Ο εκτουρκισμός της Τουρκικής «Δημοκρατίας»

Αϋχάν Ακτάρ, «Η Τουρκία ανήκει στους Τούρκους». Το Κράτος και οι μη μουσουλμανικές μειονότητες στην Τουρκία: Εκτοπισμοί, Ανταλλαγή των Πληθυσμών και Φόρος Περιουσίας, 1918-194, μτφρ. Άνθη Καρρά, Ετεροτοπία, Λεμεσός 2015, σελ. 431 Ένα βιβλίο που θα περίμενε κανείς να είναι γραμμένο από έναν Έλληνα και μάλλον Κωνσταντινουπολίτη και η έκδοσή του να γίνεται στην Ελλάδα, γράφτηκε από τον τούρκο ακαδημαϊκό Αϋχάν Ακτάρ (Ayhan Aktar) και εκδόθηκε στην Κύπρο από Τούρκο, τον Νιγιαζή Κιζιλγιουρέκ. Αυτά είναι σημάδια που δείχνουν ότι αν και τα δεινά των εθνικών μειονοτήτων δεν έχουν ακόμα τέλος, έχουν όμως αυτές οι ομάδες πλέον υποστηρικτές και μέσα στα έθνη τα οποία βιαιοπραγούν εις βάρος τους. Τις τελευταίες δεκαετίες μια μικρή μερίδα ερευνητών σχεδόν σε κάθε χώρα είναι οι εκφραστές της κριτικής του έθνους-κράτους. Σε αυτό το «κράτος» αναφέρεται το βιβλίο. Ο τίτλος που δηλώνει σε ποιον ανήκει η χώρα δεν μας ξενίζει. Είχε χρησιμοποιηθεί από τον Ανδρέα Παπανδρέου και είναι γνωστός στην Ελλάδα ως «Η Ελλάδα ανήκει στους Έλληνες». Στην Τουρκία το σλόγκαν είναι γνωστό επειδή για δεκαετίες τώρα κοσμεί ως υπότιτλος την μεγαλύτερη εφημερίδα της χώρας, την Χουριέτ. Έθνος-κράτος, εθνικισμός και τα προβλήματα των μειονοτήτων είναι αλληλένδετα. Ο συγγραφέας που είναι γνωστός στην χώρα του ως ένας αντικειμενικός αλλά και αρκετά θαρραλέος ερευνητής, o οποίος ασκεί κριτική κατά των εθνικών μύθων της χώρας του, πραγματεύεται σε αυτό το βιβλίο προβλήματα που άπτονται των συμφερόντων των μειονοτήτων και περισσότερο των Ελλήνων της Τουρκίας. Το βιβλίο του Αϋχάν Ακτάρ αποτελείται από έξι κεφάλαια τα οποία σε διάφορες μορφές έχουν δημοσιευτεί στα τουρκικά ή στα αγγλικά τα τελευταία χρόνια. Το πρώτο κεφάλαιο (55 σελίδες) αναφέρεται στις συζητήσεις για τις σφαγές των Αρμενίων στο τελευταίο Οθωμανικό κοινοβούλιο του 1918. Διαβάζουμε μεταξύ άλλων τι είπαν οι Έλληνες (Οθωμανοί) βουλευτές για τις σφαγές και τους διωγμούς των Αρμενίων αλλά και των Ελλήνων και πώς ζητούσαν την τιμωρία των υπευθύνων. Σε καμιά κοινοβουλευτική συνεδρία στα μετέπειτα χρόνια της Τουρκίας δεν παρατηρείται μια τόσο απροσχημάτιστη συζήτηση. Οι Τούρκοι βουλευτές αναγνωρίζουν τα γεγονότα αλλά τα αποδίδουν στην προηγούμενη κυβέρνηση και στα μέλη του Κομιτάτου των Νεότουρκων που τα αποκαλούν «τσέτες» (σ. 80). Υπήρξαν ομολογίες ότι δόθηκαν μυστικές διαταγές για σφαγές που θα φαίνονταν ως δήθεν πράξεις από τσέτες. Ο Κεμάλ Ατατούρκ εξέρχεται από το κτίριο της Μεγάλης Τουρκικής Εθνοσυνέλευσης. Είναι συγκινητικό να βλέπεις Αρμένιους βουλευτές να ευχαριστούν ονομαστικά κρατικούς λειτουργούς οι οποίοι, παρά τον κίνδυνο να χαρακτηριστούν προδότες του κράτους και του έθνους, προσπάθησαν και έσωσαν Αρμένιους στην διάρκεια των διωγμών. Όπως και είναι λυπηρό να παρακολουθείς τα πονηρά γραφειοκρατικά «τερτίπια» ορισμένων υπουργών για να υπερασπιστούν τους ενόχους στο όνομα του έθνους. Ο Ακτάρ επισημαίνει τρία χαρακτηριστικά αυτών των κοινοβουλευτικών συζητήσεων: α) Από διάφορους βουλευτές αναγνωρίζεται η σφαγή και η πρόθεση