοί είναι αρχικώς και κυρίως Δεξιοί, CDU, χωρίς ίχνος ευλάβειας, που υποστηρίζουν την Εκκλησία, επειδή και η Εκκλησία υποστηρίζει τη Δεξιά. Εκκλησιάζονται Χριστούγεννα και Πάσχα –όχι την Πεντηκοστή, γιατί ο καιρός έχει ανοίξει πια και μια εκδρομή είναι προτιμότερη–, σε παλιούς όμορφους ναούς, τουλάχιστον του 13ου αιώνα, θαυμάσια αποκατεστημένους αρχιτεκτονικά, όπου τελείται μια άψογη ακολουθία. Μόνη έγνοια της Εκκλησίας είναι η ομορφιά της λατρείας, το καλό λειτουργικό γούστο, οι κομψές εκδόσεις για τη διευκόλυνση της συμμετοχής στη λειτουργία, σε λεπτό χαρτί Βίβλου και καλή βιβλιοδεσία.[19] Όσοι πάνε σε αυτές τις φίνες λατρευτικές συνάξεις «πείθονται όλο και περισσότερο ότι “όλα αυτά δεν είναι και τόσο άσχημα.”»[20] Αν όμως ρωτήσεις έναν από αυτούς, ενώπιον άλλων, αν πραγματικά πιστεύει, αυτό είναι γκάφα. Εάν ρωτήσεις αν κάποιος ζει σύμφωνα με τις απόψεις που προβάλλει, είναι παιδαριώδες. Τέτοιου είδους ερωτήσεις απλούστατα δεν τις θέτουμε· είναι τόσο ενοχλητικό, όσο και το να χύσεις κόκκινο κρασί σε άσπρο τραπεζομάντηλο.[21] Οι άνθρωποι της Εκκλησίας, ιερείς και επίσκοποι, δεν μιλάνε για την ταξική διαίρεση της κοινωνίας, δεν μιλάνε ποτέ συγκεκριμένα, όχι γενικά και αόριστα, για την εκμετάλλευση, κυρίως δεν μιλάνε ποτέ για το χρήμα. «Το χρήμα ήταν σαν τον “σαρκικό πόθο”. Κανένας δεν το κουβέντιαζε καθαρά, ούτε καν το σκεφτόταν· άλλοτε το “εξαΰλωναν” –όπως έλεγε η Μαρί για τον σαρκικό πόθο των παπάδων– κι άλλοτε το θεωρούσαν χυδαίο, χωρίς ποτέ να βλέπουν σε τι μπορούσε να μεταφραστεί τώρα δα: σε φαγητό, σε ταξί, ένα πακέτο τσιγάρα, ένα δωμάτιο με μπάνιο.»[22] Οι φτωχοί είναι γενικώς ενοχλητικοί, τους χαλάνε τη σούπα. Ο Μπελ το ξέρει, και επειδή έχει μαθητεύσει στον Μπλουά (Léon Bloy) και ιδίως στο σφοδρό Le Sang du Pauvre [Το αίμα του Φτωχού] (1909), θα γράψει σταράτα, σε μια αδημοσίευτη, όσο ζούσε, παρουσίαση γερμανικών μεταφράσεων του έργου του: Είναι τρομερό να είσαι φτωχός, γιατί σε αυτή την κοινωνία δεν υπάρχει θέση για τους φτωχούς, γιατί δεν έχουν πια καμιά κοινωνική υπόσταση, αυτοί που προορίζονται να είναι πρώτοι. Αν είναι φρικτό να είσαι φτωχός και χριστιανός σε αυτή την κοινωνία, υπάρχει όμως κάτι ακόμη πιο φρικτό: να είσαι πλούσιος και να λες ότι είσαι χριστιανός.[23] Ο Μπελ καλεί τον νεαρό Καθολικό του 1958 να μην πηγαίνει στη λειτουργία που τελείται στο στρατόπεδο. Και τον καλεί επίσης για κάτι πιο επικίνδυνο: να λογαριάζεται με τη συνείδησή του. Βαριά λέξη και ζόρικη προτροπή, όσοι όμως αντιστάθηκαν στον Χίτλερ, το έκαναν ακριβώς υπακούοντας στη συνείδησή τους. Είναι φανερό ότι ο Μπελ δεν ελπίζει και πολλά από μια Εκκλησία που έχει γίνει πολιτικός παράγοντας, που αυτοϊκανοποιείται με την ιδέα ότι ο Αντενάουερ είναι Καθολικός, ότι ο Στράους είναι Καθολικός, και άρα όλα πάνε καλά. Γι’ αυτό προτείνει καταληκτικά να ετοιμάσουν μόνοι τους οι χριστιανοί, μακριά από τους πολιτικούς καιροσκοπισμούς της εκκλησιαστικής ιεραρχίας, το ψωμί και τον λόγο που έχει ανάγκη ο κόσμος.