Η νέα έκδοση των έργων του Νίκου Καζαντζάκη

Με αφορμή τη συγγραφή μιας εργασίας για τη Μαντάμ Μποβαρύ επισκέφθηκα πριν από μερικά χρόνια τον ιστότοπο του Γκυστάβ Φλωμπέρ, τον οποίο δημιούργησε και διαχειρίζεται το Πανεπιστήμιο της Ρουέν. Διαπίστωσα ότι έχουν ψηφιοποιηθεί όλα τα αυτόγραφα του Γάλλου μυθιστοριογράφου και βρίσκονται στη διάθεση των ερευνητών απανταχού της γης. Μέσω των σχεδιασμάτων μπορεί κανείς να παρακολουθήσει την εξέλιξη της συγγραφής του εν λόγω μυθιστορήματος από τη γένεσή του μέχρι και το τελικό στάδιο. Είχα έτσι την ευκαιρία να αποσαφηνίσω και να εμπλουτίσω τις ιδέες μου σχετικά με μια συγκεκριμένη ερμηνεία της Μαντάμ Μποβαρύ που είχα στο μυαλό μου. Ενώ στις μέρες μας έχουν ψηφιοποιηθεί ακόμη και πάπυροι ηλικίας άνω των 2000 ετών, στην Ελλάδα όσοι κατέχουν τα πνευματικά δικαιώματα ή το αρχείο ενός δημιουργού κατά κανόνα τα φυλάσσουν ζηλότυπα και διαθέτουν τα έργα στους ερευνητές κατά βούληση και με όρους και πάντοτε φυσικά με επιτόπια επίσκεψη κατόπιν αδείας. Διαπιστώνεται έτσι μια κολοσσιαία αντίφαση: από τη μια διαλαλούμε urbi et orbi την παγκόσμια εμβέλεια συγγραφέων όπως ο Καβάφης και ο Καζαντζάκης και από την άλλη δεν έχουμε ακόμη καταφέρει να ψηφιοποιήσουμε τα χειρόγραφα που τους αφορούν και κάθε συναφές υλικό, ώστε να τεθούν στη διάθεση των ερευνητών, ούτε προωθούμε και διευκολύνουμε την εκπόνηση σύγχρονων, έγκυρων σχολιασμένων εκδόσεων. Το όφελος θα ήταν τεράστιο και για την ανάπτυξη της έρευνας και για τις ανάγκες του μέσου αναγνώστη. Εδώ εντάσσεται και το ζήτημα της (επαν)έκδοσης των έργων του Νίκου Καζαντζάκη. Το 2011 το Υπουργείο Πολιτισμού, με απόφαση της Γενικής Γραμματέως Λίνας Μενδώνη, προχώρησε στη σύσταση δωδεκαμελούς Εθνικής Επιτροπής, στην οποία θα συμμετείχαν καθηγητές πανεπιστημίου και διακεκριμένες προσωπικότητες, με στόχο την προώθηση της επανέκδοσης των έργων του Νίκου Καζαντζάκη. Η Επιτροπή επρόκειτο να συνεργαστεί με τις εκδόσεις Καζαντζάκη-Πάτροκλος Σταύρου, το Εθνικό Κέντρο Βιβλίου, το Ίδρυμα «Μουσείο Νίκου Καζαντζάκη», το Ιστορικό Μουσείο Κρήτης, τη Διεθνή Εταιρεία Φίλων Νίκου Καζαντζάκη και άλλους φορείς. Το έργο της Επιτροπής θα συντονιζόταν από το Εθνικό Κέντρο Βιβλίου, σε συνεργασία με το Ίδρυμα «Μουσείο Νίκου Καζαντζάκη» και τη Διεθνή Εταιρεία Φίλων Νίκου Καζαντζάκη. Τα καθήκοντα που ανέλαβε η Επιτροπή ήταν τα εξής (παραθέτω το σχετικό απόσπασμα από το ρεπορτάζ της εφημερίδας Το Βήμα): Πρώτο μέλημα της Επιτροπής, σύμφωνα με την απόφαση του Υπουργείου Πολιτισμού, θα είναι η επανέκδοση των έργων του