για σφαγή. β) Αλλά εκφράζεται και ο λόγος που μετέπειτα θα γίνει η επίσημη απολογητική γραμμή του τουρκικού κράτους, ότι δηλαδή υπήρξαν συγκρούσεις με θύματα «εκατέρωθεν» και η «εκτόπιση» ήταν επιβεβλημένη. γ) Επισημαίνει επίσης ότι μια τέτοια «ψύχραιμη» συζήτηση δεν μπορεί να γίνει σήμερα στο κοινοβούλιο της Τουρκίας. Το δεύτερο κεφάλαιο (65 σελίδες) αναφέρεται στην ανταλλαγή πληθυσμών του 1923-1924 μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας και η οποία είχε σκοπό –αν δούμε το γεγονός από την τουρκική πλευρά– «την ομογενοποίηση του πληθυσμού και του εκτουρκισμού της οικονομίας.» Το έθνος-κράτος, σύμφωνα με τις αντιλήψεις των ηγετών τής τότε Τουρκίας, έπρεπε να αποτελείται από τούρκους μουσουλμάνους και μόνο. Αλλά υπήρχαν και άλλα κίνητρα: η αρπαγή των περιουσιών των Ελλήνων. Ο Ακτάρ αφηγείται πώς αυτή η διαδικασία ξεκινά με τους Νεότουρκους το 1914, αλλά ασκείται και μετέπειτα ως μια πάγια πολιτική του νέου κράτους. Οι πρακτικές αυτές γίνονται κατανοητές καλύτερα με την αποκωδικοποίηση των μηνυμάτων του εθνικισμού. Ήδη το σύστημα της «ανταλλαγής» με πρόθεση την ομογενοποίηση εφαρμόζεται για πρώτη φορά στα Βαλκάνια μεταξύ της Ελλάδας και της Βουλγαρίας. Στην Τουρκία η εγκατάσταση των ανταλλαξίμων συνοδεύεται με αναταραχές και μεγάλες κακουχίες τους λόγω του κακού προγραμματισμού. Επίσης η αποχώρηση των Ελλήνων τεχνιτών και εμπόρων δημιουργεί οικονομικά προβλήματα στη χώρα. Ενδιαφέρον έχουν οι συζητήσεις στην τουρκική βουλή όπου ακούγονται ομιλίες που περιγράφουν την άθλια κατάσταση των ανταλλαξίμων. Όλα αυτά δίνουν το στίγμα για το πώς εκλαμβάνεται ο τουρκικός εθνικισμός και πώς ορίζεται ο «Τούρκος»: βασικά ως «μουσουλμάνος». Μαθαίνουμε και κάτι σοφό που είπε ο Άρνολντ Τόυνμπη: «Η εμφύτευση της ιδέας του εθνικισμού στην Ανατολή έφερε μάλλον από την αρχή όλο και λιγότερη ευτυχία και ευημερία στις ανατολικές κοινωνίες.» (σ. 101) Το τρίτο κεφάλαιο (67 σελίδες) σχετίζεται με την διπλωματία που επέφερε τελικά την ανταλλαγή των πληθυσμών και με την συνδιάσκεψη της Λωζάννης. Μαθαίνουμε το παρασκήνιο των διαβουλεύσεων, τις προθέσεις των δύο κρατών, αλλά και των τρίτων που παίρνουν μέρος στις διαπραγματεύσεις. Συμπερασματικά, ο Αϋχάν Ακτάρ επιλέγει δύο χωρία από τα κείμενα της εποχής. Σύμφωνα με την έκθεση του αμερικανού διπλωμάτη Ρέιμοντ Χέαρ (Raymond Hare), ο Σμυρνιός δικηγόρος Στ. Σεφεριάδης (πατέρας του Γ. Σεφέρη), είχε υποστηρίξει ότι οι αρχές που επέβαλαν την ανταλλαγή έπραξαν κατά της ελευθερίας και της ζωής των ανθρώπων: «Τους ανθρώπους δεν τους πουλάς και δεν τους αγοράζεις σαν να ήταν βόδια, δεν τους σκορπάς πέρα δώθε, δεν τους θυσιάζεις και δεν τους ανταλλάζεις.» (σ. 231) Ο συγγραφέας στον επίλογο του κεφαλαίου παραθέτει και ένα απόσπασμα από ένα έπος του 1925 που είναι σε αρμονία με τον Σεφεριάδη, στα καραμανλίδικα, του Καππαδόκη μοναχού Νεόφυτου Οικονόμου Εφέντη. Ισμέτ Πασά, Βενιζέλος κερδιλέρ Τράμπα γιαπμαγά καράρ βερδιλέρ Άδζαπ πουνολυ πίρ φερτεμί σορτουλάρ Δουνγια κουρουλαλή κορουλμεμισδιρ Τουρκίαδαν καλδρτηλαρ πιζλέρι Καν αγλαγιορ χεπιμιζλιν κιοζλερί Και μετάφραση