[24] Τρία χρόνια μετά το τέλος της Β΄ Βατικανής Συνόδου, το 1968 (!), ο πάπας Παύλος ΣΤ΄ θα εκδώσει την περίφημη εγκύκλιο Humanae vitae, κατά του ελέγχου καθ’ οιονδήποτε τρόπο των γεννήσεων, δηλαδή, για να ακριβολογούμε, κατά του προφυλακτικού και του αντισυλληπτικού χαπιού. Ο Μπελ θα αντιδράσει και θα πάει κατευθείαν στην καρδιά του ζητήματος. Η Εκκλησία με την εγκύκλιο αυτή φανερώνει την ίδια προαιώνια άγνοια και περιφρόνηση του σώματος και της σεξουαλικότητας, την ίδια υποτίμηση της γυναίκας. Μα πώς είναι δυνατόν να νομοθετούν όλοι αυτοί οι άγαμοι, ρωτάει θυμωμένα ο Μπελ, για τον γάμο, τη συζυγική αγάπη, την ερωτική ζωή; Είναι προτιμότερη η σιωπή, εξού και ο τίτλος του κειμένου, με το οποίο θα κρίνει την παπική εγκύκλιο: «Taceat Ecclesia!»[25] Ας σιωπήσει η Εκκλησία στα θέματα αυτά και ας ακολουθήσει επιτέλους τη στάση του Χριστού προς τη μοιχαλίδα (Ουδέ εγώ σε κατακρίνω· πορεύου και από του νυν μηκέτι αμάρτανε, Ιω 8:11). Η νομοθέτηση εκ μέρους της Εκκλησίας αυστηρών και άκαμπτων κανόνων για τη ρύθμιση του μυστηρίου της ερωτικής ζωής είχε ως αποτέλεσμα στρατιές γυναικών που έγιναν πνευματικά, ψυχικά και νευρολογικά ερείπια. Πώς να δεχτεί ο Μπελ που έζησε όσα έζησε ότι η μόνη αμαρτία που υπάρχει στον κόσμο είναι το σεξ; Στο σημείο αυτό αγγίζουμε ένα κρίσιμο θέμα της ανθρωπολογίας, αλλά, θα πρόσθετα, και της θεολογίας του Μπελ: τον γάμο και τη γυναίκα. Σταθερό στοιχείο της κριτικής του στην Καθολική Εκκλησία είναι η αιωνόβια διάκρισή της ανάμεσα σε σαρκικό πόθο και αγάπη. Η διάκριση αυτή διασπά την ενότητα του μυστηρίου του έρωτα και οδηγεί στην υποτίμηση της σωματικής απόλαυσης ως κατώτερης και ζωώδους, ενώ η άσαρκη και εξαϋλωμένη αγάπη που εξυμνείται είναι εντέλει άχαρη και νευρωτική. Η διάκριση αυτή αποτέλεσε το θεμέλιο του χριστιανικού γάμου. Η απαξίωση της σεξουαλικότητας είναι αξεχώριστη από την υποτίμηση της γυναίκας, η οποία αποτελεί την παντοτινή πηγή του σαρκικού πειρασμού. Ο αδιάλυτος γάμος τον οποίο κηρύσσει η Καθολική Εκκλησία είναι ένας γάμος που διαλύει τελικά ψυχές και σώματα. Είναι πολύ χαρακτηριστικό ότι το πρώτο μυθιστόρημα του Μπελ στο οποίο ασκεί σφοδρή κριτική στην Καθολική Εκκλησία είναι το αριστουργηματικό και αμετάφραστο ακόμη στα ελληνικά Und sagte kein einziges Wort [Και δεν είπε ούτε λέξη] (1953), που έχει ως θέμα του τον γάμο. Στις Απόψεις ενός κλόουν (Ansichten eines Clowns, 1963), η Καθολική Μαρί εγκαταλείπει, υπό την πίεση του Καθολικού περιβάλλοντός της, τον Χανς Σνηρ, μετά από έξι χρόνια, για να παντρευτεί έναν τυπικό Καθολικό, επειδή ο πρώτος αρνήθηκε να υπογράψει δήλωση, πριν από τον γάμο, ότι τα παιδιά θα ανατραφούν σύμφωνα με την Καθολική διδασκαλία. Συντρίβεται μια αγάπη για να πάρει τη θέση της μια διοικητική πράξη – αυτό είναι ο Καθολικός γάμος. Επιπλέον, ο Σνηρ, που δεν είναι πιστός, παρουσιάζεται στο μυθιστόρημα με όλα τα στοιχεία μιας χριστιανικής