Νίκου Καζαντζάκη, με ερμηνευτικά σχόλια και σημειώσεις από έγκυρους μελετητές και με τυπογραφική εμφάνιση που να ανταποκρίνεται στις σύγχρονες αισθητικές απαιτήσεις. Παράλληλα, η Επιτροπή θα συγκεντρώσει όλα τα ανέκδοτα χειρόγραφα (ημερολόγια, επιστολογραφία κλπ.), αναζητώντας τα όπου και αν βρίσκονται, στην Ελλάδα ή στο εξωτερικό, σε χέρια ιδρυμάτων ή ιδιωτών. Επίσης, όλα τα κείμενα που έχουν δημοσιευτεί κατά καιρούς σε περιοδικά, επιθεωρήσεις, εφημερίδες κλπ. Αφού ολοκληρωθεί το έργο της συγκέντρωσης, τα κείμενα θα εκδοθούν σε ενιαίους τόμους, συνοδευόμενα από ερμηνευτικά σχόλια και σημειώσεις ειδικών μελετητών. Όσο για τις μεταφράσεις, όπου είναι αναγκαίο, θα πρέπει να γίνουν εξ αρχής στις κυριότερες ξένες γλώσσες από ειδικούς και έμπειρους μεταφραστές. Οι μεταφραστές θα πλαισιώνονται από εκδοτικούς οίκους του εξωτερικού. Το κόστος των εκδόσεων στα ελληνικά αναλαμβάνουν οι εκδοτικοί οίκοι. Για τις μεταφράσεις, η Επιτροπή θα διερευνήσει τις δυνατότητες που προσφέρουν οι εκδοτικοί οίκοι του εξωτερικού. Υπογραμμίζεται, τέλος, ότι με τις νέες αυτές εκδόσεις ή επανεκδόσεις δεν θίγονται στο ελάχιστο τα πνευματικά δικαιώματα που ανήκουν στους νόμιμους δικαιούχους. Ο ως άνω σχεδιασμός δεν υλοποιήθηκε ποτέ, και από μιαν άποψη αυτό ήταν μοιραίο να συμβεί. Πολλοί οι εμπλεκόμενοι φορείς, ανοιχτά μέτωπα. Αντ’ αυτού το 2013 οι Εκδόσεις Καζαντζάκη ξεκίνησαν τη «Νέα Αναθεωρημένη Σύγχρονη Έκδοση» των Απάντων του Νίκου Καζαντζάκη, που επιμελείται ο Νίκος Μαθιουδάκης. Πρόκειται για νέο ερευνητή, που έλαβε το 2012 το διδακτορικό του από το Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο, με ειδίκευση στην εφαρμοσμένη Γλωσσολογία και τη λογοτεχνική υφολογία. Το θέμα της διδακτορικής διατριβής του ήταν: Νεολογικά αθησαύριστα στην Οδύσεια του Νίκου Καζαντζάκη: στρατηγικές κατανόησης, ασάφεια και βεβαιότητα. Προ ημερών έπεσε στα χέρια μου το μυθιστόρημα Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά στη «Νέα Αναθεωρημένη Σύγχρονη Έκδοση». Πρόκειται για ένα εξαιρετικά φιλόδοξο πρόγραμμα που στο επίμετρο χαρακτηρίζεται «μια ιστορική για τα ελληνικά εκδοτικά χρονικά πρωτοβουλία των Εκδόσεων Καζαντζάκη». Μέχρι πρόσφατα είχαμε συνεχείς επανεκδόσεις των Απάντων που επιμελήθηκε από τα μέσα της δεκαετίας του 1950 ο Εμμανουήλ Χ. Κάσδαγλης. Η έκδοση εκείνη τελούσε υπό την επίβλεψη του Παντελή Πρεβελάκη και έχαιρε της εμπιστοσύνης του ίδιου του Καζαντζάκη. Το πρώτο πράγμα που παρατηρεί κανείς είναι ότι οι νέες εκδόσεις δεν διαθέτουν «ερμηνευτικά σχόλια και σημειώσεις», κάτι που προβλεπόταν στο σχεδιασμό του 2011 και φυσικά είναι απολύτως απαραίτητο. Μόνο στην περίπτωση του Αλέξη Ζορμπά μέτρησα γύρω στις 150 λέξεις και φράσεις που είναι ακατανόητες ή έστω δυσνόητες για τον μέσο σημερινό αναγνώστη εκτός αν είναι κρητικός (στην καταμέτρηση δεν συμπεριέλαβα τα παραθέματα από αρχαία κείμενα κ.