στην γλώσσα της νέας πατρίδας: Ήρθαν Ισμέτ Πασάς και Βενιζέλος Κι αποφασίσαν να μας κάνουν τράμπα Ρώτησαν άραγε γι’ αυτό κανένα; Από κτίσεως κόσμου δεν το ’χει ματαδεί κανείς Μας σήκωσαν απ’ την Τουρκία Κλαίνε τα μάτια όλων αίμα. Το τέταρτο κεφάλαιο (42 σελίδες) όπως και το πέμπτο (48 σελίδες) αναφέρονται στον «εκτουρκισμό στην περίοδο της Τουρκικής Δημοκρατίας». Τα «γεγονότα» των Εβραίων της Θράκης το 1934 και οι πιέσεις κατά των μειονοτήτων της Κωνσταντινούπολης στις δύο πρώτες δεκαετίες της «Δημοκρατίας», δηλαδή στα χρόνια του Ναζισμού και Φασισμού στην Ευρώπη, δεν είναι πολύ γνωστά. Ο Ακτάρ θίγει εδώ ένα πολύ ευαίσθητο θέμα που είναι και ταμπού στην χώρα του: Μπορεί να είναι φασιστικός ο Κεμαλισμός; Μέλη της τουρκικής πολιτικής ελίτ της δεκαετίας 1930. (Αρχείο του Τζενγκίζ Καχραμάν). Αυτά τα χρόνια σημαδεύονται από δύο θέσεις: Πρώτα, από την συγκέντρωση όλων των μειονοτήτων στην Κωνσταντινούπολη για να ελέγχονται πιο εύκολα (και έτσι μεταφέρονται βίαια οι Εβραίοι της Αδριανούπολης στην Πόλη) και, δεύτερον, με την βίαιη απομάκρυνση των μειονοτήτων από ορισμένα επαγγέλματα για να προωθηθούν οι Τούρκοι, δηλαδή οι Μουσουλμάνοι. Αυτά τα δύο κεφάλαια φέρνουν στο φως το πόσο διαφορετική υπήρξε η Οθωμανική «Αυτοκρατορία» από το τουρκικό «έθνος-κράτος» σε θέματα υπηκοότητας. Πιστεύω ότι το πιο σημαντικό κεφάλαιο είναι το έκτο (107 σελίδες), που πραγματεύεται τον άδικο και φασιστικό Φόρο Περιουσίας που επιβλήθηκε το 1942 στους Εβραίους, Αρμένιους και Έλληνες μειονοτικούς της Κωνσταντινούπολης. Όχι μόνο επειδή η μελέτη αυτή είναι η πιο λεπτομερής που έχει εκδοθεί μέχρι σήμερα, αλλά και επειδή μέσα από τις λεπτομέρειες της εφαρμογής του φόρου προβάλλεται ανάγλυφα και ο εθνικισμός που είχε αιχμαλωτίσει όλη την τότε κοινωνία. Ο φόρος επιβλήθηκε με την συναίνεση σχεδόν όλων. Είναι χαρακτηριστικό το άρθρο που έγραψε ο Ζεκεριγιά Σερτέλ, γνωστός αριστερός και πολέμιος της κοινωνικής αδικίας, στην εφημερίδα του Ταν μόλις φάνηκε το τι επεδίωκε ο φόρος. Υπερασπίστηκε και ύμνησε τον φόρο ως ένα εργαλείο αντιμετώπισης της κοινωνικής αδικίας! Ο ιός του εθνικισμού συχνά υπερβαίνει τις ταξικές φλυαρίες. Η άλλη μοναδικότητα αυτής της μελέτης είναι πως για πρώτη φορά παρουσιάζονται πίνακες όπου βλέπουμε ότι είναι μουσουλμάνοι αυτοί που τελικά αγόρασαν σε εξευτελιστικές τιμές τα ακίνητα που υποχρεώθηκαν να πουλήσουν οι μειονοτικοί για να πληρώσουν τον φόρο που τους είχε επιβληθεί και να μην πάνε εξορία. Από τα επίσημα αρχεία –τα οποία είναι απόρρητα και που από μια σύμπτωση υπέπεσαν στην αντίληψη του συγγραφέα– βλέπουμε πώς ο φόρος αυτός λειτούργησε ως ένα εργαλείο για μεταφορά περιουσιών από τις μειονότητες στην πλειονότητα. Το βιβλίο το Αϋχάν Ακτάρ είναι ευανάγνωστο και ένας λόγος είναι η εξαιρετική μετάφραση της Άνθης Καρρά (από τα τουρκικά και τα αγγλικά). Πιστεύω ότι τέτοιου είδους εργασίες, όπου προέχει η κριτική στο έθνος-κράτος και ειδικά στο «δικό μας κράτος» με μια διάθεση αυτοκριτικής, σπανίζουν. Θα αποτελέσει για τον αναγνώστη μια ευχάριστη έκπληξη.

Ο εκτουρκισμός της Τουρκικής «Δημοκρατίας»

Σύνδεση