σαλότητας και περισσότερο χριστιανός οπωσδήποτε από τον ιερέα Ζόμερβιλντ και όλους τους άλλους Καθολικούς της παρέας. Ο Μπελ, μέσα από την κριτική του στη γραφειοκρατικοποίηση του μυστηρίου της αγάπης, θα αναπτύξει μια θεολογία της τρυφερότητας, που έχει ως πηγή της τις γυναίκες: Τα γυναικεία χέρια δεν είναι πια χέρια: αλείφουν βούτυρο στο ψωμί, παραμερίζουν μια τούφα μαλλιά απ’ το μέτωπο. Κανένας θεολόγος δε σκέφτηκε ακόμη να περιλάβει στο κήρυγμά του τα γυναικεία χέρια των Ευαγγελίων: η Βερενίκη, η Μαγδαληνή, η Μάρθα, η Μαρία – τα Ευαγγέλια είναι γεμάτα γυναικεία χέρια που δείχνουν τρυφερότητα στον Χριστό. Όμως οι θεολόγοι προτιμούν να μιλούν για νόμους, αρχές ηθικής τάξεως, τέχνη και κράτος. [26] Η ταραχώδης σχέση του Μπελ με την τροφό Καθολική Εκκλησία έχει πολλά επεισόδια. Το τελευταίο γράφεται τον Ιανουάριο του 1976, όταν, μαζί με τη γυναίκα του, διαρρηγνύει τους δεσμούς του μαζί της, αρνούμενος οριστικά να καταβάλλει φόρο στο Κράτος για την Εκκλησία. Ο Μπελ έχει χίλιες φορές δίκιο: είναι ποτέ δυνατόν το κριτήριο για το ποιος είναι μέλος και ποιος όχι του μυστικού σώματος του Χριστού –αυτό δεν είναι η Εκκλησία;– να είναι η καταβολή φόρου στο Κράτος;! Ο Μπελ εγκαταλείπει τη θεσμική Καθολική Εκκλησία, εν ονόματι της χριστιανικής διδασκαλίας. Ο συγγραφέας σε τούτο τον κόσμο της αδικίας, που δεν έχει ποτέ μόνο κοινωνικά αίτια, είναι απαρηγόρητος. Αυτή είναι η μοίρα και η συνθήκη του: «οι συγγραφείς, όποια κι αν ήταν η κατήχηση, κομμουνιστική, Καθολική, προτεσταντική ή άθεη, που τους πρότειναν και την οποία αγνόησαν, όλοι οι συγγραφείς είναι απαρηγόρητοι ενώπιον της κατάστασης του κόσμου, της ανθρωπότητας, ανεξαρτήτως του πολιτικού συστήματος στο οποίο ζουν.»[27] Η Ιλόνα, στο Εσύ, Αδάμ, πού ήσουν; (Wo warst du, Adam?, 1951) θεωρεί πως κατεξοχήν απαρηγόρητος είναι ο Θεός. Η Ιλόνα, χριστιανή εβραϊκής καταγωγής, προσεύχεται αδιαλείπτως: «Δεν προσευχόταν για να της δοθεί κάτι ή για ν’ απαλλαγεί από τίποτε, ούτε για ένα γρήγορο θάνατο ούτε για τη ζωή της, απλώς προσευχόταν [...].»[28] Προσευχόταν για να παρηγορείται ο Θεός.[29] Ο φιλόμουσος Γερμανός ναζί την βάζει να του ψάλει μια προσευχή, πριν την πυροβολήσει: Fili, Redemptor mundi, Deus. Ο τίτλος του μυθιστορήματος είναι βεβαίως βιβλικός, είναι η κραυγή του Θεού που βγαίνει προς αναζήτηση του ανθρώπου: Αδάμ, πού ει; (Γεν 3:9). Πού ήταν ο καθένας μας, όταν συνέβαιναν όλα αυτά; Ο Αδάμ δικαιούται να αντιγυρίσει την ερώτηση: πού ήσουν Εσύ, όταν συνέβαιναν όλα αυτά, όταν πυροβολούσαν την Ιλόνα, με το όνομά Σου στα χείλη της; Πρέπει πράγματι να προσευχόμαστε για να παρηγορούμε τον Θεό για όσα παρέλειψε να κάνει, να τον παρηγορούμε που άφησε να δολοφονήσουν την αθώα Ιλόνα. [1] Ελληνική έκδοση: Σταυρός χωρίς αγάπη, μτφρ. Γιώτα Λαγουδάκου, Μεταίχμιο, Αθήνα 2005. [2] Ό.π., σ. 51-52. [3] Ό.π., σ. 378. [4] Ό.π., σ. 339. [5] Ό.π., σ. 350. [6] Ό.π., σ. 380. [7] Ό.π., σ. 139. Βλ. και σ. 214. [8] Ό.