ά.). Η πολύ κατατοπιστική εισαγωγική μελέτη του Θανάση Αγάθου και οι τρεις συμβολές για τον Αλέξη Ζορμπά από τον Πάτροκλο Σταύρου, τον Ερατοσθένη Καψωμένο και τον Νίκο Μαθιουδάκη που περιλαμβάνει το Επίμετρο δεν καλύπτουν φυσικά το μεγάλο κενό του γλωσσικού, ερμηνευτικού και πραγματολογικού σχολιασμού του κειμένου. Ως στόχοι της «Νέας Αναθεωρημένης Σύγχρονης Έκδοσης» απαριθμούνται οι εξής πέντε: «η προσέγγιση του λογοτεχνικού έργου δια μέσου των νέων τεχνολογιών», «η πλήρης αναθεώρηση της υπάρχουσας επιμέλειας», «η ανάδειξη της συγγραφικής βούλησης του κρητικού συγγραφέα», «η αλλαγή της τυπογραφικής εμφάνισης των βιβλίων του Καζαντζάκη με μοντέρνο και καινοτόμο σχεδιασμό», και «η επιστημονική και τεκμηριωμένη απόδοση της εργογραφίας ενός κλασικού συγγραφέα […] με την προσθήκη εισαγωγής και επιμέτρου στην παρούσα σχολιασμένη έκδοση […]». Η νέα έκδοση είναι πιο φιλική στον αναγνώστη και πιο οικονομική. Ως ερευνητή του Καζαντζάκη, που μάλιστα εργάζεται εκ του σύνεγγυς με το κείμενο, το ενδιαφέρον μου τράβηξαν κατ’ αρχάς ο δεύτερος και ο τρίτος στόχος του προγράμματος. Παραθέτω τμήμα από όσα γράφει στο Επίμετρο ο Νίκος Μαθιουδάκης ειδικά για την έκδοση του Αλέξη Ζορμπά: Συγκεκριμένα, λοιπόν, η νέα έκδοση του Ζορμπά σκοπό έχει τον απόλυτο σεβασμό της συγγραφικής βούλησης του Καζαντζάκη: από τη μία πλευρά υιοθετώντας το μονοτονικό σύστημα στο κείμενο και από την άλλη αναθεωρώντας επιστημονικά κάποιες λεξιλογικές ορθογραφήσεις και επιδιορθώνοντας εκδοτικά τυχόν αβλεψίες ή παραλείψεις της παλιάς υπάρχουσας επιμέλειας. Προσωπικά έχω αμφιβολίες για το αν μπορούμε να ορίσουμε απόλυτα τη «συγγραφική βούληση» του Καζαντζάκη. Αν λάβουμε ως σημείο αναφοράς την ορθογραφία της πρώτης έκδοσης της Οδύσειας (1938), θα πρέπει να απορρίψουμε π.χ. την έκδοση των Απάντων από τον Κάσδαγλη και τις μεταφράσεις των ομηρικών επών που εκπόνησε ο Καζαντζάκης σε συνεργασία με τον Ιωάννη Κακριδή ως μη ανταποκρινόμενα στη συγγραφική του βούληση. Για λόγους πρακτικούς όμως θα προσχωρήσω στην άποψη που υιοθετεί η έκδοση. Ως αναγνώστης δυσκολεύτηκα να παρακολουθήσω τους λογικούς ακροβατισμούς του ως άνω παραθέματος και των συμφραζομένων του. Εννοώ ότι ο «απόλυτος σεβασμός της συγγραφικής βούλησης» του συγγραφέα περιορίζεται κατά παράδοξο τρόπο στην υιοθέτηση του «μονοτονικού συστήματος». Αλλά και έτσι ακόμη, το μονοτονικό που χρησιμοποιείται στην παρούσα έκδοση δεν συμπίπτει με το μονοτονικό σύστημα που πρότεινε ο Καζαντζάκης. Υπενθυμίζω ότι στην αρχή του «Λεξιλογίου της Οδύσειας» ο Καζαντζάκης σημείωνε τα εξής: «Σημαδέβεται ένας μονάχα τόνος, η οξεία, που μπαίνει στην τονιζόμενη συλλαβή· αν όμως η λέξη τονίζεται στη λήγουσα δε σημαδέβεται τόνος». Είναι επίσης γνωστό ότι στο πλαίσιο της απλοποιημένης ορθογραφίας ο Καζαντζάκης ήθελε τα εγκλιτικά ενωμένα με την προηγούμενη λέξη, επιλογή που δεν υιοθετεί η παρούσα έκδοση. Συνεπώς δεν υφίσταται «απόλυτος σεβασμός της συγγραφικής βούλησης» του Καζαντζάκη, ούτε καν όσον αφορά στην υιοθέτηση του μονοτονικού συστήματος. Σχετικά με τη θέση του επιμελητή ως προς την απλοποιημένη ορθογραφία του Καζαντζάκη, τα πράγματα δυσκολεύουν περισσότερο. Γράφει ειδικότερα: Τρίτο μέλημα αποτελεί η ανάδειξη της συγγραφικής βούλησης του κρητικού λογοτέχνη […] στη χρήση της δημοτικής γλώσσας, αποφεύγοντας όμως και στις δύο περιπτώσεις ακραίες γλωσσολογικές θέσεις του συγγραφέα, αλλά προβάλλοντας την επαναστατική του γλωσσική ταυτότητα, η οποία φανερώνει εκσυγχρονιστικές τάσεις που τείνουν προς την Κοινή Νέα Ελληνική. [….] η επιμέλεια βασίστηκε στους γραμματικούς κανόνες της Κοινής Νέας Ελληνικής, συγκριτικά με την έκδοση της Οδύσειας του 1938 και κυριότατα με σωζόμενα χειρόγραφα του συγγραφέα [τα οποία απαριθμεί]. Τόσο η έκδοση της Οδύσειας όσο και τα χειρόγραφα αποδείχθηκαν πραγματικοί αρωγοί, αφού φανερώνουν έμπρακτα την ποιητική διάθεση του Καζαντζάκη. Οι ως άνω διατυπώσεις είναι προφανέστατα συγκεχυμένες και αντιφατικές μεταξύ τους. Στην πραγματικότητα, το κείμενο της «Νέας Αναθεωρημένης Σύγχρονης Έκδοσης» είναι το κείμενο της έκδοσης Κάσδαγλη (1955) σε μονοτονικό και με ελάχιστες παρεμβάσεις, στην πλειονότητά τους ατυχείς, όπως θα εξηγήσω παρακάτω. Επομένως πώς προβάλλεται μέσω της έκδοσης η «επαναστατική γλωσσική ταυτότητα» του Καζαντζάκη; Και εφόσον η έκδοση ακολουθεί «τους γραμματικούς κανόνες της Κοινής Νέας Ελληνικής», πώς συμβιβάζεται αυτή η γραμματική με τη γραμματική της Οδύσειας του 1938 και των καζαντζακικών χειρογράφων; Αν ως σεβασμό στη συγγραφική βούληση του Καζαντζάκη εννοούσαμε π.