π., σ. 403, κεφαλαιογραφεί ο συγγραφέας. Αυτές είναι οι τελευταίες λέξεις του μυθιστορήματος. [9] Οι απόψεις ενός κλόουν, μτφρ. Τζένη Μαστοράκη, Γράμματα, Αθήνα 1986, σ. 89, 92. [10] Μπιλιάρδο στις εννιά και μισή, μτφρ. Ιάκωβος Μόρφης, Γράμματα, Αθήνα 1995, σ. 71. [11] Ό.π., σ. 304. [12] Heinrich Böll, Une mémoire allemande. Entretiens avec René Wintzen, Seuil, Παρίσι 1978, σ. 53-54. [13] Μεταφράζω από τη γαλλική μετάφραση Mais que va-t-il devenir ce garçon?, Seuil, Παρίσι 1988, σ. 54. [14]Παραπέμπω στη γαλλική μετάφραση: Lettre à un jeune catholique, suivi de Lettre à un jeune non-catholique, Mille et une nuits, 1996. Το Γράμμα σε έναν νεαρό μη Καθολικό (Brief an einen jungen Nichtkatholiken) δημοσιεύτηκε τον Σεπτέμβριο1966, στο περιοδικό Kursbuch του Εντσενσμπέργκερ (Hans Magnus Enzensberger), και έχει ως παραλήπτη του τον Γκύντερ Βάλραφ (Günther Wallraff), γνωστό και στην Ελλάδα για την αντιδικτατορική πράξη του να αλυσοδεθεί στην πλατεία Συντάγματος, στις 15 Μαΐου 1974, για την οποία συνελήφθη, βασανίστηκε και φυλακίστηκε. Αποφυλακίστηκε με την πτώση της χούντας. [15] Ό.π., σ. 23. Βλ. και σ. 29. [16] Ο Μπελ ειρωνεύεται χαριτωμένα τούτη την εμμονή, διηγούμενος (Lettre, σ. 12-17) τις επισκέψεις του, όταν υπηρετούσε σε κάποια Κομμαντατούρ στη Γαλλία, σε ένα μπορντέλο, όπου τον έστελναν την άλλη μέρα της επίσκεψής τους εκεί οι αξιωματικοί, για να μαζέψει τα πράγματα που είχαν ξεχάσει κατά την γενναία ενάσκηση των καθηκόντων τους την προηγούμενη νύχτα. Η Madame τού πρόσφερε καφέ και συζητούσαν φιλικά. Βλ. και Heinrich Böll, Une mémoire allemande, ό.π., σ. 142-143. [17] Lettre, σ. 26. [18] Ό.π., σ. 26. [19] Ό.π., σ. 25, 27. [20] Ό.π., σ. 27. [21] Ό.π., σ. 27. [22] Οι απόψεις ενός κλόουν, ό.π., σ. 164. [23] Όπως παρατίθεται στο James H. Reid, Heinrich Böll. A German for his Time, Berg, Οξφόρδη - Νέα Υόρκη - Αμβούργο 1988, σ. 93. Στο Mais que va-t-il devenir ce garçon?, ό.π., σ. 99, ο Μπελ γράφει ότι το Le Sang du Pauvre έπεσε πάνω του σαν βόμβα, ανάλογη με εκείνη του Ντοστογιέφσκι. Ας υποσημειώσω με την ευκαιρία ότι, στο Γράμμα που συζητάμε εδώ, διηγείται το σοκ που υπέστη, όταν το 1942, τότε που βρισκόταν με τον γερμανικό στρατό Κατοχής στη Γαλλία, αγόρασε το Journal του Μπλουά και έπεσε πάνω στην εξής φράση, γραμμένη ανήμερα τα Χριστούγεννα του 1916: «Η ικανοποίησή μου θα ήταν ακόμη πιο μεγάλη, αν είχα την απόλυτη βεβαιότητα ότι, την ώρα που είμαστε συγκεντρωμένοι για το χριστουγεννιάτικο γεύμα, όλη η Γερμανία πεθαίνει της πείνας.», Lettre, ό.π., σ. 18-19. [24] Ό.π., σ. 36-37. [25] Το έχω υπόψη μου στη γαλλική μετάφρασή του, περ. Documents, τχ. 6, 1968, σ. 87-90. [26]Οι απόψεις ενός κλόουν, ό.π., σ. 196-197. [27] Heinrich Böll, Une mémoire allemande, ό.π., σ. 27, υπογραμμίζει ο συγγραφέας. [28] Εσύ, Αδάμ, πού ήσουν;, μτφρ. Ζήσης Σαρίκας, Γράμματα, Αθήνα 1989, σ. 126. [29] Ό.π., σ. 142, 173, 175.

Διαβάζοντας ένα παλιό γράμμα

Σύνδεση