χ. τη συμμόρφωση με την ορθογραφία της πρώτης έκδοσης του Αλέξη Ζορμπά (1946), ας δούμε ποια μορφή είχε τότε η γλώσσα του κειμένου. Παραθέτω σε μονοτονικό κάποιες λέξεις και φράσεις από την ανατύπωση του 1954 και σε ορθογώνιες αγκύλες δίνω τις ίδιες λέξεις στις εκδόσεις Κάσδαγλη και Μαθιουδάκη: «Κόντεβε να ξημερόσει» [Κόντευε να ξημερώσει], «Πεντέξη» [Πέντ’ έξι], «θαμπομένα» [θαμπωμένα], «λιμανιότης» [λιμανιώτης], «ολολάσποτος» [ολολάσπωτος], «ξαγρυπνησμένος» [ξαγρυπνισμένος], «τάσβυσε» [τά ’σβησε], «ήσκιους» [ίσκιους], «καλήτερα» [καλύτερα], «ωσπότε» [ως πότε], «εκειπέρα» [εκεί πέρα], «Τόξερε» [Τό ’ξερε], «είταν» [ήταν], «δόσ’ μου» [δώσ’ μου]. Έρχομαι τώρα να παρουσιάσω πιο αναλυτικά το κείμενο της νέας έκδοσης του Αλέξη Ζορμπά. Η διακηρυσσόμενη επιδίωξη του επιμελητή να αποκαταστήσει «αβλεψίες ή παραλείψεις» της προηγούμενης έκδοσης μου κέντρισε το ενδιαφέρον, δεδομένου ότι ο Κάσδαγλης ήταν επαρκέστατος ως επιμελητής. Στη σχετική ενότητα του Επιμέτρου ο Μαθιουδάκης αναφέρει ότι εκσυγχρόνισε την ορθογραφία ορισμένων λέξεων, αντιμετωπίζοντας μεταξύ άλλων και τη διπλοτυπία (γράφει παντού ξίγκι, τσόφλι, χλομός, γλιτώνω), την ορθογραφία των παραθετικών σε -ότερος, -ότατος κ.ά. (363-364). Γράφει ακόμη «πιγούνι» αντί «πηγούνι», «μουλλωμένη» (74, τελευταίος στίχος) αντί «μουλωμένη», και «τιτυβίζω» (57,8,·214,23) αντί «τιτιβίζω» (ορθ. «τιττυβίζω»).[1] Υπάρχει βέβαια μια αντίφαση, στο βαθμό που ο επιμελητής από τη μια διορθώνει τη γλώσσα προς την κατεύθυνση της ετυμολογικά ορθότερης γραφής ή της σύγχρονης κοινής (διορθώνει ακόμη το «Πνέμα» σε «Πνεύμα»: 281, 6-7 από το τέλος) και από την άλλη προς την κατεύθυνση της καζαντζακικής γλώσσας, όπως: «έπαιξαν το μάτι ο ένας του αλλού» (204,3· αντί «του άλλου»)· και «έρχουμουν» (278,15· αντί «ερχόμουν», για το οποίο βλ. όμως τη μετάφραση της Οδύσσειας, ω 260). Και φυσικά το κρίσιμο ερώτημα είναι: αν ξεκινήσει κανείς να διορθώνει το κείμενο προς την κατεύθυνση της καζαντζακικής ορθογραφικής «ορθοδοξίας» (όπως την ορίζει ο καθένας), από πού θα αρχίσει και πού θα σταματήσει; Ακατανόητη είναι τέλος η διόρθωση του «ξεπετάχτη» σε «ξεπετάχτει» (! 57,8 από το τέλος). Όπως είναι φυσικό, στην έκδοση Κάσδαγλη υπάρχουν κάποιες τυπογραφικές αβλεψίες αλλά δεν εντόπισα φιλολογικά λάθη. Δυστυχώς, οι παρεμβάσεις του τωρινού επιμελητή φόρτωσαν το κείμενο του Κάσδαγλη με νέες τυπογραφικές αβλεψίες, όπως παρατονισμούς και μεταθέσεις τόνων, εκπτώσεις τόνων και σημείων στίξης,[2] παραλείψεις λέξεων[3] κ.ά., και κυρίως με σοβαρότατες αστοχίες και λάθη που υπονομεύουν την εγκυρότητα της έκδοσης και δημιουργούν εύλογες ανησυχίες για την επάρκεια της επιμέλειας. Αρνητική εικόνα δημιουργούν κατ’ αρχάς οι άφθονοι παρατονισμοί. Ιδού ενδεικτικά παραδείγματα: 25,1 τι ’ναι αυτά που τσαμπούνας (25,1)· Κι υστέρα πάλι (25,19)· κοίταξε τους θαλασσινούς, ύστερα έμενα (26, 2)· «γαντζώθηκε από τα σύρματα του κλούβιου» (51,9)· «μια σουσουράδα […] κούνησε βιαστικά την ούρα (56,9 από το τέλος)· όπου βλέπω να πήδα από ένα κάρο μια χωριατοπούλα (94,8)· θηλύκια φωνή (114,2)· μα δεν έβγαλε αχνά (182,8). Τα παρακάτω λάθη δύσκολα θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν αβλεψίες αλλά υποδηλώνουν έλλειψη φιλολογικής κατάρτισης και ανεπαρκή γνώση της ελληνικής γλώσσας: Στη νέα έκδοση του Αλέξη Ζορμπά το βαφτιστικό «Μηνάς» και ο αντίστοιχος άγιος μεταμορφώνονται σε «Μήνας»: χρόνια πολλά για το εγγονάκι τους, το Μήνα, πού ’χει σήμερα τη γιορτή του (68,5) όσες φορές πήγαινα στη μικρούλα εκκλησιά του Αγίου Μήνα (83,3) έτρεξα στην εκκλησιά του Αγίου Μήνα (167,2) Άι-Μηνα μου, προσευκήθηκα (164,3) Σε μιαν άλλη περίπτωση ο επιμελητής εξέλαβε το επίρρημα «φόρα» ως τον παρατονισμένο ρηματικό τύπο «φορά» και έτσι έσπευσε να «διορθώσει» τον Κάσδαγλη: κι άμα αγγίξεις μια γυναίκα, φορά τη μαχαίρα ο αδελφός να σε κάμει κιμά (96,21 φόρα τη μαχαίρα = έξω το μαχαίρι, τραβάει μαχαίρι) Η πατρίδα του Άι-Βασίλη ονομάζεται φυσικά «Καισάρεια» και όχι «Καισαρεία», όπως ο εκδότης «διόρθωσε» το κείμενο του Κάσδαγλη: Κίνησε ο Άι-Βασίλης από την Καισαρεία (130,3 από το τέλος) Θα γυρίσει πίσω στην πατρίδα του, την Καισαρεία (139, 1) Ιδιαίτερα ερεθιστικό είναι το παρακάτω παράδειγμα (203,3-5): Κοίταζα τη χαριτωμένη κοπέλα με τα μικρούλικα σφιχτά στηθάκια, ζορισμένη εδώ μέσα στα λιβάνια, στους σταυρωμένους θεούς, που αναθεματίζουν τη σάρκα, τη χαρά και το φίλημα. Πρόκειται για το άγαλμα μιας Ταναγραίας που έχει στην κατοχή του ο έκφυλος πάτερ Δομέτιος. Κατά την ερμηνεία του επιμελητή, η μικρούλα Ταναγραία θα πρέπει να «ζοριζόταν» στο μοναστήρι (και στις ιδρωμένες φούχτες του πάτερ Δομέτιου, προσθέτω εγώ). Έτσι έσπευσε να «διορθώσει» το «ξορισμένη» (= εξόριστη) της προηγούμενης έκδοσης σε «ζορισμένη». Άξιο απορίας είναι και το γεγονός ότι στη νέα έκδοση οι «πολυέλαιοι» της έκδοσης του 1955 έγιναν «πολυέλεοι», δηλαδή «πολυεύσπλαχνοι», παρ’ όλο που δεν βρίσκονται μέσα σε εκκλησία: μεγάλη σάλα, με πολυέλεους και βελουδένια καθίσματα (49,9 από το τέλος) Αρκετές παρεμβάσεις έχουν γίνει επίσης στη στίξη του κειμένου. Η πιο συνηθισμένη παρέμβαση (μέτρησα γύρω στις 90 περιπτώσεις) είναι σε περιόδους όπως: «Τρελάθηκε ο Ζορμπάς, φώναξαν, τρελάθηκε ο Ζορμπάς!», όπου ο νέος εκδότης προσθέτει εσωτερικά εισαγωγικά: «Τρελάθηκε ο Ζορμπάς», φώναξαν, «τρελάθηκε ο Ζορμπάς!». Η τροποποίηση είναι ορθή από τυπική άποψη αλλά μηχανιστική, με την έννοια ότι δεν λαμβάνει υπ’ όψιν της το χαλαρό ύφος της αφήγησης και την περιβόητη «συγγραφική βούληση», εφόσον πρόκειται για επιλογή του Καζαντζάκη που υιοθέτησε ο Κάσδαγλης. Είναι τουλάχιστον στενοκεφαλιά, κατά τη γνώμη μου, να επιχειρεί ο εκδότης να διορθώσει το ύφος του συγγραφέα, του οποίου μάλιστα τη βούληση ισχυρίζεται ότι σέβεται απόλυτα. Κάτι ανάλογο συμβαίνει με τη συνήθεια του Καζαντζάκη να αρχίζει με μικρό σύντομες διαδοχικές ερωτήσεις («Και τι έχεις στον μπόγο; Τρόφιμα; ρούχα; εργαλεία;», όπου ο νέος εκδότης χρησιμοποιεί κεφαλαία («Και τι έχεις στον μπόγο; Τρόφιμα; Ρούχα; Εργαλεία;». Η επιμονή του να αντικαθιστά τα αρχικά μικρά με κεφαλαία, π.χ. μετά από θαυμαστικό, μπορεί να επηρεάσει σοβαρά τον ειρμό της αφήγησης, όπως στα παρακάτω δύο παραδείγματα: «μα πρέπει, ξεκομμένα παζάρια! Να ’χω κέφι» (26,18-19· αντί του ορθού «να ’χω», που εξαρτάται από το «πρέπει»)· «Φρρρ! Ο τροχός» (29,13· αντί του ορθού «Φρρρ! ο τροχός», αφού ο ήχος και η λέξη αποτελούν μια νοηματική ενότητα). Αυτό όμως που αποτελεί δυσάρεστη πρωτοτυπία είναι όταν ο εκδότης εισάγει παύλα (μονή ή διπλή) εκεί όπου η παλιότερη έκδοση έχει κόμμα, αλλά διατηρεί παράλληλα και το κόμμα ή τα κόμματα. Μέτρησα περί τις 30 τέτοιες περιπτώσεις και παραθέτω ενδεικτικά τις εξής δύο: «και το μπόι σου τώρα, –δόξα σοι ο Θεός!– είναι μεγαλύτερο από το δικό μου» (104,16· από διόρθωση του «και το μπόι σου τώρα, δόξα σοι ο Θεός!)· «κοκκινίζει, –άκου με που σου λέω–, κοκκινίζει και τρέμει» (90,2· από διόρθωση του «κοκκινίζει, άκου με που σου λέω, κοκκινίζει και τρέμει»). Οι αλλαγές στη στίξη που επιχειρεί η νέα έκδοση είναι συχνά εσφαλμένες και κάποιες φορές προκύπτουν από παραναγνώσεις του κειμένου και αλλοιώνουν το νόημα μιας πρότασης. Χαρακτηριστικό είναι το παρακάτω παράδειγμα: στο κείμενο του 1955 διαβάζουμε «κι έρχεται δυνατός, ξανανιωμένος, και κοντεύει να γρικώ και τα πατήματά του στις σκάλες», αλλά ο επιμελητής δεν κατάλαβε τη ρηματική σύνταξη «κοντεύει να γρικώ». Έτσι «διόρθωσε» και πάλι τον Καζαντζάκη και τον Κάσδαγλη, τροποποιώντας τη σύνταξη ως εξής: «κι έρχεται δυνατός, ξανανιωμένος, και κοντεύει –να, γρικώ και τα πατήματά του στις σκάλες» (311,2-3). Συνοψίζω. Οι Εκδόσεις Καζαντζάκη υπό τη νέα τους διεύθυνση είχαν την ευκαιρία να προχωρήσουν σε μια σωστή επανέκδοση του έργου του Νίκου Καζαντζάκη αλλά δυστυχώς δεν το έκαναν. Πέραν από την επανέκδοση, είναι απολύτως απαραίτητος ο υπομνηματισμός των έργων, διότι η γλώσσα του Καζαντζάκη έχει προφανείς δυσκολίες κατανόησης για τον μέσο αναγνώστη. Ως προς την επιστημονική ευθύνη, αυτό που συνάγεται από τον σχεδιασμό του 2011 και κυρίως από όσα εξέθεσα παραπάνω είναι ότι το έργο της αξιόπιστης επανέκδοσης και της συγκέντρωσης και έκδοσης του ανέκδοτου έργου είναι πολύ βαρύ για να το σηκώσει κατ’ αρχήν ένα άτομο που μάλιστα δεν διαθέτει την απαιτούμενη εμπειρία. Θα χρειαζόταν ένας πεπειραμένος εκδότης με τους συνεργάτες του ή μια εκδοτική ομάδα. Είναι θέμα σοφής διαχείρισης εκ μέρους αυτών που κατέχουν τα πνευματικά δικαιώματα. Το πρόβλημα δεν πρόκειται να λυθεί ακόμη κι αν στην επόμενη ανατύπωση διορθωθούν κάποια από τα λάθη που επισήμανα, διότι είναι πολύ βαθύτερο. Απαιτεί άριστη γνώση των εκδοτικών πραγμάτων, ενώ η τέχνη του υπομνηματισμού προϋποθέτει εξειδίκευση και θητεία στο αντικείμενο. Απαιτείται ακόμη να ψηφιοποιηθούν τα χειρόγραφα, οι πρώτες εκδόσεις, το ανέκδοτο υλικό και κάθε τι συναφές, ώστε οι ενδιαφερόμενοι εντός και εκτός Ελλάδος να μπορέσουν να συμβάλουν με ερευνητικές εργασίες προς την κατεύθυνση της (επαν)έκδοσης των έργων του Καζαντζάκη και να ελέγξουν εκ των υστέρων την ποιότητα της έκδοσης. Έτσι προχωράει η επιστήμη. Προς το παρόν είναι προτιμότερο να εμπιστευόμαστε τις εκδόσεις που έκανε ο Κάσδαγλης. [1] Γράφει επίσης παντού «γαλάζος» αντί «γαλάζιος», «μελιτζανιά» αντί «μελτζανιά». [2] Βλ. τα παραδείγματα παρακάτω και επίσης τα εξής: «μια στιγμη» (56,9)· «πρίγκιπα μου» (71, τελευταίος στίχος)· «κλάματα του» (90,3 από το τέλος)· «με τα γόνατα· Φτάσαμε» (95,2· αντί «με τα γόνατα. Φτάσαμε»)· «από τη Χίο» (156,2 από το τέλος· αντί «από τη Χιο»)· «ζωγραφιστη» (165,11)· «ζύγωσα με την άκρα των ποδιών κοίταξα» (186,13)· «φαί» (195,17· αντί «φαΐ»)· «Αλίμονο σε οποίον» (201,1· αντί «σε όποιον»)· «αναπαύουνταν τη νύχτα» (207,4 από το τέλος)· «δεν πλένουνταν μύριζε» (219,12)· «στον ερωτά» (242,6 από το τέλος· αντί «στον έρωτα»)· «σγουρομάλλες» (256,1· αντί «σγουρόμαλλες»)· «μωρε» (258,15· αντί «μωρέ»)· «να τραβούν οποία στράτα τους αρέσει» (283,4· αντί «όποια»)· «κατάλαβε από πού έρχουμουν ζάρωσε τα φρύδια (278, 15)· «τους ανθρώπους, Και τέλος» (283,14· αντί «τους ανθρώπους. Και τέλος»)· «Ακουστέ» (288,5 από το τέλος· αντί «Ακούστε»)· «μια πέρδικά» (299,1)· [3] «να σημαδέψω ένα τα σουσούμια του» (17,3)· «το μάτι του […] τραβιόταν γιαλό ερευνώντας» (31,9)· «Κι ίσια ο διάολος» (32,13)· «έρχουνταν καταπάνω μου πνοές » (242, 11από το τέλος).

Η νέα έκδοση των έργων του Νίκου Καζαντζάκη

Σύνδεση